Министерство образования и науки Кыргызстана ведет активную  работу по оптимизации и профилизации высших учебных заведений республики. Этот шаг направлен, прежде всего, на повышение качества высшего профессионального образования, на устойчивую конкурентоспособность кыргызстанских вузов, признание кыргызстанских дипломов у работодателей не только Кыргызстана в свете интеграции в мировое образовательное пространство.

Итогам приемной кампании, повышению качества высшего образования была посвящена коллегия Министерства образования и науки КР, которая состоялась в последние дни ушедшего года.

Как известно, отбор и зачисление на грантовые места и на все формы обучения на контрактной основе в вузы проводился на основании результатов общереспубликанского тестирования. В этом году в общереспубликанском тестировании приняли участие 53048 абитуриентов.

Средний балл участников тестирования в 2015 году составил 114,6 баллов (в 2014 году – 104,9).

Было выделено 5705 государственных образовательных грантов. Из них 150 грантов- для выполнения обязательств по международным соглашениям, 50 грантов -  для внеконкурсного зачисления абитуриентов, получивших наиболее высокие баллы, 75 грантов -  для этнических кыргызов, проживающих за рубежом, 40 грантов – для детей лиц, погибших в апрельских, майских и июньских событиях 2010 года, и лиц, имеющих статус кайрылманов, 100 мест – для абитуриентов-льготников.

Единые пороговые баллы были установлены  для зачисления абитуриентов в высшие учебные заведения, как на грантовые места, так и на все формы обучения  по договору с оплатой стоимости обучения: по основному тесту – 110 баллов; по предметным тестам –  60 баллов.

В итоге к конкурсу было допущено 25135 абитуриентов (на 9 тысяч абитуриентов больше, чем в 2014 году).

На грантовое обучение было принято 4868 студентов. В рамках выделенных квот в вузы на грантовое обучение было зачислено 82 абитуриента из числа льготников. В частности это: 18 абитуриентов, из числа получивших наиболее высокие баллы по ОРТ, 44 круглых сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, 15 инвалидов 1, 2 группы и другие.

Из 225 грантовых мест, выделенных для реализации международных соглашений и для этнических кыргызов, проживающих за рубежом, освоено соответственно 112 грантовых мест.

Как было сказано на коллегии, недобор в вузы составил 837 грантовых мест, из них:

692 места остались вакантными в вузах, 32 места — из квоты, выделенной для абитуриентов, получивших наиболее высокие баллы ОРТ;

113 мест — из квот для этнических кыргызов, проживающих за рубежом, и для реализации обязательств по международным соглашениям.

Недобор абитуриентов имеется на грантовые места в основном по специальностям, требующим предметные тесты по математике и физике, по нескольким отраслям: специальности горнодобывающей промышленности – 58 мест, педспециальности – 191, из них по направлению «Физико-математическое образование» и «Физика» — 132 места, специальности сельского хозяйства – 175 мест, в области промышленности – 69.

Таким образом, по итогам приема 44,7 % грантовых мест получили выпускники сельских школ, 19,1 % — выпускники высокогорных районов, 20 % — выпускники школ Бишкека, 16,2 % — выпускники школ областных центров и малых городов.

По сравнению с 2014 годом на 3% увеличилась доля выпускников бишкекских школ от общего числа грантообладателей, доля выпускников сельских школ– уменьшилась на 3%.

План приема на дневную форму обучения на контрактной основе составил всего 34191   мест (из них 27 тысяч в государственные вузы и 6,5 тысячи в негосударственные вузы).

На заочную форму обучения с применением дистанционных образовательных технологий (ДОТ) план приема составил 12636  мест (из них в государственные вузы – 11,4 тысяч мест, в негосударственные – 1,2 тысячи мест).

Фактически в целом план приема в вузы выполнен на 41 %.

Это — дневная форма обучения – 46%, заочная форма обучения – 28 %.

Было отмечено, что стремясь обойти требование об обязательности ОРТ при зачислении на все формы обучения, ряд вузов (МУК, Кыргызско-Казахский университет, МАУПФиБ, БФЭА) заключили договоры о реализации совместных программ с зарубежными учебными заведениями (РФ, Казахстан) и произвели прием абитуриентов без результатов ОРТ.

В итоге, коллегия Минобразования КР решила итоги приема в вузы признать удовлетворительными. Было решено также проект плана приема на грантовое обучение на 2016-2017 учебный год формировать с учетом результатов приема и среднего балла абитуриентов, принятых на обучение в 2015 году.

Кроме того, решено запретить прием на заочную форму обучения, в том числе, с применением дистанционных образовательных технологий при отсутствии контингента студентов-очников по соответствующим направлениям подготовки.

Ректорам высших учебных заведений для профориентации и повышения качества подготовки выпускников по физике и математике рекомендовано разработать программы сотрудничества со школами, включающие заключение договоров о партнерстве между вузом и школой о создании специализированных или профильных  классов, проведение курсов по выбору будущей профессии и спецкурсов, которые дополняют содержание базовых и профильных учебных предметов, проведение вузовских олимпиад по профильным предметам и т.д.

Руководство вузов также должно провести анализ данных по приему абитуриентов за три года и внести предложения о целесообразности закрытия специальностей и направлений подготовки, по которым не осуществляется прием абитуриентов или сформированы неполноценные учебные группы, имеется ввиду — менее 10 студентов.

Предлагается не включать в план приема на контрактной основе на 2016-2017 учебный год направления подготовки и специальности, по которым отсутствует контингент студентов.

«Хорошее высшее образование

не может быть дешевым»

Инфляция повышает стоимость контракта

в вузы

В последнее время в связи с инфляцией повышаются  цены на все, в том числе стоимость на всякого рода услуги,  и конечно, на образовательные услуги.

Не так давно, в январе-ноябре 2015 года, то есть за 11 месяцев прошлого года уровень инфляции составил 2,3 процента. Такие данные приводит Национальный статистический комитет КР.

Платные услуги за январь-ноябрь 2015 года подорожали на 6,1 % (вклад в рост инфляции на 0,8 процентных пункта), главным образом, за счет роста цен на услуги по организации отдыха и культурных мероприятий на 6,8 %, образование — на 8,4 %.

Инфляция отражается на всех сферах жизни. Так, в связи с инфляцией коллектив Кыргызско-Российского Славянского  университета принял обращение  к ректору, академику Владмиру Нифадьеву. В данном письме коллектив просил свое руководство открыто обсуждать проект бюджета университета, а также при формировании финансового документа, в условиях мирового кризиса, воздержаться от неоправданных расходов. Кроме этого, в письме трудового коллектива говорилось о том, что инфляция подтолкнула руководство университета на повышение суммы контрактов за обучение. Однако, несмотря на это, заработная плата работников, как отмечалось в письме, осталась неизменной в нарушение трудового договора. Также преподавательский состав жаловался, что средства, предусмотренные на стимулирующие выплаты, уходят не по назначению. Как оказалось, все это не соответствует действительности.

«Вузы обязаны проводить общественное слушание о расходовании внебюджетных средств»

Так считает заместитель начальника Управления высшего профессионального образования Минобразования КР Абдыманап ЖОЛДОШОВ: 

- К нам пришло официальное письмо из КРСУ по данному вопросу. В данном вузе все проводится в соответствии с законодательством КР. В частности, они проводят и ежегодные слушания и обсуждения по бюджету вуза.

Поясню, что  в соответствии с законом  «Об образовании»,  статьей 44/1, Государственные образовательные организации ежегодно до 1 августа, года, следующего за отчетным, обязаны проводить общественное слушание о расходовании внебюджетных средств, полученных из источников, не противоречащих законодательству Кыргызстана. При этом участники образовательного процесса учреждения образования, представители гражданского сектора и все заинтересованные лица могут принять участие в общественных слушаниях.

Эта поправка в закон была внесена 29 декабря 2011 года. Поэтому, в 2013 и 2014 годах КРСУ как положено уже провел общественные слушания. Теперь, общественное слушание по финансовым вопросам в данном вузе должно быть проведено до 1 августа 2016 года. И еще один момент. В законе также прописано участие Попечительских советов в контроле над средствами учреждения образования, поэтому, странно, что коллектив юридического и экономического факультетов КРСУ не обратился и в свой Попечительский совет. И в заключение, хотелось бы сказать, что Счетные палаты как Кыргызстана, так и России (так как, КРСУ – это вуз двойного подчинения)  регулярно проверяют финансовую деятельность КРСУ.

Салмоор АСАНОВ:

«Хорошее, действительно качественное образование не может быть дешевым»

Об этом сказал заместитель Начальника экономического отдела Министерства образования и науки КР Салмоор Асанов.

- В связи с инфляцией повышается стоимость на контрактное отделение вузов. И я считаю, что это повышение стоимости контрактного обучения в некоторых вузах произошло запоздало. Почему? Дело в том, что во всем мире известно, что, конкурентоспособное образование не может быть дешевым. Качественное, хорошее образование  — стоит дорого.  Многие кыргызстанцы учатся в Казахстане, ведь, там  минимальная стоимость образования  — это не ниже 1,5 тысяч долларов США. Это минимальная сумма – ниже уже считается невозможным и даже неприемлемым для стоимости в целом, образования. Были предложения направить в Антимонопольный комитет письмо с просьбой установить минимальный порог стоимости контрактного обучения не меньше 30 тысяч сомов. Следует отметить, что средний расход средств за обучение одного студента в каждом вузе — составляет 30-32 тысячи сомов! Эта сумма заставляет задуматься. А ведь у нас — нынешняя мини мальная стоимость обучения – 15 тысяч сомов и это совершенно неприемлемо. Повторюсь еще раз – хорошее востребованное конкурентоспособное высшее образование стоит дорого. Например, стоимость в кыргызско-турецких лицеях образовательной фирмы «Себат», как минимум 800 долларов США.

Бытует также мнение, что расходы вузов покрываются за счет средств контрактников. Это глубоко ошибочное суждение. Например 47 библиотек Кыргызского национального университета содержатся за счет бюджетников, то есть за счет средств государства. И одна из главных задач курса Минобразования – оптимизация вузов –это экономия средств. Как сказала наш министр образования и науки КР Эльвира Сариева, эти высвободившиеся сэкономленные средства от проводимой оптимизации  вузов должны быть направлены на повышение зарплаты профессорско-преподавательского состава вузов. Этот шаг, понятно, также направлен на повышение качества вузов. Хорошая зарплата  — это стимул для преподавателей, стимул для повышения их профессионального мастерства. Истина проста, какова зарплата – такова и отдача педагогов. У нас есть руководители отельных вузов которые не повышают стоимость контрактного обучения в погоне за количеством студентов. Но устанавливать демпинговые цены на образование – это не выход из ситуации с проблемой повышения качества высшего образования.

Бекжан ТОРОБЕКОВ:

«В финансовой политике любого вуза нужна абсолютная прозрачность»

Проректор по развитию Кыргызского государственного технического университета, кандидат технических наук, профессор Бекжан ТОРОБЕКОВ поделился своим мнением о причинах повышения контрактного обучения и финансовой деятельности любого вуза.

- Повышение контрактного обучения продиктовано инфляцией – цены растут на все, что окружает жизнь каждого человека. Но, повышение цен на контрактное обучение, во избежание возможных кривотолков, должно сопровождаться абсолютной прозрачностью финансовой политики.

В этом плане вопрос о заработной плате сотрудников университета является одним из самых злободневных и актуальных и учитывая растущую инфляцию в стране, вопрос требует тщательного рассмотрения.

В этой связи, лучше всего правильно организовать финансовую политику в вузе, привлекая к ее формированию весь коллектив, ведь в данном вопросе надо обеспечить гласность и прозрачность в расходовании вузовских средств.

В Кыргызском государственном техническом университете имени И.Раззакова повышение участие коллектива в формировании и реализации финансовой политики осуществляется через следующие формы: управление и соуправление и другие формы коллегиальных процедур.

У нас функционирует Финансовый комитет в составе, которой представлены различные категории работников структурных подразделений вуза. Это преподаватели, начальники, молодые ученые, вспомогательные составляющие – лаборанты, заведующие кабинетами, руководители служб, представители служб административно-хозяйственной части.

Функциями данного Финкомитета являются рассмотрение и обсуждение планирования и формирования доходов и поступлений, анализ сметы расходов по видам планируемых затрат и соответственно анализ фактических затрат. Финкомитет заслушивает отчеты и информацию руководства по финансовым вопросам.

Далее, в университете практикуется ежегодное обсуждение финансового отчета университета за год. Во время обсуждения обосновываются все нюансы, обоснованность полностью всех финансовых затрат. Там же во время обсуждения вносятся замечания и предложения, даются заключения и рекомендации по дальнейшему улучшению и совершенствованию финансовой политики.

Одним из важных рычагов мониторинга эффективности начисления зарплаты является участие в этом вопросе Профкома университета. Периодически, вопросы по заработной плате, повышения его размеров находятся в поле зрения Профкома, который периодически вносит руководству университета предложения о повышении зарплаты сотрудников вуза. Например, за последний год в соответствии с повышением размера контрактного обучения и с учетом инфляции повышается размер зарплаты  всех категорий работников. В частности, в этом году с сентября повышены размер зарплаты профессорско-преподавательского состава на 20-30%. В настоящее время ведутся расчеты и готовятся данные о поэтапном повышении зарплаты  остальным категориям работников. Также, следует отметить, что по итогам результатов  деятельности сотрудников и в связи с профессиональными праздниками ежегодно выплачивается премия.

Что касается повышения контрактного обучения, то этот вопрос координируется государством в лице Антимонопольного комитета. В сумму контракта, как известно входят многие составляющие: инфляция, пакет услуг вуза: книги, коммунальные услуги, аудитории и многое другое. Стоимость контракта, с учетом всего этого согласуется и  утверждается антимонопольным комитетом.

Айнура КАНИМЕТОВА, «Кутбилим»

Мамлекеттик тилибизди талаптагыдай үйрөтүү — биздин мамлекеттик парзыбыз. Тилибизди көтөрүү — мамлекетибиздин, улутубуздун кадыр-баркын, аброюн көтөрүү менен бирдей экендигин жеткире ойлонсок, анда биз улутубуздун жана  мамлекетибиздин алдында чоң жоопкерчилигибизди сезген болобуз.  Ал эми  Кыргызстанда жашаган, иштеген ар бир  улуттун өкүлдөрүнүн да  мамлекеттик тилди талаптагыдай  үйрөнүүсү –  алардын  атуулдук парзын аныктайт.

Мына ушундай шарттар эске  алынып, 2013-жылы республикабыздын Президентинин  буйругу менен «Кыргыз Республикасында мамлекеттик тилди үйрөнүүнү жакшыртуу  жана тил саясатын өркүндөтүү» аттуу атайын мамлекеттик документ жарыяланды. Бул документ республикабыздын коомчулугун, анын ичинде тилчи окумуштууларды ордунан тургузуп, кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүнүн  деңгээлдик системасын, анын негизги талаптарын аныктап чыгууга киришүү башталып отурат.

Ал иш адегенде эмнеден башталды? Ал Билим берүү жана илим министрлигинин алдында «Кыргызтест» мекемесинин ишинин өркүндөөсү, Кыргыз билим берүү академиясында Кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүнүн деңгээлдик концепциясы аттуу документтин иштелип чыгуусу, андан ары «Билим берүү жана социалдык интеграция» аттуу долбоордун негизинде атайын жумушчу топ түзүлүп, кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүнүн деңгээлдеринин  талаптары аттуу документти иштеп чыгууга киришүү менен активдешти. Бул топто  илимдин докторлору жана практик мугалимдер катышып, Кыргызтест уюму менен биргеликте кыргыз тилин үйрөтүүнүн деңгээлдеринин, А,В,С, бир катар маселелери чечилди десек болот. Тактап айтканда, деңгээлдик негизде кыргыз тилин үйрөнүүнүн негизги талаптары,  грамматикалык-лексикалык минимумдар,  сүйлөшүү чөйрөлөрү, анын дидактикалык мүнөздөмөлөрү, урунттуу талаптары аныкталып калды.

Албетте, аталган  документтер республикабызда жашаган башка улуттун өкүлдөрү менен бирге, чет жактан келген жарандарга кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүнүн инновациялык негиздери, тактап айтканда жаңы стратегиялар жана технологиялар  болмокчу.

Бул багыттагы иштердин негизинде өткөн жылы (2014-ж.) республикабыздын окуу орус, өзбек, тажик тилдеринде жүргүзүлгөн жалпы билим берүүчү мектептердин 1-11-класстарында кыргыз тилин үйрөтүүнүн предметтик стандарты Кыргыз билим берүү академиясында  иштелип чыгып, министрлик тарабынан бекитилди. Аталган стандартты түзүүдө  республиканын мектептеринде кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүнүөркүндөтүүнүн концепциясындагы (2012-ж.) урунттуу жоболор эске алынган. Эми бул идеяларга таянып, мектептин окуу  программасы толук түрдө кайра иштелип чыкмакчы.

Андай болсо, алдыбыздагы негизги милдет — жогоруда аталган   стратегиялык багыттарга таянуу менен,  мамлекеттик тилибизди мектепте үйрөтүүнүн заманбап  багыттарын тандап алуубуз керек.

Биздин оюбузча, ал стратегиялык багыттар мындай болмокчу.

1-стратегия: Кыргыз тилин үйрөнүүнүн интенциялары

Ал төрт багытта болмокчу.

А) Байланыштыруучу интенциялар (кыргыз тилин үйрөнүүгө болгон ички ынтаа, каалоо ниети): учурашуу, таанышуу, башка бирөөнү тааныштыруу, нерсени сурап алуу, маалыматты сурап билүү, кечирим суроо, уруксат суроо, куттуктоо, чакыруу, коштошуу ж.б.

Б) Маалыматтык интенциялар: аты-жөнүн, ким экенин айтып билдирүү, үй-бүлөсү тууралуу айтуу, жашаган, окуган жери тууралуу маалымат берүү,  иштеген иши, анын мүнөзү  тууралуу түшүндүрүү, жаш-курагын айтып билдирүү, улуту тууралуу маалымат берүү, кайдан келгенин билдирүү, жашаган, турган дарегин айтуу, жакындары, досу тууралуу айтып берүү, жакын адамдарынын ким жана кесиби тууралуу  маалымат бере алуу, кызыгуулары тууралуу ой бөлүшүү, нерсенин эмне экенин айтып билдирүү, кимдин, эмненин кайда тургандыгын айтып билдирүү, кимдин, эмненин кайда баратканын айтуу, нерсенин кимге жана каякка таандык экенин билдирүү, нерсенин эмне экенин айтып билдирүү, кимдин, эмненин кайда тургандыгын айтып билдирүү, жыл мезгилдерин, табиятты, анын көрүнүштөрүн баяндап, сүрөттөп айтып берүү, убакытты, күндүн, жуманын, айдын сан-иретин айтып билдирүү ж.б.

В) Аныктоочу, мүнөздөөчү интенциялар: кимдин, эмненин кандай экенин мүнөздөө, нерсенин канча экенин аныктоо, нерсенин кимдики экенин аныктоо, иш кантип аткарылганын мүнөздөө.

Г) Жеке мамилесин билдирүүчү интенциялар: маалыматка макул экенин билдирүү, бирөөнүн оюна каршы экенин билдирүү, маалыматтын туура же туура эместигин далилдөө, бирөөгө  ыраазы экенин айтуу, нааразы экенин айтуу, нерсенин бар же  жок экенин айтуу ж.б.

Мына ушул А1 деңгээлинин интенцияларына жараша  сүйлөшүү чөйрөлөрү  аныкталып, аларга жараша тексттин тематикалары тандалып алынышы шар

2-стратегия: Пикир алышуу, сүйлөшүү чөйрөлөрү  жана тематикалар

А) Өздүк  жана күндөлүк турмуш-тиричилик чөйрөсү  боюнча:  өзү жөнүндө, улуту, туулган жана  жашаган, окуган  жери, үй-бүлөсү, туугандык байланыштар, жакындары, достору, кесиптештери,  үй, үй турмушу,  күндөлүк  эрежелер,  сатып алуу,  кызыгуулар,  мезгил, убакыт.

Б) Социалдык-маданий чөйрө:өлкө, мамлекет, шаар, айыл, көчө, маданий мекемелер: китеп дүкөнү, стадион, кино-театрлар, китепкана, зоопарк ж.б.

В) Окуу-билим чөйрөсү: мектеп, класс, окуу жайлары, аудитория, кеңсе товарлары, окуу процесси, окуу иштери.

Г) Эмгек жана кесип чөйрөсү: кесиптер, алардын түрлөрү, кесип ээлери  тууралуу маалымат (мугалим, врач, учкуч, уста…).

Бул чөйрөлөрдүн ар бири баланын күндөлүк турмушуна жана  тил үйрөнүү деңгээлдерине жараша, пайыздык катышына жараша бөлүштүрүлөт. Тактап айтканда, адегенде балага кайсы чөйрө жакыныраак, мисалы: өздүк  жана күндөлүк турмуш-тиричилик чөйрөсү  көбүрөөк, андан соң окуу-билим чөйрөсү аны улантат, андан соң коомдук–маданий чөйрө тууралуу маалымат берилүү менен, анан кесип жана эмгек чөйрөсү улантып жыйынтыктайт ж.б.

3-стратегия: Тил  үйрөнүү деңгээлдери

Алгачкы деңгээи — А1, жөнөкөй деңгээл, ал кыргыз тилинде сүйлөшүү көндүмдөрүнө алгач ирет машыгууга  багыттоочу мезгил катары мүнөздөлөт.

Бул мезгил мектепте  1-4-класстарды камтыйт да,  башталгыч мектепти бүтүргөн башка тилдүү баланы кыргызча эң жөнөкөй коммуникативдик жана тилдик  көндүмдөргө ээ кылуу менен  жыйынтыкталат. Тактап айтканда, окуу материалдары сүйлөшүүгө машыктыруучу  жөнөкөй кырдаалдар түрүндө берилип,  ал иштер  лексикалык чакан минимум жана  грамматикалык жөнөкөй формаларды камтымакчы. Ал  деңгээлдин бардык талаптары стандартта жана атайын иштелип чыккан деңгээлдик талаптарда кенен чагылдырылат.

А2 орто деңгээли тилдик жана сүйлөшүү көндүмдөрүнө, сабаттуулукка калыптандыруу, активдештирүү мезгили катары  мүнөздөлүп,  негизинен 5-9-класстарды камтыйт. Бул деңгээлде окуучулар буга чейинки (башталгыч класстарда) ээ болгон көндүмдөрдү бекемдеген, кадыресе  сүйлөшүү көндүмдөрүнө ээ болгон мезгил катары бааланат.

Бул класстарга сүйлөшүү жана жазуу кебибиздин негизин түзгөн лексикалык кор,  анын  сөз түркүмдөрүн кептеги кызматына жараша окуп-үйрөнүү жана аны кебинде кырдаалдарга ылайык колдонууну камтыган айрыкча мезгилге туура келет.  Мында  лексикалык материалдар аркылуу  улуттук  маданиятты, салтты ж.б. таанып-билүү иш-аракеттери да активдешет жана балдарды чыгармачылык менен иштөө жолуна багыт берет.

В1 — ортодон жогорку деңгээлди камтыган окуучулардын өз алдынча чыгармачыл ишмердүүлүктөрүн өнүктүрүү мезгили катары мүнөздөлүү менен,  10-11-класстарды камтыйт.  Мурдагы класстардан бир кыйла активдешкен жана жоопкерчилиги жогорулаган, мектеп деңгээлин жыйынтыктаган мезгил катары бааланат. Бул мезгилде окуучулар кыргыз тилин синтаксистик негизде, т.а. тилдик материалдарды функционалдык негизде үйрөнүү менен, сүйлөөгө сүйлөшүү аркылуу, сүйлөшүүнүн жүрүшүндөүйрөнүү принцибинде иштөө активдешет. Окуучулар сүйлөм аркылуу оюн айтууга, текст аркылуу бүтүн  пикирин билдирүүгө, күндөлүк түрдүү турмуштук жана окуу кырдаалдарына ылайык сүйлөшүүгө жетишишет.

4-стратегия: Сүйлөшүү деңгээлдерине жараша кеп ишмердигинин мүнөздөмөлөрү, т.а. дескрипторлор

Мында кеп ишмердүүлүгүнүн төрт багыты, т.а. угуп түшүнүү, окуп түшүнүү, сүйлөө жана жазуу көңүлгө айрыкча алынат. Алардын ар бири сүйлөшүү чөйрөлөрүнө жана деңгээлдерине жараша жетишиле турган талаптары менен бирге түзүлөт.

 5-стратегия: Ар бир деңгээлдерге жараша лексикалык, тематикалык  жана грамматикалык минимумдар

Лексикалык-грамматикалык  минимумдар дагы жогоруда аталган сүйлөшүү чөйрөлөргө жана деңгээлдерге жараша тандалган сүйлөшүү тематикаларына жана кырдаалдарына  ылайык түзүлөт. Бул минимумдарга жыш колдонулган  сөз айкаштары, синонимдер, антонимдер жана да сүйлөшүү этикетинин үлгүлөрү камтылат.

Ошондо да, эскерте кетүүчү нерсе, кыргыз  тилине бөлүнгөн сааттардын көлөмүнө ылайык жана  бир саатта үйрөнүлө турган активдүү сөздөрдүн чегине жараша (мисалы, мектепте бир сабакта 5-7 активдүү сөз, ал эми  кыргыз тилин үйрөнүүчү чоң адамдардын кыска  мөөнөттүү тездетип үйрөтүү курстарында 20-25ке жакын активдүү сөздөр сунушталуу менен) ар бир деңгээлге ылайыкталып лексикалык минимум такталат.

 6-стратегия: Тил билүү деңгээлин өз алдынча баалоо  шкаласы

Бул шкала  дагы өзүнө сүйлөшүү чөйрөлөрү менен деңгээлдерди жана да кеп ишмердүүлүгүнүн бардык багыттарын бирге камтыйт. Ал жогоруда аталып өткөн кеп ишмердигине ылайык сүйлөшө билүү деңгээлдерине коюлуучу талаптар кандай деңгээлде ишке ашып жатат, баланын сүйлөй билүү деңгээли  талаптарга туура келеби, ошону туюнткан жана текшерген мониторинг сыяктуу кызмат аткарат. Дескриптордо берилген мүнөздөмөлөргө  ылайык ар бир окуучу мындай баалоо  шкаласынын талаптарына жараша өзүнүн сүйлөй алуу деңгээлин өзү аныктайт.

Сөзүбүздүн  соңунда айтарым, учурда бул аталган стратегияларга таянып,  Кыргыз билим берүү академиясынын мамлекеттик, расмий жана чет тилдер лабораториясында  кыргыз тилин экинчи тил катары үйрөтүүнүн деңгээлдик-системалык негиздери тууралуу  бирдиктүү талаптар иштелип чыгууда.  Ал документ мамлекеттик тилибизди мектепте мындан ары окуп-үйрөнүүнү жаңылоого жана андан ары өркүндөтүүгө кызмат кылат деген ойдобуз.

Сулайман Рысбаев, профессор

Сирияда үч тараптуу согуш жүрүп, эл аралык коомчулук негизинен исламчыл террордук топторго каршы биригүү аракетинде. Ири кооптонууну ИЛИМ (Ирак жана Леванте ислам мамлекети) же башкача ДАИШ деп аталган куралдуу террористтик топтун согуш аракеттери туудурууда. Ошол эле кезде ДАИШ Сириянын оппозициялык күчтөрү менен да кармашууда. Ошондуктан акыркы 2 жылда Сириянын аймагы үчкө бөлүнүп, 30 пайызы гана Дамаскидеги Башар Асад баштаган расмий бийликтин көзөмөлүндө турса, жарымынан көбүрөөк аймагын  ДАИШ куралдуу тобу басып алган. Калган аймактарды сириялык оппозициялык күчтөр, түндүк-чыгыш жагын күрдтөр көзөмөлдөп турат. Согуш аракеттери тынбастан жүрүп жаткандыктан жана АКШ баштаган анти-террордук альянстын абадан сокку урууларына Россия кошулганы менен, абал чиеленген бойдон калууда.

Согуш аракеттерине абадан сокку уруу аркылуу Россиянын аралашуусу, орус бийликтеринин айтымында, Дамаскидеги бийликтин расмий кайрылуусунун натыйжасында өткөн жылдын октябрь айында башталган. Ноябрь айынын аягында абадан бомбалоо жүргүзүп, кайтып келаткан аскер учагы Түркиянын абадан коргонуу күчтөрүнүн аскер учагы тарабынан атып түшүрүлгөн. Ошондон баштап Түркия менен Россиянын ортосундагы алака кескин өзгөрүп кетти. Дүйнөлүк маалымат мейкиндиги да бул окуяга чоң көңүл бурууга аргасыз болууда. Учурда орус тилдүү маалымат агымы Борбордук Азия чөлкөмүндө көбүрөөк таралгандыктан, алар Түркия тараптын тараткан маалыматы менен расмий билдирүүлөрүнөн ашып, көбүнчө бир тараптуу маалымат басымдуулук кылууда. Орус тарап алардын аскер учагы Түркиянын чек арасын бузган эмес деп, ага далил катары атып түшүрүлгөн учактын калдыгынан табылган кара кутучанын ичинде учактын маршруту тууралуу жазылган маалыматты колдонууга аракет кылууда. Бирок ал кутуча табылгандан бери бир топ убакыт өтсө да, такталган маалымат ачык айтыла элек. Мындан же кутучада жазылган маалымат окууга жарабай калган, же ал жерде башка маалымат чыккан деп шектенсе болот. Ошол эле кезде Түркиянын расмий бийликтери бул тууралуу “эки орус аскер учагы Сириянын аймагынан чек араны бузуп өткөндө, аларды түрк аба мейкиндигинен чыгарууга болгон аракеттерге”, башкача айтканда, радар аркылуу 5 мүнөттүн ичинде 10 жолу жасалган эскертүүлөргө карабастан, түрк аба мейкиндигине кирип келишкен”. “Алардын бири Сириянын аба мейкиндигине кайрылып кеткени менен, экинчиси жооп бербестен, Түркиянын аба мейкиндигинде учуусун уланткандыктан, ал атып түшүрүлгөн” деген маалыматты түрк бийликтери ошо кезде эле тараткан. Буга кошумча Түркиянын өкмөтү “орус учактары буга чейин да бир нече жолу абадагы чекти бузгандыктан, Россиянын Түркиядагы элчиси Тышкы иштер министрлигине чакырылып, кимге таандык болсо да, түрк аба мейкиндигине кирип келген аскер учактарын атып түшүрүү тууралуу буйрук Түркиянын аба күчтөрүнө берилгени эскертилген” деп маалымдаган. Ага кошумча ошол эле билдирүүдө, түрк бийликтери “чек араны бузуулардын уланышы улуттук коопсуздукка коркунуч  катары бааланып, күчүндө бар аскер эрежеси колдонулганын” маалымдашкан. НАТО аскер блогунун толук кандуу мүчөсү катары Түркия бийлиги бул кокустук тууралуу өзүнүн уюм боюнча шериктери жана БУУнун туруктуу мүчөөлкөлөрүнүн элчилери окуя тууралуу кабардар кылынган. Түрк өкмөтүнүн билдирүүсүндө “биз бул окуяга байланыштуу абалды чиелентүү ниетибиз жок. Ошол эле мезгилде өзүнүн суверенитети менен бүтүндүгүнө коркунуч туула турган болсо, эч ким Түркиядан көз жабымды күтө албайт” деп айтылган. Бул, башка ар бир   мамлекеттей эле, Түркиянын өзүнүн бедели менен эл аралык аброюн сактоого толук кандуу укугу бардыгын жана чечкиндүүлүгүн көрсөтөт.

Муну менен бирге Түркия өкмөтү учурда орус тараптын көтөрүп жаткан маалыматтык саясатына да жооп катары билдирүүлөрдү жасады. Алардын бири  Ирак менен Сириядан террористтик топтор автоцистерналар менен чийки мунай-затын ташып, Түркия аркылуу сатылып жатат деп коюлган кинеге жооп болгон. Сирия жана Ирактын ичинде түзүлүп, эл аралык деңгээлдеги террордук уюмга айланган ДАИШ (ИЛИМ) уюму ири аймактарды басып алуусу күчөгөндө, Түркия 2013-жылы аларга каршы чыкканын билдирип, анти-террордук альянска мүчө болгонун жарыялаган. Түрк бийликтеринин билдирүүсүнө караганда, ДАИШ менен мунай-зат  соода кылынат деп таратылган маалымат эч негизсиз жана Түркияга каршы атайын уюштурулган ушактык кампания катары бааланышы керек. “Биз мындай негизсиз жарыяларды кескин четке кагабыз, өзгөчө Россия тараптан айтылып жаткан маалыматтарды”  делет билдирүүдө. Муну менен кошо эле, маалыматта “Россиянын аракети эл аралык коомчулукту Сириядагы элдин режимдин кыйноосунан жана башка чатактуу процесстерден алаксытууга багытталган иш-аракети” деп бааларын билдирген.

Түрк өкмөтү мыйзамдардын негизинде жана түрлүү текшерүү жолдору менен мунай-затты аткезчиликке жана андан өндүрүлгөн күйүүчү майлардын өлкө ичинде таралуусуна каршы аракет кылып жатканын да билдирди. Алардын бири катары 2012-жылы аткезчилик менен таралган күйүүчү майларды сатуучуларга каршы айып пул төлөө кескин көтөрүлгөнү белгиленген. Ал эми 2014-жылы мамлекеттик органдар тарабынан 21 миллион галлон (1 галлон = 3,78 литр) аткезчилик менен кирген мунай-заты кармалган.  Мунай-заты Сириядан ага турган 300 км аткездик түтүктөр жок кылынган. Мындан тышкары Түркия АКШ менен биргеликте ДАИШке каршы киргизилген проекттин тең-ата жетекчиси катары иш алып барат. БУУнун Коопсуздук кеңеши тарабынан исламчыл террористтерди каржылоого каршы киргизилген атайын иш-чараны акчалай колдоп келет. Сириядагы абалга байланыштуу бул өлкө менен узундугу 911 км болгон чек араны көзөмөлдөөнү күчөтүү максатында ал жердеги аскер күчтөрү 12 миңден 20 миңге чейин көбөйтүлгөн. Чек араны абадан күзөттөө жана операцияларды жүргүзүүнүн 90 пайызы Сирия чек арасында кылынат. Андай иш-чаралар чек араны мыйзамсыз бузууга жана аткезчиликке каршы багытталган. Буга кошумча Түркия чек араны бойлото 375 км аң казган, орнотулган тикенек зымдардын узундугу 153 км түзөт. Өтө маанилүү жерлерде узундугу 3,5 км болгон бийик дубалдар тургузулган. Чек араны бойлоп узундугу 1200 км келген атайын аскердик жолдор курулган. Бул кадамдары менен Түркия Сириядан агып келип аткан качкындарга жардам гана берип токтоп калбастан, алардан сырткары келип аткан аткезчиликке да, террордук топтордун таралышына да каршы орчундуу иштерди кылып жатканын көргөзөт.

Мындай маалыматтар негизинен түрк жана англис тилдеринде таралгандыктан, Кыргызстан гана эле эмес, бүт Орто Азия чөлкөмү сыяктуу башка мамлекеттер да толук кандуу жана ар-тараптуу маалыматка муктаждык бардыгын көргөзөт.

Кубан Абдымен,  Бишкек

 Подготовка  элитных  научных  кадров  в  аспирантуре  ведущих  университетов  и  научных  центров  всегда  признавалась  одной  из  наиболее сильных сторон советской системы послевузовского профессионального образования. Институт аспирантуры на протяжении  длительного  периода  обеспечивал высококвалифицированными специалистами высшую школу и научные учреждения страны.  Радикальные изменения социально- экономических  условий  в  республике,  повлекшие  исход  из  науки  и  высшей  школы  молодежи  и работников  наиболее  продуктивного  «среднего» возраста, выдвинули на первый план задачу восполнения  демографического  провала  в  кадровом  корпусе  научно-исследовательских и образовательных учреждений.

 Из научной сферы практически выпало поколение, которому сейчас исполнилось 30-45 лет. Проблема преемственности поколений в научном сообществе обострится в самое ближайшее время, когда из активной науки по возрасту уйдет «советское» поколение.

Особенно актуальной сегодня стала проблема кадрового обеспечения приоритетных  для  государства  направлений  развития  науки,  технологий  и  техники.

Однозначно, в ближайшем будущем в Кыргызстане структура высшего  и послевузовского образования трансформируется  в многоуровневую систему подготовки кадров через образовательные программы бакалавриата, магистратуры и докторантуры. Тем самым, в республике, существующие виды подготовки научных кадров – аспирантура, адъюнктура, соискательство, традиционная докторантура – переходит в докторантуру PhD. В связи с этим одной из насущных задач является внедрение и закрепление их на научном и образовательном пространстве нашей страны, имеющих адекватное хождение во всем мировом сообществе.

В республике научные кадры будут готовить элитные высшие учебные заведения, восприимчивые к мировому опыту, новым направлениям научных исследований и инновационных методов обучения. В них должны быть созданы условия для проведения фундаментальных и прикладных научных исследований.

Докторские программы будут отличаться друг от друга в зависимости от выбранного университета и области исследования. Они будут ориентированы на требования рынка труда, к академической и прикладной специализации, позволяющих вносить весомый вклад в создание новых знаний, отличающихся концептуальностью, системностью, методологической обоснованностью, перспективностью  карьерного роста докторанта. Срок обучения по докторским программам будет составлять минимум три года, хотя нередко по некоторым специальностям требуется корректировка по времени подготовки кадров.

В свою очередь, диссертационная работа претендентов PhD будет оцениваться узким кругом специалистов с привлечением международных экспертов, при положительном решении которых, докторанту диссертационный совет будет присваивать степень доктора философии (PhD).

Так, сотрудниками Кыргызской академии образования  при содействии Министерства образования и науки в 2014 году было предпринято анкетирование,  насколько реально готовы высшие учебные заведения республики к подготовке элитных научных кадров по докторским программам PhD. Для нас представляется важным изучение мнений научно-педагогического сообщества, особенно той части, которая непосредственно связана с процессами  подготовки доктора PhD. Мы опросили представителей всех региональных и ведущих вузов республики. Мы намеренно не включали вопросы финансирования, руководства соискателями PhD, публикации необходимые при подготовке доктора PhD. Мы считаем, что в современных реалиях оплата за учебу соискателей докторских программ всё-таки должна решаться на самом высоком уровне.

Результаты проведенного анкетирования нас обрадовали, но и удивили. Приятно было то, что согласно приказа  министра образования и науки республики пилотные программы по внедрению программ PhD начаты в 2013 году  в вузах: КГУСТА им. Н.Исанова, КНАУ им. К. Скрябина, МУК, БФЭА, КНУ им. Ж. Баласагына  (ИИМОП), КГТУ им. И. Раззакова и в Академии государственного управления при Президенте КР здесь же необходимо отметить, что в структурных подразделениях Кыргызско-Турецкого университета «Манас» еще до приказа Министерства образования и науки велась подготовка соискателей по докторским программам.

В соответствии с приказом Министерства образования и науки № 733/1 от 12.12.12. «Об организации эксперимента по разработке и реализации докторских программ PhD» рабочей группой разработаны временные Государственные требования для вузов, а также разработан временный регламент для реализации пилотных докторских программ PhD.

Так, в КТУ «Манас» ведется подготовка докторов PhD по шести направлениям института гуманитарных наук и двум направлениям института естественных наук в количестве 47 соискателей:

Затем следует международный университет Кыргызстана, где по трем направлениям (общественное здравоохранение, экономика,  управление бизнесом) числятся 28 человек, из них 25 иностранцев. Необходимо отметить, что имеется лицензия (первая среди вузов республики) у диссертационного Совета МУК на право защиты соискателей докторов PhD.

В Кыргызском национальном университете по направлениям «Экономика/Агроэкономика», «Управление бизнесом» по докторским программам PhD обучаются 18 соискателей.

Два соискателя доктора PhD проходят обучение по научно-образовательной программе «Возобновляемые источники энергии  и экологичные технологии» в КГУСТА.

Немногим больше (4 соискателя доктора PhD, трое из Казахстана) по направлениям  «Машиностроение и электроэнергетика» обучаются в КГТУ им. И. Раззакова.

Семь соискателей доктора PhD по направлению «Менеджмент, аграрный менеджмент» в Кыргызском национальном аграрном университете.

Диплом доктора PhD по направлению  «Государственное и муниципальное право» хотят получить два соискателя в Академии Государственного управления при Президенте КР.

Таким образом, на сегодняшний день в пилотных вузах и в КТУ «Манас» соискателями докторских программ по различным направлениям являются 108 человек.

Оплата за обучение соискателей доктора PhD по различным научно-образовательным программам колеблется от 25000 сомов в КГУСТА до 100.000 сомов в МУК и до 140.000 сомов для иностранцев в КГТУ им. И.Раззакова.

Было проведено анкетирование, результаты которой, свидетельствуют о том, что многие вузы за исключением Бишкекского  гуманитарного университета (БГУ),  Баткенского государственного университета (БатГУ), медицинской академии готовы начать подготовку докторов PhD. Основанием для обучения по докторским программам считают, имеющуюся материально-техническую базу, определенное количество докторов наук по соответствующим направлениям и разработанные научно-образовательные программы.

Ряд представителей вузов (БатГУ, КГТУ, КГАФК и  ИГУ) считают, что защита диссертации РhD — прерогатива вуза, а присуждение ученых степеней — ВАКа. А прежнюю систему подготовки кадров высшей квалификации (кандидат и доктор наук) желают оставить в Жалал-Абадском государственном университете,  Ошском гуманитарно-педагогическом институте, а многие вузы до определенного времени (КГУ, ОшТУ, КНАУ, КРСУ и др.) предлагают пока оставить прежнюю систему, а затем перейти на подготовку докторов РhD.

Большинство вузов (АУП,БФЭА, ИГУ, КГУСТА, КГУ, ОшТУ, МУК, КНУ и другие) на вопрос, кто должен учиться по программе докторов РhD отдают предпочтение магистрам и специалистам, в АУЦА — разрешить кандидату наук, но при этом дать возможность переквалифицироваться, а в Кыргызском государственном техническом университете достаточно лишь желания кандидата наук.

Приравнять степень доктора РhD к ученой степени кандидата наук желают в КГУСТА, БФЭА, АУЦА, ИГУ, ОшТУ, МУК, БГУ, КГАФКиС, ОшГУ, условно при соблюдении определенных требований в КНУ, АУП, КГЮА, нельзя считают в КГУ, а в Жалал-Абадском государственном университете считают, что степень РhD находится между кандидатом наук и доктором философии (РhD).

К сожалению, результаты анкетирования по подготовке РhD в Нарынском государственном университете мы не могли привести в связи с тем, что ответы на вопросы прислали различные структурные подразделения, где на каждый вопрос были ответы да и нет, что свидетельствовало об отсутствии  единой позиции.

Вызывает удивление стоимость обучения соискателей докторов PhD от 25.000с. в  КГУСТА до 100.000 с. в МУК, тогда как в предлагаемой смете расходов разработанной рабочей группой- 15.000 дол, что является также недостаточной. Возникает вопрос каких докторов PhD и для кого готовим?

Результаты анкетирования вузов по подготовке докторов PhD дало нам основание констатировать:

1. Научно-педагогическая общественность высших учебных заведений (за исключением пилотных вузов) малознакомы с основными требованиями при подготовке доктора PhD и слишком упрощенно считают, что достаточно иметь всего лишь определенное количество докторов наук по соответствующим направлениям, материальную базу и разработанные научно-образовательные программы.

2. Отсутствует единая позиция по вопросам прерогативы вузов при защите диссертации и присуждению ученых степеней. (По Болонскому соглашению защита и присуждения степеней отдается вузу).

3.Нет единства по вопросу подготовки научных кадров. Часть вузов выступают за прежнюю подготовку (кандидат, доктор), тогда как многие вузы до определенного времени предлагают оставить прежнюю систему, а затем перейти на подготовку  PhD. На Западе предусмотрена трехуровневая модель-бакалавр, магистр, доктор  PhD.

4. Многие вузы не могли определиться кто же должен учиться по программе докторов PhD, ради справедливости необходимо отметить, что большинство высших учебных заведений отдают предпочтение магистрам и специалистам (классически на программу докторов PhD принимаются после программы  магистратуры).

5. В ответах на  вопросы приравнивания степени доктора PhD к ученой степени кандидата наук отсутствует единая позиция.

6. Для ряда технических, естественных и сельскохозяйственных специальностей в силу специфики необходимо время для сбора первичных экспериментальных данных во время полевых, промышленных, полупромышленных испытаний. Поэтому, необходимо найти механизмы, которые позволили бы продлить сроки обучения или зарубежных стажировок.

7. Надо использовать научный потенциал тех ученых, которые пройдя отечественную аспирантуру, защитились  в другой стране, имея при этом солидный научный багаж и стаж научной работы

8. Ответы на вопросы анкетирования, присланные ректорами, проректорами, зав.учебными частями, деканами свидетельствовали об отсутствии единой позиции по отношению к основным требованиям при подготовке доктора PhD, что тогда говорить о позиции преподавательского состава, можно лишь догадываться.

9. Поэтому, для ознакомления преподавательского состава вузов и других заинтересованных лиц, необходимо в кратчайшие сроки разработать и издать серию научно-аналитических и  информационных материалов, содержащие основные требования при подготовке доктора PhD.

Возвращаясь к названию настоящей публикации «Какие нам нужны доктора PhD?» хотелось обозначить своё видение.

Так,  наша система образования в вопросе подготовки докторов PhD встала перед выбором. Первое, это полностью, в течение ближайших нескольких лет после окончания эксперимента с пилотными вузами, готовящих докторов PhD,  полностью перейти на западную модель подготовки научных кадров, как в Казахстане (бакалавр, магистр, доктор PhD).

Второй путь предлагает профессор А. С. Мавлянов, сохранив «советскую» научную траекторию воспитания  научных кадров (специалист – кандидат наук – доктор наук), необходимо в экстренном порядке реализовать в качестве самостоятельной и «болонскую» траекторию (бакалавр – магистр – доктор PhD).

Можно согласиться о необходимости реализации “болонской” траектории, тем более для высшего образования нашей республики бакалавр и магистр не являются для нас что-то новым и неожиданным. Вот ученая степень доктора PhD, представляет определенные проблемы в плане их подготовки (адекватное финансовое обеспечение). Необходимо определенное время, связанное с окончанием проекта в пилотных вузах и затем постепенно внедрять докторские программы PhD.

Главное, какой бы путь мы не избрали, основное – какой будет наш кыргызстанский доктор PhD и за рубежом будут ли признавать его диплом.

Так, 4 ноября 2014 года в Международном университете Кыргызстана состоялся круглый стол «Подготовка докторов философии в КР» с участием представителей Правительства, Жогорку Кеңеш, ВАК, Национальной академии, руководителей вузов. Это был самый представительный и значимый по содержанию форум. В ходе обсуждения, существующих требований и положений по подготовке доктора PhD, были обсуждены проблемы по внедрению PhD, внесены дополнения к временным требованиям и регламенту, дополнений в Закон «Об образовании», в том числе был предложен проект сметы расходов по подготовке докторов PhD.

Все выступавшие, присутствующие соглашались с тем, что подготовка доктора  PhD требует значительных финансовых вложений. В предложенном рабочей группой проекте сметы, расходы на обучение одного доктора PhD составили 15 тыс. долларов, а общественный экспертный совет путем сокращения некоторых статей довел до 7 тысяч долларов и все эти расходы без участия государственных структур. Для примера в Казахстане подготовка одного докторанта обходится бюджету в 30-40 тыс. долларов и к 2020 году число грантов на их подготовку будет увеличено до 2500.

Предлагаемые рабочей группой источники  финансирования подготовки докторов PhD посредством партнерских проектов, соглашений между партнерами – вузами других стран, международных фондов являются непостоянными, недостаточными и не стабильными да и не факт, что это сумма будет найдена.

Глядя на проект сметы расходов  возникает вопрос, где найти стабильный, достаточный источник финансирования для подготовки докторов  PhD. Ведь  в приложении к диплому доктора PhD (получившего в Кыргызстане) обязательно должен быть приведен зарубежный руководитель, неоднократно приезжающий в республику (для работы с соискателем PhD), полугодовая стажировка докторанта в Европейском университете, оплата за научные публикации, как минимум за две работы в научном специализированном журнале с высоким импакт-фактором или по другому можно назвать индексом цитируемости, а  чтобы попасть на страницы журнала необходима настоящая новизна исследования.

Можно пойти по примеру Таджикистана, где в экстренном порядке без предварительной апробации докторских программ PhD, с января 2014 года  республика выходит из ВАК Российской Федерации и переходит на западную систему подготовки PhD. Таджикистан отличается тотальной  коррупцией  на всех уровнях власти и социальной жизни  и защититься в ВАК РФ и получить степень со времен СССР было  сродни пройти все круги Ада (мы цитируем автора сообщения из Таджикистана).

Итак, мы пришли к следующему:

1. В первую очередь необходимо внести изменения в нормативно-правовую базу. Прежде чем начинать изменения в системе образования, в частности в подготовке  кадров высшей квалификации надо обновить и привести в соответствие законодательную базу (внедрение третьего уровня PhD, приравнять ученую степень PhD с кандитатской степенью, защита и выдача диплома PhD передать вузам.

2. Должны быть государственные научные программы в которых должны быть задействованы исследователи, претендующие на звание доктора PhD, результатом деятельности которых должны быть либо фундаментальные знания, либо реальные разработки, которые могут внести вклад в развитие экономики и общества.

3. Участие исследователей (доктор PhD) профильных вузов, институтов НАН в разработке, освоении и эксплуатации в приоритетных сферах нашей экономики, горнорудной промышленности, строительство гидроэлектростанций, железной дороги Китай с выходом в Европу, проекты в туризме, в сельском хозяйстве.

4. На сегодняшний день в пилотных вузах и в КТУ «Манас» обучаются 108 докторов PhD, это много. «Полноценный» доктор PhD – это «штучный» товар. Исходя из количества населения республики на первоначальном этапе достаточно готовить 25-30 докторов PhD, но в соответствии с требованиями Болонского процесса ( особенно в плане достаточного финансирования).

5. Необходимо Совету по науке при Правительстве, Министерству образования и науки, руководителям вуза (особенно профильных), заинтересовать и убедить спонсоров крупных научных проектов, учредителей недавно образованного Кыргызско-Российского фонда развития о небходимости привлечения исследователей в лице соискателей PhD в разработке приоритетных сфер экономики.

Мы должны оставаться реалистами, так при существующей системе финансирования нашей системы образования, в том числе и науки по остаточному принципу никакая реформа не даст результатов.

Одним словом, настало время повернуться лицом к науке, задающей  вектор его экономического, социального и культурного развития.

Э.Р. Сакимбаев, к.м.н., доцент, в.н.с. ЛППО КАО

Важной задачей в организации управления школой является определение ее политики в деятельности. Образовательная политика должна быть направлена на обеспечение доступности образования, на совершенствование  и  развитие  современного  школьного  образования.

Процесс управления всегда имеет место там, где осуществляется общая деятельность людей для достижения определенных результатов. Поскольку школа – социальная организация, и она представляет собой систему совместной деятельности людей (педагогов, учащихся, родителей), то  в настоящее  время целесообразно перевести все процессы в новое состояние на основе использования присущих этой системе объективных законов, систематического, планомерного, сознательного и целенаправленного взаимодействия субъектов управления различного уровня в целях обеспечения эффективной деятельности образовательной организации.

 Основными приоритетами деятельности современной   школы являются: формирование у школьников  ключевых компетентностей; формирование физически здоровой личности, приобщение обучающихся к ведению здорового образа жизни; усиление воспитательного потенциала школы; укрепление материально-технической базы школы; повышение качества образования.

Для  достижения  этих  задач  определяются  различные  этапы  управленческой  деятельности. Важную  роль играют мониторинг, диагностика, коррекция. Одним из основных этапов педагогического мониторинга является анализ качества образования современных школьников по ступеням обучения, анализ уровня промежуточной и итоговой аттестации по предметам с целью выявления недостатков в работе педагогического коллектива.

Это обусловлено необходимостью учета современных тенденций мирового развития, обусловливающих существенные изменения в системе образования. Реформирование и перестройка деятельности современной школы в настоящее время дает необходимость привнесения значительных изменений в ее управление, рассматриваемое как целенаправленная и взаимосвязанная деятельность управляющей и управляемой подсистем в связи с актуальностью, социальной и педагогической значимостью решения названной проблемы.

Стратегическая  задача — обеспечение современного качества образования на основе сохранения его фундаментальности и соответствия актуальным и перспективным потребностям личности, общества и государства. Это реализуется, созданием модели управления качеством образования в школе, включающей: внедрение в образовательный процесс современных, передовых технологий; создание  творческого,   высокопрофессионального   коллектива  учителей,   принимающих  идеи  управления качеством образования; сочетание администрирования, программно-целевого управления с самоуправлением, элементами рефлексивного управления; эффективное   использование   и   управления   всеми   видами   ресурсов,   включая   кадровые, информационные, мотивационные, программно-методические,         нормативно-правовые, организационные, материально-технические и финансовые.

Рассмотренные возможности повышения эффективности деятельности администрации школы по управлению учебно-воспитательным процессом в условиях гуманизации и демократизации деятельности педагогического коллектива, разумеется, не исчерпывают всех проблем современной общеобразовательной школы. Перспективно, например, использование технических средств для получения информации о состоянии педагогического процесса. В конкретных условиях администрация школы сможет найти и другие средства организации, способы повышения управляемости своей школы. Управляемость школы предполагает:

1. Возможность и умение администрации школы достаточно быстро и периодично получать показатели, объективно характеризующие работу школы, дающие возможность своевременно обнаружить отклонение от принятых норм. Эта возможность может быть реализована через периодическую проверку знаний учащихся, уровня их воспитанности, через наблюдение уроков, внеучебных занятий, посредством графика успеваемости и т. п.

2. Возможность максимального использования этих показателей администрацией школы, своевременной их оценки (переработки) и принятия решений о возможном изменении режима работы. Это предполагает наличие у руководителя школы достаточно высокой педагогической квалификации, знания современных достижений педагогической науки и практики, а также требований окружающей жизни.

3. Достаточная деловая квалификация учительского коллектива, способность педагогов с учетом условий критически оценить и изменить содержание и методы своей работы. Это условие производное, так как восприимчивость педагогов к указаниям администрации пропорциональна ценности и объективной необходимости этих указаний и воспитывается стилем работы директора школы.

4. Способность школьного коллектива к самоорганизации, к самостоятельному урегулированию конфликтов, к устранению отрицательных отклонений в процессе работы без вмешательства администрации. Этот своеобразный автоматизм, очевидно, может быть достигнут лишь в резульзтате длительного четкого управления школой со стороны директора.

Как было сказано выше, одним из важных условий повышения качества образования в современной школе является уровень профессиональной компетентности учителя, который должен находиться в постоянном и непрерывном развитии. Это может быть реализовано, если методическая работа обеспечивает целенаправленное, непрерывное, личностно-ориентированное повышение профессиональных компетентностей учителя и содействовать его переводу на саморегулируемый процесс. Целью деятельности учителей является формирование свободной социально-компетентной творческой личности, способной к саморазвитию и самореализации с использованием системного личностно-ориентированного подхода к процессу обучения. Администрация школы должна  создавать условия профессионального роста  педагогических кадров, так как развитие школы невозможно без личностного и профессионального развития его персонала. Ни для кого не секрет, что в современном обществе изменился социальный состав родителей и контингент учащихся, изменился заказ родителей. При этом педагоги почувствовали необходимость в  прохождении профессиональной переподготовки, овладении новыми педтехнологиями и информационными в том числе;  изучении психологии, современных воспитательных программ; поиска новых форм работы с родителями; развития дополнительного образования, сохранения и укрепления здоровья детей. Но как показывает практика, достичь этого бывает достаточно сложно.

Пути решения данной проблемы в школах мы видим:

1. В овладении педагогами личностно-ориентированными технологиями, методом проектов через посещение курсов, через семинары, творческие отчеты, через участие в творческой деятельности по плану самообразования в соответствии с единой методической темой.

2. в изучении педагогами современных воспитательных программ через посещение курсов, семинаров, через участие в творческой деятельности.

3. в прохождении педагогами плановых курсов повышения квалификации и профессиональной переподготовки.

4. в создании условий для сохранения и укрепления здоровья детей, для этого продолжать работу по овладению здоровьесберегающими технологиями.

5. в развитии дополнительного образования через организацию новых курсов, кружков, через систему внеурочной деятельности, через  элективные курсы.

6. в применении новых форм работы с родителями, в совершенствовании психолого-педагогического просвещения родителей и т.д.

Решение данных задач определяет  требования к учебно-воспитательному процессу, в рамках которого осуществляется обучение и воспитание учащихся. Администрация школы проводит мониторинг, координирует и регулирует образовательно-воспитательный процесс и усилия учителей, обеспечивая их соответствующей информацией и создавая условия для эффективного обучения и воспитания учащихся и профессионального роста самого учителя.

В условиях происходящих преобразований характер процесса управления обучением, воспитанием и развитием личности стал ориентироваться на конечные результаты, что предполагает поиск путей обновления принципов, методов, содержания управления.

Мы придерживаемся подхода, в котором управление школой рассматривается как взаимодействие администрации, трудового коллектива, учащихся, родителей, общественности, различных организаций и ведомств по реализации познавательных, воспитательных целей и целей развития учащихся на основе решения кадровых, материально-финансовых, организационных, педагогических и других задач. Решая эти задачи, по сути, мы создаем условия для организации учебно-воспитательного процесса. Решение каждой из перечисленных задач осуществляется на основе: анализа; принятия управленческого решения; целеполагания; планирования и прогнозирования; организации исполнения; контроля; руководства.

Учебно-воспитательный процесс не всегда осуществляется по заранее намеченному плану. Иногда возникают непредвиденные обстоятельства, и именно педагогический контроль позволяет своевременно устранить появляющиеся трудности в ходе учебно-воспитательной деятельности, выявить причины несвоевременного выполнения учебных и воспитательных программ.

- Как организовать эффективный учебно-воспитательный процесс в различных школах  с учетом специфики каждой?

- Как объективно оценить вклад педагогического коллектива в подготовку учащихся?

- Возможен ли объективный контроль за интеллектуальным развитием учащихся?

 - Как сохранить преемственность обучения в средней общеобразовательной школе, среднем специальном и высшем учебном заведении?

В решении этих и многих других вопросов большую роль призван сыграть управленческий контроль, являющийся составной частью учебно-воспитательного процесса и существенно влияющий на его результативность.

Роль управленческой деятельности очень высока. Она обеспечивает нормальный процесс развития человека – как полноценной личности. Сущность комплексного управления подготовкой учащихся заключается в единстве решения задач совершенствования учебно-воспитательного, учебно-познавательного процесса, научно-исследовательской работы и ученического самоуправления.

Юлия Красницкая,

заместитель директора по научно- методической  работе АУВК ШГ №6 г. Бишкек,  Отличник   образования КР

Жогорку билим берүү системасында ондогон жылдар бою үзүрлүү эмгектенип келе жатышкан агай-эжелердин, кесиптештердин мааракелерине карата макалаларды көп эле жазып жүргөнүмө карабай, ар дайым айбыгуу, жеткире жазаалаар бекемдеген толкундануу сезими коштоп жүрөт. Анысы да жөн, анткен себеби ар бир инсандын басып өткөн жолу кайталангыс, өзгөчө. Айрыкча жакындан билген адамдардын адамдык нарк-насилин, мүнөз-касиеттерин, адистик-профессионалдык ишмердүүлүгүн, ж.б. кенен жана терең, толук жана жеткиликтүү, ынанымдуу жана кызыктуу кылып айтып берүү бир топ мүшкүл иш экендигин моюнга алууга туура келет.

Биздин каарманыбыз, биздин Гүлжамал (ооба, башкалардыкы эмес, биздин Гүлжамал) жөнүндө жазуу, биз үчүн ары жооптуу, ары кыйын болду. Буга, баарыдан мурда, биздин Гүлжамалдын жасалма эмес, ашкере табигый жөнөкөйлүгү, адамгерчилиги, «иш десе ичкен ашын жерге койгон», өз ишине нукура берилгендиги (чындыгында, булар Гүлжамалдын улуулугун, бийиктигин айгинелеген сапаттар), өмүр жолу, ишмердүүлүгү идеал болуучу касиет-сапаттарга шыкала толгондугу себеп болду.

Гүлжамал Абикеевна Егемкулова 1973-жылы Чүй районунун Арпа-Тектир айылындагы орто мектепти аяктаган соң, ошол эле жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин (азыркы Улуттук университет) кыргыз филологиясы жана журналистика факультетинде билим алган. Гүлжамалдын инсан катары толук калыптанышы студенттик кезине туура келип, курсташ курбуларынын арасында кадыр-баркка ээ болуп, факультеттин профессор-окутуучулар курамына тыкан, өтө жоопкерчиликтүү, маданияттуу жана мыкты адис болууга өзгөчө дилгир студент катары таанышат. 1978-жылы колуна диплом алганда аны өзү окуган факультеттин кыргыз тилин жана адабиятын окутуунун методикасы кафедрасына улук лаборант кызматына кабыл алышат. Ал кезде окууну жаңыдан бүткөн бүтүрүүчүнү факультетте алып калуу, болгондо да, улук лаборанттык кызматты берүү сейрек, өтө сейрек көрүнүш болгон. Аталган кызматта 1982-жылга чейин эмгектенип, кафедранын иш кагаздарын, окуу жүгүн, окуу-методикалык илимий-педагогикалык иш-аракеттерин толук иретке келтирип, кафедранын ички иштеринин толук кожоюну болууга жетишет. Кылган түмөн түйшүгүнүн, аракетинин акыбети кайтып, 1982-жылы кафедранын окутуучусу кызматына көтөрүлөт. Ошентип, биздин Гүлжамал илимдин докторлору, профессорлору: К.К.Сартбаев, К.И.Иманалиев, А.Осмонкулов, А.Алымов, доценттер: Д.М.Кулбатыров, С.А.Давлетов, А.Калдымолдоева, Н.Шаршеев, ж.б. республикалык, союздук деңгээлдеги окумуштуу-педагогдор менен бирге 1995-жылга чейин үзүрлүү эмгектенет.

Гүлжамалдын өз ишине берилгендиги, билиминин тереңдиги, профессор-окутуучулар менен, айрыкча студенттер менен болгон чыныгы педагогдук мамилеси, факультетте алган кадыр-баркы, мээнеткечтиги, ашкере жөнөкөйлүгү менен 1995-жылы факультеттин жалпы жамаатынын өтүнүч-талабы менен кыргыз филологиясы жана журналистика факультетинин деканынын орун басары болуп дайындалат. Жетиштүү тажрыйба топтоп, дасыккан педагог-уюштургуч катары тез эле окутуучулардын иш билги жетекчилиги, ал эми студенттердин ишенимдүү эжеси катары коллективде таанылат.

1996-жылы күтүлбөгөн окуя болот. Факультетте бир нече жыл иштеп, «комсомолдук кызматкер» катары белгилүү болгон бир окутуучу декандын орун басары кызматына «көзү түшүп», болбогон шылтоо менен Гүлжамалды ал кызматтан алдырып, ал орунга өзү келип отурат. Профессор-окутуучулардын, айрыкча студенттердин өз кишисине айланган, бүтүндөй бир факультеттин болгон жүгүн, түмөн түйшүгүн өз мойнуна алып, аларды чечип, коллективди өз үй-бүлөсүндөй көргөн Гүлжамал үчүн бул өтө оор болду.

1997-жылдын сентябрына чейин университеттин архивинде, окуу бөлүмүндө иштеп, андан соң Бишкек гуманитардык университетине которулуп кетет. БГУда окуу-инспекция бөлүмүндө иштеп, 1998-жылы Үзгүлтүксүз билим берүү факультетине декандын орун басары кызматына дайындалат. Аталган факультет 1999-жылы Үзгүлтүксүз билим берүү институту болуп кайра уюштурулганда, директордун окуу иштери боюнча орун басары болуп дайындалат.

Мына ошол жылдан бери биздин Гүлжамал Үзгүлтүксүз билим берүү институтунда директордун орун басары кызматында үзгүлтүксүз жана үзүрлүү эмгектенип келе жатат. Биздин Гүлжамал үчүн институт экинчи үйү, өз үйүндө айрым тиричилик иштерин эртеңкиге же кийинкиге калтырып коюшу мүмкүн, бирок институттагы ишти калтыруу же жылдыруу мүмкүн эмес. Институттун бүтүндөй ишмердүүлүгү Гүлжамал менен, Гүлжамалдын катышуусу, уюштуруусу менен жүргүзүлөт. Окуу пландарын тактоо, окуу процессин уюштуруу, илимий-методикалык иш-аракеттерди жүргүзүү, студенттер менен иш алып баруу, конференцияларды, жолугушуу, тегерек столдорду ж.б. уюштуруу, аткаруу, профессор-окутуучулардын педагогдук иштерин уюштуруу, көзөмөлгө алуу сыяктуу институттагы маанилүү илимий, маданий-массалык, окуу иштери Гүлжамалдын катышуусуз уюштурулбайт, өтпөйт. Бул иштердин бардыгын Гүлжамал кабагым, кашым дебей, эч кимге жүгүн артпай аткарат. Ар бир окутуучу, кызматкер, ар бир студент менен тил табышуу аркылуу, жагымдуу жагдай-шартта, жогорку деңгээлде жүргүзүүгө жедеп көнгөн, ал адатка айланган.

1998-жылдан тартып декандын орун басары кызматын аркалоо менен бирге эле педагогдук-окутуучулук ишмердигин да улантып, кафедрада окутуучу болуп эмгектенет. Кафедранын эмгек жамаатын түзүүгө активдүү катышып, башка окуу жайларындагы эмгектенген тажрыйбалуу педагогдорду ишке тартып, натыйжада мыкты окутуучулардан турган ынтымактуу, бир максатты көздөгөн коллективди калыптандырууга өз салымын кошот. Кафедранын окуу планы, типтүү жана жумушчу программалары, окулуучу предметтер да Гүлжамалдын түздөн-түз катышуусу менен иштелип чыгат. Ошентип, орун басарлык кызмат окутуучулук иш-аракеттер менен айкалышта аткарылып, ал бир максатка, факультеттин, институттун таалим-тарбия берүү иштерин жакшыртууга багытталат.

Биздин Гүлжамалдын ишмердүүлүгү окутуучулук жана орун басарлык кызматтардын алкагы менен эле чектелип калбастан, иши изилдөөчүлүк, методисттик иш-аракеттер менен коштолуп, республикалык белгилүү басылма-журналдарда макалалар жарыялап, конференцияларга маанилүү баяндамаларды жасоо салтка айланган. Диссертациялык изилдөө иштерди да жүргүзүп келет. Студенттердин курстук, дипломдук иштерине жетекчилик кылып, ондогон жогорку билимдүү адистерди даярдап чыгарган. Кафедрага үзүрлүү жана натыйжалуу эмгектенүүнүн натыйжасында окутуучулук кызматтан улук окутуучулукка, 2001-жылдан тартып доценттик кызматта эмгектенип келет. Өтөлгөлүүөмүр жолу, үлгүлүү иш-аракеттери, педагогдук-уюштургуч кызматтары өз баасына татып, БГУнун ардак грамоталарына, КРнын Билим берүү жана илим министрлигинин бир нече сыйлыктарына ээ болгон. 2002-жылы КРнын Билим берүүнүн отличниги төш белгиси менен сыйланган.

Жогорку билим берүү системасынын билим берүүчүлүк, маданият таанытуучулук жана агартуучулук иш-аракеттерин, алардын көйгөйлөрүн, келечегин биздин Гүлжамал сыяктуу ийне-жибине чейин билген адистер абдан аз. Үзгүлтүксүз билим берүү институтунун бүтүндөй жамааты чече албай кыйналган айрым проблемаларды Гүлжамал өзү чечип, өзү жолун тапкан учурлар көп кездешет. Мындай кырдаал түзүлгөндө институт Гүлжамалды эмгек өргүүсүндө жүргөн жеринен да кайра чакыртып алышат.

Єз ишине, өз милдетине мынчалык берилген, тапшырма-милдеттерди так жана тыкан аткарган, кандай гана татаал иш болбосун анын көзүн таба билген Гүлжамал сыяктуу адистер анча деле көп эмес. Гүлжамал үчүн үй-бүлөсү, чогуу иштеген эмгек жамааты, курбу-достору бир бүтүндүктүн бөлүктөрү. Алардын ар бири менен мамиле түзүп, иштешип, жагымдуу жагдай-шартты түзүүнү Гүлжамал өз милдети катары карайт.

Биздин Гүлжамалдын өмүр жолу, педагогдук-жетекчилик ишмердүүлүгү, коомго, чөйрөгө болгон алакасы менен мамилеси жалпыга үлгү болуу деңгээлине жеткен. Биз андан үйрөнүүгө аракет кылып келебиз. Окуткан студенттери «биздин Гүлжамал эжебиз» деп, эмгек жамааты «биздин Гүлжамал» деп сыймык менен атоого татыктуу болгон улуу инсанды кутман курагы менен чын дилибизден куттуктайбыз.

Арыба, биздин Гүлжамал! Бар бол, бийик бол!

Жеңишбек Чыманов, педагогика илимдеринин доктору, профессор

 «Санжыра» борборунун директору, жазуучу Асыкбек Оморов жакында Каракөл, Жалал-Абад, Ош, Кызыл-Кыя, Баткен, Сүлүктү шаарларында жайгашкан жогорку окуу жайларында иш сапарда болуп, кыргыз санжырасын тактоо боюнча жүргүзгөн изилдөө иштери менен тааныштырып, бул ишке мугалим илимпоздорду тартуу маселелерин сүйлөшүп келди.

- Сиз кыргыз санжырасын эле эмес жалпы эле түрк тилдүү элдердин тарыхын тактоо боюнча бир топ изилдөөлөрдү жүргүзүп келатканыңызды билебиз. Түштүктөгү жогорку окуу жайлардын мугалимдери сиздин изилдөөлөргө кызыгып, сиздин фонд менен кандай кызматташып жатат?

- Мен түштүктөгү жождордо болгон жолугушууларымда Хакасия Республикасынын Н. Ф. Катанов атындагы мамлекеттик университеттин профессору т. и. д. Виктор Яковлевич менен бирдикте түзүп жаткан “Хакасча-кыргызча-орусча тарыхый-этнографиялык сөздүк”  жана “Аттила” деген илимий-популярдуу чыгармам  жана Түштүк Сибирь жана Монголия аймактарынын топонимдик жер-суу аттары тууралуу сөздүктүн жарыкка чыгарылаары тууралуу айтып бердим. “Санжыра” борбору эки жылдан бери кыргыз элин жана арабызда жашаган аз улуттарды дагы ынтымакка чакыруу максатта кыргыздын санжырасынын 40 томдук тарыхын жазууга киришкенбиз. Бул үчүн республикабыздын ар бир калктуу пунктун кыдырып, анда жашаган ар бир уруунун түтүн сандарын жана башка улуттардын да түтүн сандарын тактоо аракетин көрүүдөбүз. Биз буга чейин Баткен облусунун 212 кыштагын, Таластын 93, Чүйдүн  417, Көлдүн  188 кыштагын толугу менен изилдеп, уруу сандарын тактап бүттүк. Эми алдыда Нарын, Ош, Жалал-Абад облустары калды. Буларды, буюрса, 2016-жылы бүтүрөбүз деген ойдобуз.

Андан сырткары Евразиянын 22 мамлекетинде байыркы замандардан бери ар кандай тарыхый окуяларга байланыштуу калып жашап жаткан кыргыздар бар. Алардын дагы тарыхый-санжырасын чогултуп жазуу, тактоо дагы биздин милдет болуп саналат. Буга чейин биздин илимий-тарыхый талаа экспедициябыз Евразиянын ондон ашык мамлекеттеринде болуп, баалуу тарыхый, архивдик, музейлик жана археологиялык материалдарды алып келгенге үлгүрдүк.

Мына ушул максатта түштүк аймакты жылына  бир эле жолу эмес, бир нече жолу кыдырып иш алып баруудабыз. Республикабыздын аймактарынын тарыхы менен санжырасын изилдеп, ар бир айылдагы кыргыз уруулары менен башка улуттардын санын тактоодо жер-жерлердеги жогорку окуу жайлардын окумуштуулары, мугалимдери бизге чоң жардам көрсөтүшүүдө.

Ушул жогоруда айтылган иштердин патенттик автору жана демөөрчүсү — коомдук ишмер Рустам Маманов. Ал өз каражат эсебинен келечекте жазыла турган 40 томдук тарыхый-санжыра китептерине 45 млн сом бөлүп берүүдө. Бул иштер Кыргызстандын мамлекеттик идеологиясын түптөөдө негизги багыттардын бири болуп саналат. Ушул багытта биз азыркы учурда эл арасында кээ бир тарыхка кызыккан адамдардан тарыхый булактарды чогултуунун үстүндө да чоң иш аракеттерин жасап жатабыз. Учурдан пайдаланып, эгерде кимде ким мурунку ата-бабаларынан бери жазып келе жаткан кызыктуу санжырасы болсо бизге кайрылса болот.

- ОшМУ түрк тилдүү элдердин тарыхы боюнча дагы бир катар изилдөө иштерин жүргүзүп жаткан эле. Ошол изилдөөлөрдүн маанисин кандай баалайсыз?

- Туура, ОшМу Түркиянын “Диянет” фонду бөлгөн каражат менен түрк тилдүү элдердин  мурунку тарыхын изилдөө боюнча дагы иштерди алып барып жаткан экен. Серахси туурасындагы маалыматтарды топтоо жана эксперттик кызмат көрсөтүү да колго алынып жатыптыр.

 ОшМУнун демилгесин ТИКА колдоого алып, Өзгөн шаарындагы караханиддерден калган мунара, күмбөз жана анын комплексин реконструкциялоо жана сүрөттөрүн топтоо иш-чаралары жүрүп жатат.

- Ош мамлекеттик университетиндеги илимий ишмердиктин натыйжаларына жана жалпы эле окуу-материалдык базаны өнүктүрүү тажрыйбасына кызыгып көрдүңүзбү?

- Чынында ОшМУда жетишкендиктер көп экен, мен жакындан таанышып көрүп, көңүлүм толду. Мисалы, Түркиянын “Диянет” фонду менен бирдикте 1993-жылы Борбордук Азиядагы алгачкы теология факультети ушул ОшМУда ачылып, бүгүнкү күнгө чейин 500гө жакын студент окуп чыгыптыр. Өткөн эле окуу жылында отуздан ашуун окутуучу жана 70тен ашуун студенттер Түркияга жөнөтүлгөн экен. Ушул аталган бардык иштерге Түркия өкмөтүнүн түрк тилдүү мамлекеттер жана бир тууган элдер башкармалыгынын башчысы Кудрет Бүлбүл мырза тарабынан чоң колдоо көрсөтүп жатыптыр.

ОшМУ ошондой эле Кастамону университети менен тыгыз иш алып барууда. Түркия университетинин профессорлору ОшМУга келишип, атайы лекция, семинарларды уюштурушкан. Аталган университет студенттер менен окутуучуларды алмашып окутуу, Түркиянын мамлекеттик дипломун берүү жана азык-түлүк инженериясы боюнча адистиктерди ачуу жөнүндө келишимдер түзүлгөн. ОшМУ Кытайдын жогорку окуу жайлары менен дагы жакшы кызматташтыкты өнүктүрүүдө.

ОшМУнун студенттерге көргөн камкордугу да көңүлүмө толду. Алыстан келген студенттерге жатакана берилет, андан сырткары 50 орундуу студенттик профилактория иштейт. Бул жерде студенттер айына 500 сом гана төлөшөт, бирок ошонун ичинде үч маал бекер тамак ичишет. Андан сырткары медициналык текшерүү, дарылоо иштери бекер жүргүзүлөт.

ОШМУга чет мамлекеттерден келип окуган студенттер дагы көбөйүп жатыптыр. Чет элдик студенттердин сандык көрсөткүчү боюнча республикада биринчи университет десек жаңылбайбыз го.

Эң башкысы, ОшМУнун кулачы жайылып, жаңы окуу имараттары дүркүрөп курулуп жатат. Алардын айрымдарын ОшМУ өз эсебинен салып жатат, инвесторлордун эсебинен курулуп жаткандары да бар экен.

Өзгөн медициналык колледжи  жаңы имаратка көчтү, Финансы-юридикалык колледжинин имараты жаңы салынды. ОшМУнун стоматологиялык поликлиникасы жаңы курулду. Андан сырткары,  Эл аралык медицина факультетинин, Конфуций институтунун, Эл аралык медициналык факультетинин, искусство факультетинин окуу корпустары  жаңы салынууда жана Интеллектуалдык борбор курулууда.

Конфуций институтунун курулушу үчүн тышкы инвестиция катары каралган 800 миң АКШ доллары жаңы жылдын алдында ОшМУнун эсебине келип түштү деп угуп, абдан кубандым.

Кыргызстандагы жогорку окуу жайларынын ичинен жалгыз гана ОшМУ жаңы  окуу корпустарын  салып, аларды заманбап талапка жооп бере тургандай архитектуралык кооздук менен курууга жетишип жатат. Ректору Каныбек Исаковдун жакшы иш аракеттерине биз баарыбыз колдоо көрсөтүп, керек болсо өкмөттүк жогорку сыйлыктарга көрсөтүү сунушун беришибиз керек.

Маектешкен  К. Асангазы

Саламатсыңарбы, ананайын уул-кыздарым? Силер менен көптөн бери дидар жүзүңөргө, тоң ширин сөзүңөргө маарып, узак сүйлөшө албай жүргөнүмөөзүм да өкүнө арзып жүрөм. Көрсө силерге окшогон окуучуларымдан бөлүнүп, мектеп  босогосун аттабай калганыма көп жылдар өтүптүр. Анан калса мезгил зымырыгы бир учурда жапжаш көрүнгөн агайыңардын кундуздай кара чачына бубак бастырган карылык деген силерге болгон дегдөөмдүн алдын тооруп, кабылдаган көкүрөк дартымды көзүмдө күйгүзүп, жалынтып-жалбартып койбодубу.

Мурда элес албаган, баркына жете бербеген сөздөргө терең карап, көзүң жетсе да сөзүң жетпей, арманың көкүрөгүңдө кабылдап, өзүң менен өзүң сүйлөшүп калат экенсиң. Анан кантмек элең, мен силерге жетпей, силер «а, агай, саламатсызбы?» деп учураша бир учурда бизге окшогон балдарды окуткан экен деген ызаат-урмат көрсөткөн боло өтүп кетесиңер.

 Аттиң десең, өткөн заман адамдары менен тил табыша сүйлөшүүнүн өзү да кыйындап, силер бизге, биз силерге жетпей, улуу-кичүүнүн аралыгы алыстап баратпайбы. Анын себептерин айта отурса четтен табылат, ага силердин макул боло угар түрүңөр да жок. Бирок кантсеңер да көкүрөктө буккан акыл кебимди бир агылып-төгүлүп айтып калгым келди. Али кары адамдын «мен айтпасам, сен айтпасаң, ал айтпаса ким айтмак эле» деген жакшы бир ниет кебин эстеп отурбайымбы… «Ай, бул жаштарыңдын угар түрү жок» деп жүрсөк, өзүбүз менен кошо ала кетчүдөйбүз.

Мына  ушундай, ананайын чырактарым! Айтаар кептин, сүйлөшөр сөздүн төркүнүн көпкө ойлоно акырында кат аркылуу сүйлөшүүнү ылайык көрдүм. Эсимде, мындан көп жыл мурда, анда мен мектепте силерге окшогон уул-кыздарды окуткан мугалим болчумун. Эгиздей эки уулум артма -арт орто мектепти аяктап, жогорку окуу жайынан окуп жатышкан. Мен өзү мугалим болсом кантип эле акыл-кебим, баскан-турганым эртели-кеч таасир бербесин деп эресеге жеткирген сезимталдуулукту, дүйнөгө болгон көз карашты, ой жүгүртүүнүөздөрүнө койчумун. Көрсө акыл-кеп айтчу аталык милдеттен четте калганымды кийин сезип, өзүмдүн кайдигер аталыгыма өкүнүп жүрбөйүмбү. Эми алар үйдө эмес сыртта, элге, адамдарга аралаша кайра мага акыл айтчу эресеге жетип калышкан учур деп дагы сарсанаага чөмүлө жүрүп, акырында кат жолдоону туура көрүп, биринчи катты ошондо жазган болчумун. Бирок жазары жазып эми муну окуп берсемби деп дагы кыйла күн түйшөлдүм. Жок, кантсе да бул катты бир эле менин уулдарым эмес, мага окшогон аталардын бел болоор уулдары да окушсун деп «Кутбилим» гезитине жарыяладым. Кийин мугалимдердин кеп сөзүнө караганда жаман болбоптур. Аталар кебине суусап жүрүшкөн окутуучулар өздөрү окуп, окуучуларына тарбиялык сааттарда окутуп, кыйла эле алапайын таппай жүргөн уулдарыбыз кеп-кеңешке маани беришкен көрүнөт, анын жыйынтыгын өзүмдүн уулдарымдын баскан-турганынан, сезимтал ой жүгүртүүлөрүнөн, акыл парасаттарынан баамдап  жүрдүм.

Мынакей, ананайын балдарым, биринчи жазган катымдын төркүнүн силерге баштан аяк айтып бергенге чоло да жок, аны сарасептүү агай-эжейлерден сурасаңар, балким тарбиялык сааттарда айтып бергендери чыгар. Азыркы силерге багышталган кат мазмуну, айтайын деген көкүрөк көйү таптакыр башкача. Мени көп жылдардан бери кыйнап, минтип отурсак эртеңки уул-кыздарыбыздын тагдыр-таалайы кандай болот, кандай жашоону алып келишет деген сарсанаада биз карылар айтпасак анан ким деп өзүмдү мажбурлап кат жолдоп жатканым ошондон.

Бул кымгуут заманыңардын кандай-андайлыгына башың жетпей андай-мыдай дегенден да корунуп, коркконуңду кантесиң. Жакаңды кармана жакшылыкка жооругандан башка аргаң да калбай жалдырап турганың андан бетер. Кантсе да көкүрөк көйдө айтайын, айтпасам болбойт дегенимди силер менен бир ата-баладай сүйлөшө бөлүшкүм келди. Бул менин карылык чын сөзүм, ананайын уул-кыздарым! Кантип кабыл аларыңарды, кандай теризде угарыңарды алдын ала айталбайм, аны эртеңки адам болуу абалыңар айтып берет. Балким силердин учкул шыр кеткен заманыңардын табити бизге окшогон карылардын накыл кебине муктаж эместир. А балким жакырданып бараткан жаш адамдардын, силерге окшогон уул-кыздардын басар багытын таппай жаткан эртеңки күндөрүн аз болсо да жол көрсөтөр деген гана үмүт.

Мен бул жолу  силердин гүлгүн жаш курагыңарда эч ким ойлобогон, күтпөгөн үч нерсе жөнүндө кеп козгоону туура көрдүм. Айтып болбойт, балким үч жаман нерсенин бирөөсүнө күтүлбөгөн жерден кабылышыңар да мүмкүн. Кеп төркүнүн туюктатпай ачык айтканга да батыналбай карбаластайсың. Мындай акыл ишенбеген көрүнүштөрдү көрүп, угуп туруп мурда жокчулукта, ачарчылыкта да жашоо үчүн төрөлгөн жаш, кары адамдардын өзүн-өзүөлтүрүү деген  үч уктаса түшүбүзгө кирбептир. Өзүн-өзүөлтүрүүгө барган, айрыкча жаштарыбыздын не себептен экенин билбей, бир психологу зордук-зомбулук, бирин-бири тоноо, рэкетчилик, бири-бирине күн көрсөтпөй сабоо десе, дагы бири агыл-төгүл барчылыктан, даяр нерселерден тажап жашагысы келбей өзүн-өзүөлтүрүүгө барганы ошондон дейт. А дагы бир психолог алдындагы кыйынчылык, жамандык менен кантип күрөшүүнү билбей, оңой кутулуунун жолу деп өзүн асып же атып өлүүнү туура көргөндөр деп бир топ далилдерди айтып тастыктаган болот. Бул үч психологдун айткандары да туура. Бирок үчөөсү теңөзүнүн өлүмүнө себепчи болгон баланын эмнени каалап, эмнени көз жарыла көксөгөн жандүйнөсүнүн жардылыгын, жаман менен күрөшө билбеген алсыздыгын айтышкан жок.

 Али такыба карылар айтып калышар эле, даяр нерсенин, көп нерсенин кадыры болбойт деп. Мээнет кыла  тер төгө тапканыңдын таттуулугун эч нерсеге салыштырып болбостугун турмушубуздан көп кездештирдик. Ошондогу тапкан мээнетибиздин даамы дале оозубузда. Турмуштук сабактардан улам өткөн менен  бүгүнкүнүн ат менен төөдөй айырмачылыгы эми башка жетип өткөн ата-бабалардын алдын ала ойлоп тапкан табылгаларын турмушта колдонуудан мурда анын пайда-зыян жактарын эске ала «а мунусун колдонсо болбойт, а мунусу адамдын акыл-эсине, иштөө кызматына жарабайт, адамды жалкоо кылат, бузат» деп колдонууга киргизчү эмес. Эртеңкиге көп шашылба, эрте жеткендин азабы күч, артка кайтканга жолу жок дешсе ошого да маани бербеппиз.

Көрсө мындай зуулдаган көз ирмем заманды көрүп, эмне, адам баласы жердеги жашоосун эртерек бүткөрөлү деп шашып жатабы дейсиң. Чынында эле илимпоздордун айтымында, 24 саат 17 саатка кыскарса жашообузда шаштыра ачылыштарды күргүштөтө жасап жатканыбыз ошо да деп аргасыздан ой-кыялыңда өзүңө-өзүң күпүрчү болосуң.

Муну айтканымдын себеби, айланып келип бул тирүүлүктө бир берилчүөмүрдүн баркына жете бербеген жандүйнөбүздүн мазмунсуздугунда болуп жатпайбы. Эмгек кыла жашай билген адамды көз ачып жумганча бир кнопканы басуу менен каалаган нерсең даярдыкка үйрөтүп, мээнет кыла тапкан табылгаңдын шириндиги болбой жатпайбы. Көз майды түгөтө китеп окуу деген болбогон убакытты алчу нерсе болуп калды. Менин баам-туюмумда, китеп өткөн заман адамдарына, акыркылары биз боло өз кызматын өтөп, өз жашоосун аяктады десем жаңылыштык эмес. Азыр акын, жазуучуларыбыз өздөрүнүн дартман жандүйнөсүнүн эргип рахат алуусу үчүн жазып калышты, бул кашкөй чындык. Башкача айтканда, баланын суусап турган жандүйнөсүн өтө оңой, көз менен көрө турган компьютердик оюндар буруп кетти. Болгондо да кан жыттанган адам өлтүрүү ыкмалары баланын жандүйнөсүн ырайымсыз мыкаачылыкка тарбиялаган оюндар.

Бир нерсеге ынандыруучу жарнамалар, көрөңгөлөр, арзымат ырчыларын ырдатып жар чакырган алдамчы салтанаттар, деги койчу, жашаарыбызды жашап, эртеңки силерге окшогон уул-кыздарыбызды ойлоп, өткөрүп жаткан күндөрүбүзгө каниет кыла жашап жаткан адамдарбыз. А силер, ананайын уул-кыздарым, биз агыл-төгүл барчылыкта жашап жатабыз дегениңер менен силердин таптаза жандүйнөңөрдү каалагандай уулап, ар кандай фанаттык диний көз караштарга азгырып кетип жатышпайбы. Карагылачы, силерге окшогон жапжаш адамдар фанат азгырыгына алданып, динди бетине жамынган жанкечти террорчуларга аралашып Сирияда жүрүшпөйбү. Азыркы күндө менин дүйнөгө болгон көз карашымда жер шарынын токсон пайыз адамы фанаттык азгырыктарга дароо эле алданган адамдар болсо ошо жүз пайыздын он пайызы гана өз көз карашына бекем турган, дүйнөгө оптимисттик  көз караш менен караган туруктуу адамдар болушат. Али такыба карыялар «акыл менен  кудай тааныптыр» деп бекеринен айтышпаганы кудум эле ушундай күндөрдүн келерин алдын-ала билгендей туюлат. Чынында эле илимий-техникалык прогресс канчалык дүркүрөп өскөнү менен ошо билимдүүмүн деген илимпоз же саясатчы жок нерсеге ынандырган молдокенин алдында алсыз болуп чөгөлөп отурбайбы. Демек, акылдуу баштын ойлоп тапкычтыгы эң жогору, а жандүйнөдөгү оптимисттик туруктуу билим жокко эсе. Мында жаш адамга атеисттик тарбия берилмейин, диндердин чыгыш себептерин туура түшүндүрмөйүн кийинки шашылыш чара көрүү көр пендесинин чоң жаңылыштыгы  дээр элем. Мен Мухаммед пайгамбарыбыз жөнүндө силерге эки ооз гана сөз айтышым мүмкүн. Себеби биз бул сүйлөшүүбүздө жалаң түшүнүп-түшүнбөй фанатизмге азгырылган силерге окшогон жаштарыбыздын тагдырларына кайрылууну максат кылып койгом. Насип кылса улуу ойчул философ Мухаммед пайгамбар жөнүндө узактан узак сукбат куруп берем. Оо, Мухаммед пайгамбар пайгамбарлардын пайгамбары десек ак сөз. Чынында эле Мухаммед пайгамбар улуу ойчул философ, адамдыкка тарбиялоонун чоң окуусун жараткан акылман инсан катары тааныймын.

Жер жүзүндө канча пайгамбар өтсө алардын бардыгы Юрисалимден билим алышкандай, Мухаммед пайгамбар да билимди Юрисалимден апасы Оминанын жардамы менен  алган. Себеби Омина айым иудей кызы болгон. Атасынын соодагерлик өнөрүн үйрөнүп, дүйнөнүн көп жерлеринде болгон. Ошондогу адам баласынын жашоосун, кечирген турмушун көрүп жүрүп, жок, адам баласынын мындай жашоосу болбойт деген бүтүмгө келип, алган билиминин негизинде адам баласынын турмуштагы өтө керектүү жашоо мыйзамдарын жазып отурган. Буга аялы Хадича да чоң көмөк көрсөткөн. Кийин пайгамбар 63 жашында каза таап, жазып калтырган хадистерин Мухаммеддин окуучулары топтоштуруп отуруп пайгамбар дүйнө салгандан 83 жылдан кийин Куран китебине айлантышкан. Ошондо да кудум эле азыркы партиялар орун талашкандай, ал мезгилде да Мухаммедге каршы чыгып, анын окуусун бурмалап, өзүн пайгамбар кылып көрсөткүлөрү келгендер да чыккан. Ананайын уул-кыздарым, Мухаммед пайгамбар жөнүндө кызыксаңар анын чыныгы өмүр жолу жөнүндөгү окууларды таап окусаңар болот. Азыркы эл аралап жүргөн пайгамбарлардын өмүр жолдору бүтүндөй ойдон чыгарылган, акылга сыйбаган жомоктор. Менин туюмумда, улуу ойчул жаратуучу пайгамбардын чыныгы жүзү ачылбай, дагы эле фанат адамдардын көзкарашында ойдон чыгарылган жомоктор.

Кантсе да Мухаммед пайгамбар жараткан ислам дини адам баласын бардык жамандыктардан арылтып, жакшы нерселерге алып чыкты десек жарашат. Мухаммед ушунусу менен улуу инсан. Мына ушундай таза динди ар кандай жанкечтиликке баргызып жаткан жихатчылар мусулманчылыкты беттерине далда кыла кандай гана бейкүнөө адамдарга кызыл кыргындарды жүргүзүп жатышат. Мына ушундай баш айланткан азгырыктар, үгүттөр менен канчалаган силерге окшогон кырчындай жаштар (айрыкча өзбек, тажик улутундагылар) Сирияда согушчан динсиздердин курмандыгы болуп жатышпайбы. Бир өкүнүчтүүсү, бир кезде жандүйнөсү ушунчалык таза адамдын кайда басарын билбей турганда дин азгырыгына кирип кеткендигинде болуп жатпайбы. Андай фанаттык азгырыктарга кирип кеткен адамга акыл айткан сөздүн да, кеп-кеңештин да эч кандай таасири болбой калат, себеби ал адамдын жандүйнөсү бүтүндөй ууланып бүткөн. Мына ушундайдан сак болгула дегеним. Жок нерсеге азгырылгандардын коркунучу бүтүндөй дүйнөлүк көйгөйгө айланып кетпедиби. Силерден чыкпайт деп ата-энеңер да, силерди окуткан мугалимдер да, жада калса силерге ишенип турган мен да кепилдик бералбайм. Азыркы азыткыдай болгон дүйнөдө бири-бирине болгон ишенбөөчүлүк ушунчалык кыйынга туруп калбадыбы. Эки жүздүүлүк, байлык, бийлик, саткынчылык барган сайын күч алды. Жанагы мекендин душманына ойлонбой мынча доллар берем десе сатып кетчү чыккынчылык, саткынчылык мына ушундай эки жүздүүлүктөн жаралат да. Театрды кой азыр саясатчылардын элдин алдында ойногон таң калаарлык спектаклдери кызык болуп калды. Атактуу артисттерди алып келсең да саясатчылардын комедияларындай ойной алышпайт, көрүп жатпайбызбы. Мына ушундай туруксуз жагдайды демократия, адам эркиндиги дегенге шылтайбыз. Мен көп жерде ушундай башаламандыкты төмөнкүдөй сөз менен мүнөздөп келем. «Адам баласына чексиз эркиндиктин берилиши да өтө опурталдуу, кийин аны башкарууга болбой калат» деп. Чынында эле эркин демократиянын сабактарын өз көзүбүз менен көрүп, чилдей тырпыраган бир тууган мурдагы республикалардын бири-бирине көрсөткөн жоруктарынан көрүп жатпайбызбы. Кечөөкү Украинадагы элдик төңкөрүштү, адам акылы сыйбаган окуяларды мен «Жапайы капитализмдеги жапайы демократия» деп мүнөздөдүм. Чынында эле артык болом деп бирөөлөрдүн көкүтүүсүнө кирген шордуу элге эле кыйын дегендей өз көзүбүз менен көрбөдүкпү. Бул дагы жанагыдай диндик фанатка азгырылгандай, түшүнүгү жок элдин саясатка аралашканы болуп жатпайбы.

Бирөөлөрдүн союлун чабышабыз деп баары жоктон куру кала алтын тепшини эңсеген «Алтын балыктагы» куу кемпирдин таз кейпин кийип отуруп калышпадыбы. Бул Украин элин табалоо эмес, жок нерсеге азгырыла чабылып-чачылган карапайым элге боор толгоо. Кантсе да жок нерсеге азгырылган силерге окшогон жаштардын жан дүйнөлөрүнүн жардылыгы саясатчы эл бузар, бийликке умтулгандардын куралы болуп жаткандарына жаның кейийт. Бирөөсү бизнестен чогулткан баш-аягы жок дүйнөмдү сактап калам деп депутаттыкка умтулса, дагы бири элдин далдасына өтүп алып бийликке таш кулатып жатканына күлкүң келет. Карапайым элге не жок, саясатчылардын куралы болбой тиричилигиңди кылдырата бер, дагы эле өзүңдүөзүң багып жатпайсыңбы дегиң келет.

Айтор, силер менен кенен-кесир сукбат курууга көптөн бери арзып жүрдүм эле, мына эми пурсаты чыгып кат аркылуу кеп куруп отурабыз. Силердин өксүк жериңер эле китеп дүйнөсү менен жүздөшпөй калганыңар болуп жатпайбы, аттиң! Болбособу, мындай күргүштөгөн агыл-төгүл заманда окууңарга жандүйнөңөр төп келишсе не деген бийиктиктерге көтөрүлүп, азгырма дүйнөнүн кандайлыгына туура түшүнүп, кандай кыйынчылыктарга болсо да туруштук бере жеңип, жашоо рахатына бериле «жок, мен өлбөймүн, жашашым керек» деп, алдыңкы үмүттөргө умтулар элеңер. Аттиң, бир кем дүйнөнүн баш айланткан опур-топурун карабайсыңбы. Менин баамымда, китеп жашоосун аяктаган сыяктанат. Анан дагы тарбия башаты болгон ата-эне да, мугалим да өзүнө жетишпей балага айтылчу тарбиялык сөздөр жок дегенде дасторкон четинде айтылбай ата- эне  мугалимге шылтап, мугалим улам саатын карап  үйдөгү көр-тирилигине шашып, мектептерде окуу жүрүп жатабы жатат дегендей элестейт. Балким, мен жаңылып жаткандырмын, мектеп босогосун аттабай калганыма көп жылдар жүз бербедиби. Балким, мен күтпөгөн өзгөрүүлөр заңгыраган мектептерде биз элес албаган тарбиянын башкача усул окуулары жүз бергендир. Ылайым эле ошондой болсун деп карылык жашык диниңде жакшылыктарды гана тилейсиң.

Анан дагы айтайын деген оюм калып эле тажатма саясат кептерине кирип кеттим көрүнөт. Көкүрөктүөйүгөн үч нерсенин экөөсүн учкай болсо да айттым көрүнөт. «Керегем сага айтам, келиним сен ук» дегендей, айтылган кептин маанисине жетик түшүнө алдыңарбы, анын жыйынтыгы аз да болсо турмушуңарда акырындап байкалат. Эми кеп кезеги кыздарыма багышталган ой-туюмдар. Муну  айтпасам деле болмок, бирок кары адамдын көп нерсеге сарасеп салып жүрүп «э, мунусу болбойт, сүйдүм, күйдүмдүн да чеги болот» деп, алыска, бөтөн журтка, тили, дили башка элге кеткен кыздарыбыздын тагдыр-таалайына кейичү болдум. Эмне, кыргыз кыздарынын эли-жерин, мекенин, туулган жерин сүйчү жүрөгү жокпу дечү болдум. Бөтөн журтту өгөйлөп көзмончоктой кыздарыбыздын тили, дили башка адамдардан кызганганымдын да жөнү бар, балдарым. Ыраматылык энем алыска кеткен эжесинин арман ырын көп айтаар эле.

          «Жылга толгон айылда,

           Жылып кирер жерим жок,

          Эримден башка элим жок.

          Кокту толгон айылда,

         Кол жылытар жерим жок.

         Балдардан башка элим жок»

деп, ыйлачу экен элин-жерин сагынып. Ырдагы көкүрөктөгү сагыныч кусалыкты айтып түгөтө алгыс философиясын карагылачы, жөн эле ыйлагың келет. А азыркы заман кыздарынын жандүйнөсү мекен, эл-жерге болгон сүйүүсү кандай болду дүйнөнүн түгөл ал учу менен бул учуна ким болбосун ылгабай, эртеңки күнү кандай болоору, ойдо жок англисче сүйлөшүп эле сүйдүм-күйдүм айтыша колтукташканча «кош болгула атакеси, апакеси, чау» дегенче кетип жатышканына таңсың. Бир жолу «Ош жаңырыгы» гезитинен раматылык жазуучу Таш Мияшевдин бир макаласында «Ганси» авиабазасындагы америкалык учкучтардын сексенине кыргыз кыздарынын турмушка чыкканын айтып кейип жазганын окуп калдым эле. Минтип отурса кыргыз менталитети, генофонду кандай болот, кытайдан кытай,  эч качан атасы башка улуттан кыргыз төрөлбөйт да.

Ананайын уул-кыздарым, мактангандык эмес нукура табиятыбыз кыргыз мүнөзүндөй жан дүйнө башка улуттарда жокко эсе. Бир туугандык, дос-жардык, барды-келди, адамдарды жогору баалаган урмат-сый, меймандостук бир гана кыргыздарга мүнөздүү. А керек болсо башка улут адамдары, айрыкча Европа адамдары ата-энесин араң таанышат. Бир жылда көрсө көрөт, болбосо ата-эне  кантип жашап, кантип күн кечирип жатат жумушу деле болбогонун арзып барып жашап көргөндөр айтып жүрүшпөйбү. Айтаарым, жандүйнө сулуугу, табигат сулуулугу баар-баары өзүбүздө. Дубай деп тамшанган жасалма шаар адамга сүйкүмдүүлүгү жок боено кербезденген аялдай. А, кыздарым, илгери такыба карыларыбыздын «кыз балага кырк үйдөн тыюу» деген кебинин төркүнүндө терең философиялык ойлор бардыгын жазбай эле сезсе болот. Анан дагы силерге айтаар менин жандүйнөмдө түбөлүк жашап келаткан адат жөнүндө. Мени жашоого дегдеткен, дайыма шыктанткан дем-күч берип турган өткөн күндөрүмдү ар дайым эстеп-эңсеп, көз алдыма тартып жүргөнүм жандүйнөмө канчалык эргүү берерин сөз менен айтып бералбас элем. Мына ушундай ар кимдин эле оюна келбеген жагымдуу абалды агай, эжейлер тарбиялык сааттарда өткөн менен бүгүнкүнү салыштыруу менен сүйлөп ширин элестерге жетелесе, балким жанагыдай бейажал өлүмдөргө баргызбай «жок, мен деле аталардай, апаларыбыздай башка түшкөн кыйынчылыктарды жеңишим керек» деп өлүп баратса да жамандык менен күрөшүп жатып өлөөр беле деген ойго кетесиң.

Мына ушундай, ананайын уул-кыздарым. Чолок ойго нелер келип, нелер гана кетпейт. Бул биздин кат аркылуу азга болсо да сукбат курганыбыз болду. Сезип турам, ушунчалык бериле укканыңар көз алдымда элестеп турат. Үмүт бар, ишеничим бек, ананайындар. Карысаң да  өлгүң келбей жашоого дегдегениң кызык. Кандай күн башка түшсө да өлбөгөнгө тырышып жашап турайынчы. Анткени силерди үмүттөндүрүп дагы да кат жазгым келип жатпайбы. Кантсек да силер менен коштошоор учур да келди көрүнөт.

Саксаламатта болгула, ананайындар!

Өлбөсөм дагы да кат жазып, көкүрөктөгү тынчтык бербеген кеп сөзүмдү айтып бергим бар!

 Мурзапар  Үсөн

4-октябрь, 2015-жыл ,  «Муз-Булак» коругу

 Мир экономики переживает кардинальные изменения, которые так или иначе отражаются на общественном и индивидуальном сознании. Трансформация нашего общества под влиянием мировых и локальных событий в экономике поднимает такие пласты общественного сознания  и глубинные основы нашей с вами жизни, которые еще вчера казались фантастическими.

Кыргызское общество завязано традициями c глубины веков. Экономические категории для традиционного кыргыза – турмуш (быт), уном (экономия), сарамжалдуулук (бережливость), ырыскы (доля), чарба (хозяйство), ээ или эге (хозяин) остаются в первозданном виде в общественном сознании.

Нами движет устремление к лучшей жизни, и каждодневной заботой человека становится зарабатывание на насущный хлеб. Потому, что экономика – категория конкретная и судьбоносная, а экономическое мышление является важнейшим социологическим фактом в менталитете общества.

Философия экономики связана, прежде всего, с  нравственной категорией. Моральные устои индивидуума и этические устои в обществе – взаимозависимы и прямо влияют на благосостояние народа, определяя устойчивое развитие государства. Ибо Государственность есть средоточие моральных правовых, политических и экономических интересов.

Экономика относится к разряду «точных наук». Если в экономических и бухгалтерских отчетах будут допущены неточные цифры, неконкретные диаграммы, то они влекут за собой конкретные последствия. Поэтому результаты экономической деятельности напрямую отражаются на мировоззрении подрастающего поколения.

Экономика есть судьба человека. Каждый человек конкретен, он присутствует конкретно там-то и там-то, при этом совершает определенные действия во имя собственных интересов. Банально, но такие повседневные понятия как питаться, одеваться, иметь жилище, рекреационные потребности, забота об здоровье, культура, творчество, общение с другими людьми, клубы по интересам, воспроизводство потомков и воспитание детей –  реалии экономики. Нет экономики – нет человека. В системе ценностей человека экономика занимает второе место сразу после здоровья, непременно обусловливая последнее.

Философия экономики есть всеобщий закон корпоративного выживания. Ведь на необитаемом острове никто не сможет выжить в нормальных человеческих условиях.

Экономика есть манифестация мыслительной активности людей, направленной на выживание и получение жизненных благ. То, что в голове человека, отражается на его хозяйственной деятельности и становится определяющим фактором судеб людей. Сумма представлений об экономике и составляющие экономических знаний – бюджет, финансы, хозяйственная деятельность, бухгалтерский учет, финансы, фискальная политика определяют так называемое «экономическое мышление».

Экономическое мышление по-своему трактовали вожди и руководители  Советского Союза, такие как Ленин, Сталин, Брежнев, Андропов и Горбачев. Известный лозунг «Каждому по труду, от каждого – по способностям» в целом был правильным. Подсознательно он направлял мышление людей на отдачу. Либералы и демократы после развала СССР отождествляли экономику с проявлением индивидуальной хватки и объясняли законы развития экономической сферы суть как свободы предпринимательства. Свободный Рынок абсолютизировался и возведен в ранг высшей истины экономической деятельности человека. Только кризис 2008 года отрезвил сторонников рыночной стихии во всем мире, что  экономика все-таки должна быть регулируема. Тогда многие стали перечитывать Маркса, интерпретируя его труды по-новому.

Экономика помимо прочего, есть форма общения, отношений между людьми. Это – особые отношения, построенные на реальных материально-технических и финансовых измерениях. Как мы умеем строить взаимоотношения, так мы и живем. Стало быть, слабое развитие кыргызской экономики связано нашим плохим умением строить взаимоотношения? Например, государство с гражданским обществом, госорганы с частными структурами, министерства с международными организациями, производитель с потребителем, и так далее.

Философия экономики зиждется на таких базовых понятиях как  человек, семья,  государство, культура, мировоззрение, хозяйственное поведение. Экономический подход  к государственному строительству есть «дорожная карта» политики данной страны. Программы, проекты, концепции по социально-экономическому развитию государства должны быть обоснованы и связаны, прежде всего, с экономической точки зрения. Иначе они окажутся пустыми «прожектами», которые только и рассчитаны на получение грантов и  временных моральных поощрений. Не потому ли многие концепции и стратегические проекты постсоветского периода остались у нас лишь красивыми бумажными тиграми? А если вспомнить директивы КПСС, то они выполнялись в срок, и генсеки имели полное право докладывать Съезду партии о реальных достижениях СССР. Это был действительный прогресс, при всех плюсах  и минусах советского периода. Нигилизм по отношению к своей истории не только безнравственен, но и плевок в лицо своих отцов и матерей, вложивших громадный труд в экономический подъем страны. Оттуда надо бы брать все лучшее, прогрессивное.

Обещания и декларации, бездоказательные теории абсолютно чужды философии экономики. Экономическое мышление дисциплинирует человека. Делает его ответственным за реальные результаты. Экономика – такая категория, которой неадекватны многообещающие программы;  она — наука прагматичная. Экономист – человек прагматичный и практик от мозга до костей. Такие личности как Ли Куан Ю, Ро Де У, К.Танака, Р.Киосаки, Ден Сяо Пин, имея оригинальное экономическое мышление, были и останутся отцами экономического возрождения «тигров» Востока в ХХ столетии, потому что они сумели сочетать национальные традиции своих стран  с новыми экономическими реалиями технологически развитого Запада.

Прежде всего понятие «ТРУД» является базовой категорией философии экономики. Трудишься, значит мыслишь. Мыслишь, значит ты перерабатываешь природный материал в годный для потребления предмет или превращаешь в полезную вещь. Трудиться – абсолютно свойственно только для человека. Отсюда выделяются уровни орудий и инструментария труда, которые развивались в разные периоды общественных формаций.

Лопата, кирка, молоток, топор, коса – это личные инструменты, простые орудия труда. Такие агрегаты как мануфактурные станки, моторные механизмы передвижения, экскаваторы, комбайны – это техника. «Тяжелый механический труд – на плечи машин» — был хороший лозунг первых советских пятилеток. Моторизация подняла Советский Союз и позволила победить войну.

Переработка природных материалов, синтез новых материалов, создание новых видов предметов быта и вооружений, связи, химия, биотехнологии, — все это технологии. Сюда входят и информационные технологии. Вот тут нам надо поработать, чтобы экономику поднять на современный уровень.

Изменение окружающей среды для удобной жизнедеятельности человека, создание новых веществ с использованием нанотехнологий, 3D распечатки,  формирование радикально новой  среды быта, государственные масштабные проекты с использованием космических технологий, условия коммуникаций – это инженерия. В категории инженерии входит также социально-политическое преобразование общества, создание систем управления. Этот системный модуль экономического мышления можно называть условно социальной инженерией. Следовательно, социальный уровень бытия тоже результат труда вложенного каждым индивидуумом в общественное развитие. Инженерное мышление позволит экономике расти радикально. Вот куда нужно направить усилия учебных заведений при профилировании образования.

Все эти ступени общечеловеческого развития мы не сможем перепрыгнуть и оставаться в стороне качественных перемен. Основу всяких общественно-политических изменений составляют психология общения, технико-технологические новации, культура, образование, где занимает первое место педагогика в традиционном и «модерновом» видении.

Что составляет основу благосостояния? Заработная плата? Семейный доход? Качество и стиль жизни? Психологический комфорт? Моральный уровень общества? Да, все эти элементы важны и бесспорны. Но главное, на наш взгляд, это обеспечение жизнедеятельности общества и человека необходимыми условиями жизнедеятельности для развития личности и ее благоприятного роста в интеллектуальном, духовном и нравственном аспектах.

Таким образом, философия экономики представляется нам как форма общественного сознания, связанного с развитием человека посредством интеграции и системы взаимоотношений в обществе. Внешними факторами ЭМ являются интеграция, международное разделение труда, а внутренние – кооперация и обмен.

Поскольку Кыргызстан находится на перекрестке цивилизаций, интеграция в мировое экономическое сообщество так или иначе определяет стиль экономического мышления и поведения гражданина. И это накладывает отпечаток на философию экономики кыргызстанцев. Республика, интегрированная в ВБ, МВФ, ВТО, а также ШОС, ЕАЭС, не может жить отдельно от всех других членов данных организаций. Нам порой и приходится учиться с азов экономики и финансов, по всем правилам международной кооперации труда.

Переход от монопольного мира к многополярности усилиями ведущих держав мира, выбивавших с рук Америки и ее соратников бразды глобального правления есть форма новой экономической философии. Кыргызстан будет жить в соответствии с правилами мультиполярного и многомерного мирового порядка. Философия экономики, таким образом, становится ведущей идеей современного социума.  Данная научная категория будет ориентировать нас на понимание реальности нашей экономики более четко.

Карыбек Байбосунов,  социолог КЭУ

 “НУРАНИ” Балдардын инклюзивдик билим берүү борбору эки жылдан бери мүмкүнчүлүгү чектелген балдарга кубаныч тартуулап келет. Борбор дени сак балдар менен биргеликте мүмкүнчүлүгү чектелген балдарга дагы таалим-тарбия берип,  ден соолугуна кам көрүп, ар тараптан колдоо көрсөтүүдө.  Учурда бул борбордо жалпы 27 бала тарбияланып жатса, анын бешөө мүмкүнчүлүгү чектелгендер.

Бул борборду Касымова Нурания мындан эки жыл мурун атайын мүмкүнчүлүгү чектелген балдар үчүн ачкан. Себеби ал мындай балдардын жана алардын ата-энелеринин түмөн түйшүгүн, проблемаларын жакшы билет. Анткени анын дагы тогуз жаштагы небереси балдардын тырышма оорусу менен төрөлүп калган.

- Мен тогуз жылдан бери неберемдин ден соолугу боюнча чуркап жүрүп мүмкүнчүлүгү чектелген балдардын жана алардын ата-энелеринин проблемаларын жакшы билем. Өзгөчө  акча каражаты абдан көп керектелет. Себеби каякка барба, кимге кайрылба акчасы жок ишиң бүтпөйт. Ошондон улам мен эмне үчүн өзүм көп жылдык стажы бар адам катары мага окшогон адамдарга жардам бере албайм деп ойлонуп, анан ушул ишти баштагам, — дейт Нурания Абдугапуровна.

Нурания Касымова буга чейин көп жылдар бою Бишкектеги №162 “Азем” балдар бакчасын жетектеп келген. Ал пенсияга чыгаардын алдында мүмкүнчүлүгү чектелген балдарга бакыт тартуулоону максат кылып, ал максатына жетүүүчүн өзүнүн үйүн бузуп, кайрадан эки кабат имарат тургуза баштаган. Бирок эки кабат имарат эмес, тоок кепе куруу кыйын болуп турган кезде бир топ кыйынчылыктарга, тоскоолдуктарга кабылды. Анын карыз албаган таанышы калган эмес, ал тургай эки жолу кредит алганга туура келген.  Учурда экинчи кабаты толук бүтө электигине байланыштуу, биринчи кабатында гана иш алып барышууда.

-        Буюрса, жаңы окуу жылына чейин экинчи кабатын толук бүтүрөбүз деп пландаштырып жатабыз. Ушул  имаратты курууга бизге жардам берген, колдоо көрсөткөн бардык мамлекеттик, коомдук жана жеке ишкерлерге, менин мурунку кесиптештериме ыраазычылыгымды билдирем,  — дейт жетекчи.

Борбор атайын мүмкүнчүлүгү чектелген балдарга ылайыкталып салынган жана жасалгаланган. Бирок мүмкүнчүлүгү чектелген балдар уктоо алдында гана башка балдардан бөлүнүп жатышпаса, башка убактарда дайыма чогуу болушат, чогуу окушат, чогуу ойношот. Уктоочу бөлмөсү болсо атайын ылайыкталып, тапчан сыяктуу жапыз жана жыгачтан жасалып, үстүнө шырдак салынган. Себеби бала каалаганындай тоголонуп, каалаганындай укташы керек.

- Бизде тарбияланып жаткан мүмкүнчүлүгү чектелген балдардын абалы ар кандай. Такыр баса албагандар, кыймылдай, сүйлөй албагандар да бар. Ошондуктан  алардын ар бирине өзүнчө шарт түзүп бергенге аракет кылабыз. Алар үчүн уктоочу жай өзүнчө каралган. Себеби алар тынч жана ээн-эркин укташы керек. Бул жерден бала кенен ары-бери томолоно алат жана уктап бүткөндөн кийин өзү эле түшүп кете алат. Ойноочу бөлмөдө ар биринин алдына шырдак салып коебуз. Себеби алар жерде жаткандыктан сыз өтүп калбасын дейбиз. Шырдак табигый, таза жүндөн жасалгандыктан    муздак өткөрбөйт жана аллергия кылбайт. Балдар үчүн укалоочу бөлмө дагы каралган. Себеби мүмкүнчүлүгү чектелген балдар укалоого, өзгөчө көңүл бурууга муктаж, — дейт Нурания.

Мүмкүнчүлүгү чектелген балдардын кабыл алуусу, кыймылы, жөндөмү ар кандай болгондуктан, билим берүүдө дагы  өзгөчө көңүл бурулат. Алар башка балдар менен эле чогуу окушат, бирок колдонмо материалдар, көрсөтмө куралдар ар бир баланын жөндөмүнө жараша ар башка жасалат. Ар бир балага жекече мамиле кылуунун негизинде борбордун жетишкен ийгиликтери көп. Эч нерсени эсине тута албаган баланын эске тутуу жөндөмүн калыбына келтирүүгө жетишишкен. Ал бала быйыл жаңы жылдык салтанатта башка балдарга караганда эң узун ырды жаттап, айтып берген. Калемсап кармай албаган балдарга укалоонун ар кандай түрүн пайдаланып, колго кармоонун түрлүү жолдорун үйрөтүп жатып  балдарга калемсап кармап жазганды, сүрөт тартканды, муундап окуганды үйрөтүшкөн.

Борбордун жетекчисинин айтымында, мындай ийгиликтерге жетүү алар үчүн чоң жеңиш жана эмгек жамааттын кошкон салымы зор.  Себеби мүмкүнчүлүгү чектелген балдарды багууга жана билим берүүгө чыдамкайлык жана өжөрлүк керек.

Нурания Абдугапуровнанын алдыга койгон максатына жетишине анын жолдошу, балдары, мурунку кесиптештери дагы колуна кол, бутуна бут болуп келишет. Бала бакчадагы зарыл эмеректердин баардыгын жолдошу жасап чыкса, баласы медик болгондуктан балдардын ден соолугуна кам көрөт, кызы болсо башка бала бакчанын жетекчиси болгондуктан колдонмо материалдарды жасоодо жардам берип, ар кандай методикаларды иштеп чыгат. Неберелери болсо колунан келген майда-чүйдө иштерин жасап беришет.

- үйүбүздү  бузуп салып, борборду куруп бүткөнчө жолдошум экөөбүз кампада жашадык. Ошол учурда бизге бардык тааныштарыбыз колун сунуп жакшы жардам беришти. Өзгөчө  мурунку жетектеген бала бакчадагы кесиптештериме ыраазымын. Ар бири бош убактыларында келип колунан келишинче көмөктөшүштү. Азыр болсо карыздардан кутулуп бүтө электигибизге байланыштуу кошумча кызматкерлерди жалдай албайбыз. Ошондуктан бардык кара жумушту жолдошум менен балдарым жасашат. Керек болсо өзүм баш болуп короо-жайды шыпырып тазалап, кир-кокту жууй салам. Зарылдыктан улам улгайганда үчүнчү жогорку билим алууга туура келди. Азыр логопед дагы, дефектолог дагы, психолог дагы, укалоочу дагы өзүммүн. Ушуларды өздөштүрүш үчүн өзүмдүн канча жылдык тажрыйбамдын бардыгына карабай кайрадан окудум. Азыр дагы жакшы мамлекет бизди салыктан бошотуп берди. Салыктан бошотулгандан бери биз дагы төлөмдү азайттык. Себеби өзгөчө мүмкүнчүлүгү чектелген балдардын ата-энелери материалдык жактан абдан кыйналышат, — дейт жетекчи.

Бала бакчада ар бир балага айына 6500 сомдон төлөнөт. Бул каражатка балдарга төрт маал тамак берилип, медициналык жардам, ата-энелерге кеп-кеңеш, балдардын ден соолугуна байланыштуу ар кандай кызматтар көрсөтүлөт. Болгону мүмкүнчүлүгү чектелген балдарга гана кошумча миң сом алынат. Себеби аларга көбүрөөк убакыт кетип, көбүрөөк кызмат көрсөтүлөт. Негизинен борборго келген мүмкүнчүлүгү чектелген балдар алгач бир, эки айлык мөөнөткө гана кабыл алынат. Бул убакта баланын жөндөмү, мүмкүнчүлүгү, ден соолугу толук көзөмөлдөнөт. Эгерде баланы борбордон тарбиялоого мүмкүн эмес болсо, аларды атайын бала бакчага же интернаттарга берүү сунушталат.

Нурания Касымова инклюзивдик билим берүү боюнча тажрыйбалуу адис. Ал мүмкүнчүлүгү чектелген балдар менен мындан жыйырма жыл мурун эле иштешип баштаган. 1999-жылдары мамлекеттин тыюу салганына карабай өзү жетектеген мамлекеттик бала бакчада ар бир топко бирден, экиден мүмкүнчүлүгү чектелген балдарды кабыл алып, тажрыйба топтоп келген.  Билим берүү жана илим министрлигинин 480 сааттык «Наристе» программасын түзүүгө катышкан. Дасыккан адис, улуттук тренер катары бир катар тренингдерди өткөрүп, учурда Чүй облусу боюнча бала бакчалардын тарбиячыларына тренингдерди өтүүдө. Өзүнүн  борборунда дагы  ата-энелер, тарбиячылар үчүн чакан тренингдерди өткөрүп турат. Ал тургай устатчылык менен дагы алектенип, учурда эки студентке насаатчы болуп, бала тарбиялоонун бардык сырларын үйрөтүүдө.  

Чолпон Кийизбаева, “Кутбилим”

Ош шаарындагы мектеп окуучуларынын предметтик олимпиадасынын аймактык баскычы 11-январда башталып, электрондук системада өтүүдө.

Олимпиадага 9-10-11-класстардын 2000ге жакын окуучусу жалпы 11 предмет боюнча катышууда. Билим жарышынан алдыңкы төрт орунду алган окуучулар аймактык баскычка жолдомо алышат. Олимпиадада окуучулар берилген суроолорго белгиленген убакыттын ичинде жалаң компьютерде тест аркылуу жооп беришүүдө. Окуучулардын  канча суроого туура жооп бергендиги, канчасына туура эмес жооп бергендиги жана анын канчанчы орунду алгандыгы акыркы суроонун жообун басканда эле дароо автоматтык түрдө компьютерде чыгарылып, жеке окуучунун компьютеринде гана эмес эшикте балдарын күтүп отурган ата-энелерге дагы электрондук тактада көрсөтүлүүдө.

- Мындай ыкма окуучулардын дагы, ата-энелердин дагы ишенимин арттырат. Экинчиден, окуучулар мурункудай кагазга чыгарылган тапшырманын жообун күтүп отурушпайт. Быйылкы олимпиаданын дагы бир өзгөчөлүгү — окуучуларды видео каттоодон өткөрдүк. Бул ар кандай талаш-тартыш маселелер чыкканда дагы туура, адилеттүү чечкенге жол ачат. Олимпиаданын суроолорун болсо мурункудан башкачараак түзгөнгө аракет кылдык. Суроолордун баардыгы баланын андан аркы турмушуна, келечегине байланыштуу кылып түзүлгөн. Олимпиаданы электрондоштуруунун максаты – окуучулардын билимин так жана калыс баалоо. Ошондой эле  убакытты үнөмдөө, — дейт Ош шаардык билим берүү башкармалыгынын усулчусу Тынчтыкбек Досмуратов.

Олимпиаданын жүрүшү менен Ош шаарынын мэри А.Кадырбаев таанышып, байкоо салып олтурган ата-энелер, коомчулуктун өкүлдөрү менен баарлашты.

“Учурда Ош шаарындагы мектеп окуучулар арасында предметтик олимпиада экинчи жолу электрондук ыкма менен өтүүдө. Бул сынакта балдарыбыздын билим деңгээли, интеллектуалдык ой жүгүртүүсү жана жөндөмдүүлүгү бааланат. Буга чейин олимпиадаларда коррупциялык элементтерге жол берилип, ачык-айкын өткөрүлбөй келгени баарыбызга белгилүү. Мындай система менен өткөрүү биринчилерден болуп Ош шаарында өткөн жылы ишке киргизилди. Анын жыйынтыгы жакшы болуп, 2015-жылы Ош шаарынын окуучулары Республикалык олимпиадада 2-орунду багындырышкан. Быйыл ал көрсөткүчтү көтөрүүгө ниетибиз чоң. Албетте, балдарыбызга татыктуу билим, тарбия берсек, алар келечекте мамлекетибизди, шаарыбызды өнүктүрүүгө чоң салым кошушат”, — деди А.Кадырбаев.

Бул тууралуу Ош шаардык билим берүү башкармалыгынан кабарлашты.

Чолпон Кийизбаева, «Кутбилим»

Окуучулардын компетенттүүлүгүн калыптандырууда айрым предметтер менен болгон учурдагы байланыш ыкмалары жөнүндө учкай кеп

Педагогика илимине негизделбеген окутуу –медицинада эмчи-домчулуктай эле.   К.Д.Ушинский.

Перзент жарык дүйнөгө биологиялык жаныбар – индивид катары келет, өнүгүүнүн узак жана өтө түйшүктүү жолун басып өтүп гана ал инсанга айланат. Инсан — бул коомдук индивид, сырткы дүйнөнү таанып-билүүнүн, активдүүөзгөртүүнүн субъектиси, сүйлөөгө жана эмгектенүүгө жөндөмдүү аӊ-сезимдүү жаныбар, акылы жайында, туура өнүккөн адам, инсандык асыл сапаттар өтө жай, көп кыйынчылык менен өнүгүп түптөлө турган абдан татаал кубулуш. Ушул татаал кубулушту ишке ашырууда же баланы ээрчитип, жетелеп алып жүрүүдө (педагогика) кыргыздын ар бир басып өткөн тарыхый мезгилине тарбия күбө. Ата-бабалардын тарыхын ынтаа коюп иликтеп, алардын үрп-адаттарына, калтырган мурастарына таянып, белгилүү тарыхчы Цицерон: “Турмуштун насаатчысы – тарых”, — деп бекеринен жазбаган чыгар. Тарых адамды инсанга тарбиялоодо кыргыздын качан айтылганы белгисиз “өткөн күндү унутпа, камчаарыӊды куурутпа” деген макалы не деген гана ойду камтыбайт.

 Элдик оюндар – улут көрөӊгөсү

 Кыргыз элинин мазмундуу окуяларга мол тарыхын, өнүккөн маданиятын чагылдырган көлөм жагынан таӊ каларлык чоӊ, мазмун жагынан шумдуктуудай бай оозеки адабиятыбыз – элдик педагогиканын соолубас булагы экендигин эгемен жылдарында китеп беттерине жаза баштадык.

Алсак, табышмактар балдардын (окуучулардын) эс-акылынын зиректигин, ой чабыттарын логикалык жактан өркүндөтүп отурса, жаӊылмачтар тилдин ийкемдүүлүгүн, эс-тутумун өркүндөтүп отурган. Элдик оюндар менен, мисалы, чикилдек, топташ – эсептөөнүн эӊ жөнөкөй ыкмасы. Ал эми жомок айтып берип, аны айттыруу сөздү туура таап, көркөмдөп сүйлөөгө жана окуяга байланышкан учурларда баланын өзүнүн ою менен көркөмдөлүнүп окуя жөнүндө пикирин айтууга жасалган аракет.

Албетте, төмөндөгүлөрдүн баары байкалбай чырмалышкан предмет аралык байланыш деп айтууга неге болбосун. Акыл оюндары ашык утушуу, тогуз коргоол оюндарында төрт амалды оозеки аткаруу аркылуу оюнчунун математикалык ой-жүгүртүүсүөнүгөт. Мисалы, чүкөнү эсептөөдө бирдин учу (беш), бирдин учу бир (алты), бирдин учу эки (жети), экинин учу (он), үчтүн учу (он беш) деген сандар пайдаланылат.

Тогуз коргоол оюну эзелтен эле ойнолуп келгени “Манас” эпосунун төмөнкү саптарынан ырастап койсок болот.

 Жалпак жыгач чаптырып,

Бир жагына бир тогуз.

Бир жагына бир тогуз,

Уй чыгарып оюшуп,

Ою менен олтуруп,

Ташын салып толтуруп,

Тогуз коргоол оюну…

Бул сапта биз коргоол таштары 162 экенин эсептеп алсак болот.

Ошол оюндарды ар мезгилдин балдары өзү эле үйрөнүп албаган, ага улуулар көрсөтүп кошо жүрүп ойноп, шарттарын толук айтып берип турушкан. Биз ага окшогон инсанды акыркы мезгилдин термини педагог же окутуучу деп атап, мындай процесс чогуу-чаран бир бөлмөнүн ичинде белгилүү убакытта ишке ашып отурат.

Учурдун балдарында бул ыкма дүйнө стандарты, маалыматтары менен коштолуп агып отуруп, чыгармачыл мугалим, жаӊычыл педагог, анан жакшы сабак деген терминдерге алмашып, татаал формасына өтүп отурат.

Бүгүнкү күндөгү шахмат оюну же андагы чатыраш оюну сканворд-кроссворд менен алмашып, баш катырма, ой жүгүртүүнүн татаал формасы судоку, окшоштуктар-аналогия түшүнүктөрүөнүгүп отурат.

Бир бөлмөдө белгилүү убакыттын ичинде баланы жетелеп алып жүрүү  тарбиячыдан өтө изденүүчүлүктү,  чыгармачылыкты, жаӊычылдыкты талап кылууда.

Бүгүнкү күндөгү чыныгы чыгармачыл мугалим, жаӊычыл педагог сабактарына класстагы окуучуларынын ар биринин мүмкүнчүлүктөрүнө, кызыгуусуна, турмушка ылайык ар түрдүү окуу материалдарын, таанып-билүү маселелерин даярдап келишип окуучулардын акыл-күчтөрүн активдештирип, сабакты кызыктуу өтүшөт.

Ар бир сабактын өтүлүшүндө предмет аралык байланыштын болуп турушу окуучулардын башка предметтен алган түшүнүктөрүн бышыктоо, бекемдөө ролуна ээ экени баарыбызга маалым. Бирок ошону өз предметин кандайча, кантип ишке ашырып туруу мугалимдин чеберчилигине байланыштуу. Эгерде мугалим башка предметтер менен байланышып отурса, сөзсүз жакшы сабак аталары бышык.

 Жакшы сабак – окуучуга канат

 Көрүнүктүү педагог В.А.Сухомлинскийдин пикиринде, жакшы мугалим жакшы сабактын планын ийне-жибине чейин жаза албайт. Мугалим 3-4 күн мурда эле календардык планынан өтүлө турган теманы көрүп, ал теманын мазмунун толук чагылдырган окуу китебин, окуу куралдарын жана башка булактарды бүт жыйнап, аларды дит коюп окуйт. Ырасында мыкты мугалим аны пайдалануунун, жугумдуулуктун жолун өмүр бою изденет. Өзгөчө сабак өтүүдө предмет аралык байланыштын болуп турушу жакшы сабакты жаратары бышык.

География предметин окутууда айрым предметтер менен байланыштыруунун мисалдарын көрсөтүүнү туура көрүп отурам. Математика сабагы менен байланыштыруунун эӊ эле жөнөкөй формасын төмөндөгүдөй тартипте ар бир сабакта колдонуп турса болот. Мисалы, “жаӊылбайм” деп атап бул оюнду ойноо менен жаӊылбаган же жаӊылган окуучулардын тобун түзүп, ар ким өз предметинде даярдалган суроолордун жообун алууга мүмкүнчүлүк түзүлөт. “Жаӊылбайм” оюну ар эки окуучунун ортосунда түзүлүп, уюштурулат. Эки окуучу биринчиси катар номер боюнча бир десе, экинчиси эки деген санды айтат. Биринчиси үч санын айтууга туура келди, бирок 3кө бөлүнгөн санга туура келгендиктен аны айтпай эле жаӊылбайм деп кезегин өткөрүп жиберет. Экинчи окуучу 4 санын айтып улантып кете берет. Кыскасы, 3кө бөлүнгөн сан келгенде аны айтпастан жаӊылбайм деген гана сөздү айтып коюу керек. Оюндун шарты мугалим чектеген санга чейин тез аткаруу абзел. Бул ыкма менен окуучунун ыкчам арифметиканы иштөөгө, математикалык билимди бышыктоосуна жардам берет жана башка предметке көӊүл коюусуна шарт түзөт.

Тандалган окуучуга кызыктуу жана ойлонууну талап кылган карточкадагы тесттик суроолор же окуучулар сүйгөн сканворд, кроссворд тапшырмаларын берсе болот. Мындай ыкма окуучуларды сабакка кызыгуусун жогорулатарын тажрыйба көрсөтүп келет.

Ошондой эле географиянын математика менен байланышпаган бир дагы темасы болбосо керек. Горизонттун жактарын транспортир менен аныктоого үйрөтүү, транспортир менен компастын окшоштук, айырмачылыктарын кенен айтып берүү керек.

Географиядагы экватор жана гринвич сызыктарын математиканын ордината, абцисса октору менен түшүндүрсө болот. Кесилиштен абциссанын оӊ жагы чыгыш, терс жагы батыш, ординатанын оӊ тарабы түндүк, терс тарабы түштүк деп (кагаз бетинде) түшүндүрүү ашыкча болбос.

Аба ырайынын айлык, жылдык орточо t°сын чыгаруу жана графигин түзүүдө математика ажырагыс биримдикти түзөт. Окутуп-үйрөтүүдө предмет аралык байланыштын болуп турушу окуучунун бир нерсе жөнүндө чечкиндүү пикир айтууга мүмкүндүк түзүп турат. Анткени ал сен өтүп жаткан предметтен башка да предметти сүйүп окуйттур.

Жөнөкөй жөндөмөнү да жөн пайдаланбайлы

 Учурдагы миграциянын күч алышы, башка өлкөнүн жарандыгын алгандардын санынын көбөйүшү Кыргызстан үчүн кооптуу экенин коркпой эле айтсак оӊ. Бул коомдун социалдык-саясий жана тарыхый байланышы эмей эмне.

Кыргыз мамлекетинин мамлекеттик тили кыргыз тил болуп турганда аны өркүндөтүүүчүн кандай гана иш-чаралар өткөрүлбөдү. Кыргыз тилин өнүктүрүүдө география предмети менен экөөнүн төмөндөгүдөй байланышын түзсөк болот. Андыктан мен жөндөмөлөрдүн мүчөлөрүн колдонууну сунуш кылдым.

Айталы, кыргыз тилинде алты жөндөмө бар экени белгилүү. Атооч, илик, барыш, табыш, жатыш, чыгыш.  Атоочко Сары-Челек деген болсок калган жөндөмө мүчөлөрүн улап, кызыктуу маалымат, текст түзсөк болот.  Мисалы,  Илик – Сары-Челектин абасы таза, суусу тунук.  Барыш – Сары-Челекке зубр жаныбарлары байырлаштырылган. Ошондой эле туристтер көп келип турушат.  Табыш – Сары-Челекти 1960-жылы ЮНЕСКО тарабынан “биосфералык” корукка айландырышкан.  Жатыш – Сары-Челекте жаӊгак токоюнун зор аянттары бар жана жапайы жаныбарлар үркүп кетпөөүчүн ит кармоо тыюу салынган. Ошондой эле аӊ улоого мүмкүн эмес. Чыгыш – Сары-Челектен жаӊгак уюлун (кап) уурдап саткан душмандарды жолуктурууга болот.

Ушундай эле жөндөмө мүчөлөрүн ар кандай формада колдонсо болот. Илик жөндөмөсүнүн өзгөргөн 12 формасына Кыргызстандын жер-суу аттарын (топонимика илимин да байланыштырса болот) адегенде тизмелетип, реклама жасатып, анан аларды коштурса, белгилетсек, таанып-билүү, ой жүгүртүү, эске тутуу, изденүү жөндөмдөрү артары бышык.

Айталы:

– нын – Балыкчынын балыгы таттуу.

– нун – Кара-Шоронун суусу дары.

- нун – Сүлүктүнүн көмүрү күчтүү күйөт.

- нин – М.Кашкаринин түзгөн картасы дүйнөгө белгилүү.

- тын – Таластын жеринде Манастын күмбөзү бар.

- тун – Оштун Сулайман тоосу экинчи Мекке деп эсептелет.

- тин – Ала-Тоо аянты Бишкектин так ортосунда.

- дын – Нарындын суусуна ГЭСтер көп курулмакчы.

- дун – Кыргыз техникалык университети И. Раззаковдун атында.

- дүн – Өзгөндүн күрүчүн дүйнөгө таратса болот.

- дин – Баткендин өрүк зары баарын өзүнө тартып турат.

Нарбү Дүйшеева,

Ош облусу, Өзгөн району, №43  Исраил Базаркулов атындагы орто мектебинин география мугалими,

Эл агартуунун отличниги.

 (Биринчи макала)

Азыр мектепте эркин жана өзгөчө көп кырдуу ой жүгүрткөн, жеке көз карашка ээ, керектүү учурда чечкиндүү кадам жасоого эрки жеткен жаштарды даярдоо турмуш чындыгы. Албетте, ал жаштар жаӊы доордун өнүгүү мыйзам-ченемдерин, тарыхый  окуяларды, коомдогу өзгөрүүлөрдүн өзөгүн өздөштүрүп талдай билиши маанилүү.

Илимий чындыктан алыстабайлы

Албетте, бул  жаӊылануу, өнүгүү процессин колго алуу үчүн билим берүү мекемелери чыгармачыл, таланттуу, кесипкөй педагог-адистер менен камсыз болушу зарыл. Алар билим берүүнүөнүктүрүүнүн прогрессивдүү технологиялары менен куралданып, билим берүүнү модернизациялоонун стратегиялык программаларын иштеп чыгуулары керек. Ал эми  алар жаштарга таалим-тарбия берүү милдетин колго алышы тийиш. Азыркы учурда ошол модернизациялоонун биринчи кадамы болуп табият таануу жана математика предметтерин окутууга өзгөчө көӊүл буруу маселеси турат. Анткени табият таануу жана математика предметтери адамдын ой-жүгүртүүсүн өнүктүрүп, түпкүрдө жаткан талантты ойготот, чыныгы генде бекинип жаткан өнөрдүн ачылышына жол салат (Ыраакы чыгыш университети, профессору М.Н.Ершов). Ал процесс коомдун өнүгүшүүчүн кызмат кылаары түшүнүктүү.

Ал эми табият таануу жана математика илимдери сыяктуу эле гуманитардык илимдер да фундаменталдык изилдөөлөрдүн жыйынтыгына таянышып, жаштардын ой-жүгүртүүсүнөн, жалпы түшүнүктөрүнөн көз караш жаратышат. Далилденген фактыларды анализдеп жалпылашат, корутунду чыгарышат. Албетте, бул таалим-тарбиялоо процессинин жүрүшүндө гуманитардык предметтердин да жаштардын ой-жүгүртүүсүнө, коомдук аӊ сезиминин ойгонушуна көмөкчү болушат. Бул алардын коомдук аӊ-сезимдин өнүгүүсүнө кошкон салымы. Ал эми фундаменталдык илимдер илимий эксперименталдык изилдөөлөрдү жүргүзүшөт, аналитикалык тактоо-аныктоолор менен далилдерди талдашат. Түздөн-түз илимий эксперименттердин жардамы аркылуу илимий чындыкты аныктап, илимий жыйынтык, корутунду чыгарышат. Бирок акыркы жылдарда мектепте, ал эмес жогорку окуу жайларда деле табигый математика предметтерин окутууда лабораториялык иштерде, практикумдарда пайдаланчу куралдардын жетишсиздигинен илимий билимдин негизин окутуу маселеси аксап келатканы чындык. Бул предметтерди окутууга приоритет да берилбей жатат.

Өткөн заманда кесипке багыт берүү боюнча аӊгемелешүүлөрдүөткөрчүбүз. Түркүн кесип темасында иш-чаралар: илимпоздор, эмгектин алдыӊкылары менен жолугушуулар “ар бир кесип ардактуу”, “менин сүйгөн кесибим” деген сыяктуу кечелер ж.б. өтүлүп келген. Бирок биз бул иш-чараларды интуиция жолу менен декларативдүү түрдө, үстүртөн, бир жактуу, үгүт-насыят формасында ишке ашырчубуз. Чынында, баланын өз алдынча ой-жүгүртүүсүн өнүктүрүү менен ички дүйнөсүн, табият берген талантты ачууга маани берип, окуучунун табигый жөндөмүн изилдеп, жекече иш алып бара алган эмеспиз. Окуучунун өзүн-өзү таануу мүмкүнчүлүктөрүн да ойгото албаганбыз. Ооба, анын да түркүн ошо мезгилге жараша себептери да бар болчу. Бир жагынан актанууга деле жарабайт. Башкача айтканда, баланын ой-жүгүртүүсүн ойготуп, өнүктүрүп, ички дүйнөсүндөгү купуя сыр катары сандыкта катылган табигый таланттарды, өнөрлөрдү ача алган эмеспиз. Ал учурда педагогика илими да иштиктүү жол көрсөтө алган эмес. Өзүбүздө да айып жок эмес.

«Жаӊы мектептин» зарылдыгы

Албетте, эми бул жаӊы коомду куруу үчүн, “ЖАӉЫ МЕКТЕП” болушу тийиш. Жогорку ойлорду өнүктүрүү, билим берүүнүн милдеттерин ошо “ЖАӉЫ МЕКТЕП” чечет. Ал жаӊы мектеп төмөнкү максаттарды, милдеттерди көздөшү керек деп эсептейм.

Болжолдуу максаттары:

1. көп профилдүү;

2. көп тилдүү;

3. таланттуу окуучуну табуу, колдоо;

4. окуучунун ден соолугуна көӊүл буруу (бекерчиликтен качуу);

5. педагогикалык  кызматташуу;

6. инсанга багыттап билим берүү.

Болжолдуу милдеттери:

1. окуучунун табигый талантын ачуу;

2. конкуренция өкүм сүргөн заманда инсанды реалдуу турмушка даярдоо;

3. Ата мекендин патриотун тарбиялоо;

4. илимий көз карашты калыптандыруу жана өнүктүрүү;

5. өз алдынча чыгармачылык менен ой жүгүртүү  мүмкүнчүлүгүнө ээ кылуу;

6. өз алдынча максат коё алган жана ага жетүүгө умтулган окуучуну тарбиялоо;

7. туӊгуюктан жол тапкан чечкиндүү жаштарды  калыптандыруу.

Бул көйгөйдү кантип чечүүгө мүмкүн?

Чечмелеп көрөлүчү. Бул көйгөйлөрдү чечүүнүн баштоочусу жана негиздүү таянычы табият илимдери жана математика. Анткени табият кубулуштарынын, процесстердин, коомдогу негизги өзгөрүүлөрдүн, өнүгүүнүн мыйзам ченемдүү илимий негиздерин аныктоочулар болуп табият илимдери жана математика экени талашсыз. Биринчиден, алар фундаменталдык илимий-теориялык билим берет,  экинчиден, окутуу процессинде пайда болгон илимий көз караштардын негизинде коомдун экономикалык-социалдык өнүгүүсүн, жеке адамдын түшүнүгүн, бакубат жашоосун да турмуш менен салыштырат, илимий көз караштарды калыптандырат, аныктайт, ага илимий шарттарды түзөт жана пайдубалын түптөйт. Эӊ негизгиси — акылын, өз алдынча ой жүгүртүүсүн илимий көз караштарын тереӊдетет эмеспи. Ооба, азыр экинчи деп айтылып жаткан бүгүнкү көйгөйлөр бизди көп кызыктырат.

А чынында биринчиден дегенибиз бул илимдердин өзөгүндө адамдын эртеӊки келечек тагдыры, экология, Ааламдын глобалдык маселелери мамлекеттин, өндүрүштүн кыймылдаткыч күчү, экономиканын өнүгүшү, техника, технология, космос техникалары, мамлекеттин коопсуздугу жатпайбы. Андыктан үстүртөн, түшүнүп-түшүнбөй эле ал фундаменталдык теорияларды, закондорду турмушта пайдасы жок теориялар, закондор, азыр технократиянын кереги жок деп  чана беребизби. Ал эми илимий-техникалык прогресс эртеӊ эле биз ыйлактаган коомдун көйгөйлөрүн, гуманизм маселесин, экономиканын көйгөйүн чечип берет да.

Технология жана ыйман

Айрым адамдар технократиясыз эле жашайбыз, азыр ыймандуулукка басым жасоо керек  дешет. Туура, учурда ыймандуулукка басым коюу керек, а курсагы ач адамдын кулагына ыйман кирбейт да. Адамдын курсагын тойгузган табият илимдери чыгарган техника, технологиялар да. Керек болсо согуштук техникалар, технологиялар күчтүү болгон шартта гана башка өлкөлөр сестенишет. Аны күндөлүк турмуш көрсөтүп койбодубу. Албетте, ачка отурган адам кудайдан коркпойт. “Ачка тооктун башына акталган тааруу кириптир” дегендей, алар ууру-кескилик кылат, адамдарды тонойт. Ыймандуулукка барганга мүмкүнчүлүгү, убакыты да жок, себеби аларды ашказан көйгөйү желкеден басып турат. Курсагы ток адам гана кудайга шүгүр деп, кудайдан коркот, кандайдыр бир деӊгээлде нысап кылат. Мен көпчүлүктү айтып жатам. Албетте, бардык адамдар андай эмес экенин да моюнга алам.

Ошондуктан ИТП (илимий-теникалык прогресс) небере-чөбөрөлөрдүн эртеӊки жашоо-тагдырын, бакубаттыгын чечээрин билип, эстен чыгарбообуз керек. Булар бүгүнкү утурумдук көйгөйлөрдөн да баалуу. Дагы айтаарым        ИТПнын стратегиялык программасында адамзат, Аалам тагдырлары жатпайбы. Андыктан фундаменталдык илимий билимди бардык өнүгүүнүн негизи катары карасак болот. Андыктан табият жана математика илимдеринин каражаттары аркылуу жаштардын илимий түшүнүгүн, көз караштарын, өз алдынча ой-жүгүртүүсүн өнүктүрүүнүн үстүндө иштөөбүз маанилүү жана учур зарылдыгы болуп калды. КУУнун профессору Э.Мамбетакунов: «окуучуну так, далилденген, илимий көз карашка ээ кылып, бүдөмүк ой-тыянактардан, илимий негизи жок мистикалык көз караштардан, иллюзиялардан алыстатып, дүйнөнү объективдүү илимий каражаттарга таянып кароого, бардык процесстерди көрө билүүгө алып чыгат», -  дейт. Ошондуктан жаштардын ой-жүгүртүүсүн өнүктүрүүчү бирден-бир каражат болгон табият таануу предметтерин жана математиканы окутууга өзгөчө басым жасоо учурдун олуттуу маселеси.

 Табият таануу жана математика предметтерин окутуунун натыйжасын жакшыртуу үчүн Россия федерациясынын белгилүү окумуштуулары П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, А.Н Леонтьевдердин  этап-этап боюнча окуучулардын акыл жөндөмдүүлүгүн өнүктүрүп окутуу (развивающий метод обучения) методикасын пайдаланууга убакыт келди.

Дүйшөн Султанкулов,  КББАнын ага окутуучусу

Кыдырбаева Раиса ф.и.д., КРУИА корр.-мүчөсү, КР илимине эмгек сиӊирген ишмери, мамлекеттик сыйлыктын лауреаты. 58 жыл бир орунда, так айтканда, 1957-жылдан бери Улуттук илимдер академиясында эмгектенүүдө.

Ага чейин Москвадагы Дүйнөлүк адабият институтунда төрт жыл окуп, ошол жактан “Лирика Алыкула Осмонова” деген темадагы кандидаттык диссертациясын жаза баштайт. Бул теманы алууну алгачкы алыкултаануучу Шаршенбек Үмөталиев агай сунуштаган экен. Илимий ишине Дүйнөлүк адабият институтунун улуу илимий кызматкери М.И. Богданова жетекчилик кылган.

Редактору К. Асаналиев болгон ушул монографиясынын негизинде 1957-жылы филология илимдеринин кандидаты деген илимий даражаны ийгиликтүү коргойт. Ошол жылдары “Манас” эпосун изилдөөгө, кошмо варианттарын чыгарууга көӊүл бурулгандыктан, Р. Кыдырбаева да ал ишке тартылган. Мектепти орусча бүтүрүп, Москвада да ошол эле тилде окуган жана мурда фольклор менен иштеп көрбөгөндүктөн “Манас” секторундагы алгачкы жылдарында аябай кыйналууга, түйшөлүп иштөөгө туура келет. Эпикалык зор чыгарманы окуп чыгуудан тышкары анын жалпы мазмунуна же айрым окуяларына илимий-изилдөөчүлүк мамиле жасоодо эӊ алгач ар кандай сөздүктөр менен да тынбай эмгектенген.

Ошентип, катардагы  илимий кызматкерден сектор-бөлүм башчылыкка жана “Манас” эпосун изилдөө тобунун жетекчисине чейин көтөрүлүп, манастаанууга маанилүү салымдарды кошот.

Жамааттык эмгектерден тышкары, “Манас” эпосундагы традициялык жана индивидуалдык маселелерине карата”, “Манасчынын айтуучулук чеберчилиги”, “Манас” эпосунун варианттары”, “Манас” эпосунун генезиси” деген ж.б. монография, изилдөөлөрдүн автору. Ушул темалардын негизинде докторлук ишин жактаган. Эки томдук “Манас” энциклопедиясын чыгаруудагы мээнети илим жана техника жаатындагы мамлекеттик сыйлык менен 1998-жылы белгиленген.

Манастаануу жана адабият тармагындагы жаш илимпоздордун диссертацияларына жетекчилик кылуу менен 25тен ашык кандидатты, докторду даярдаган илимий устат. Шакирттеринин арасында Алтай, Тува фольклорун изилдөөчүлөр да арбын.

“Алыкул-100” мааракесинен кийин акын жөнүндөгү илимий эмгекти алгачкы болуп орус тилинде “Лирика Алыкула Осмонова” деген темада 1952-55-жылдарда жазган Раиса Кыдырбаевага жолугушуу ниетинде элем. Дагы бир жүйөө  — аталган эмгегинде А. Осмоновдун 1916-жыл – Үркүн тууралуу жазган “Кеӊеш Кыргызы” чыгармасын талкуулоосу жана акындын орус тилине которулушунун анча эместиги жөнүндөгү пикирлери менен бирге “Манас” эпосун иликтөөнүн соӊку жылдардагы абалы боюнча да баарлашуу эле.

Ушулар жөнүндө маекке даярданып жана Алыкул таануунун орус тилиндеги чыйырын баштоочу катары сый-сыпат көрсөтүүнү көздөй эженин үйүнө баргандан кийин дагы бир сонун жагдайга туш болдук… Көрсө, окумуштуу айымдын 85ке толо турган күнү – быйылкы күздүн соӊку күнү экен.

Ошентип, “Алыкул-100” майрамы менен Раиса Заитовна Кыдырбаеванын мааракеси бири-бирин толуктай, кыргыз фольклору, адабияты, “Манас” эпосу баш болгон дастандар жана Алыкул аркылуу өткөн-кеткендер ортого салынып, жаӊы булактардын көздөрү ачылып жатты.

Алардын эӊ башкылары:

1. А. Осмоновдун академиялык басылмаларын жаӊы толуктоолор, илимий түшүндүрмөлөр менен басып чыгаруу.

2. Орус тилине которулгандарын кайрадан редакциялоо, текстологиялык иликтөө, которуу жана орусча котормолорунун тандалма жыйнагын чыгаруу.

3. Алыкултаануунун илимий жактарына да көӊүл буруу менен совет учурундагы ар кандай конъюктуралык чен-өлчөмдөн чыкпай калган көз караштагы эмгектер негизинде жаӊы адабий-илимий иликтөөлөрдү жүргүзүү.

Эженин Алыкултаанууга, Манастаанууга кошкон илимий зор мээнеттерин кичине болсо да эске алып коёлу деген ниетибизде “Манас-1000” фотоальбомун, “Алыкул-100” Ардак грамотасын ж.б. белектерибизди тартуулаганда Р.З. Кыдырбаева өтө толкундана ыраазычылыгын айтканда, жүзү албырып, үнү каргылданып кетти. Дээрлик 60 жыл мурда  Алыкулдун ыр дүйнөсүнө аралашкан жаштык чагын, жигерин эстеген ак чач айымдын акын талантына дагы деле таазим этерине ынанган бизди да чексиз кубанычтын толкундары каптап турду. Эӊ башкысы – Алыкултаанууну дагы алга жылдыруу керектигине басым койгону.

Эже менен эки сааттан ашык адабият, маданият жаатында сүйлөшүүдө жубайы, айтылуу адабият сынчысы Кеӊешбек Асаналиев жана аталары, бир тууган эжеси Курман Кыдырбаева “Манас-1000” мааракеси боюнча да эскерүүлөр айтылды. Курман Кыдырбаева ХХ кылымдын 30-40-жылдары манасчылар Молдобасан, Шапак, Саякбайдын варианттарын жаздырууда стенограф жана машинкага бастыруу боюнча Ыбырайым Абдырахмановго жардамдашкан. Ал колжазмалар УИА фондунда. Ушулары жөнүндө “Манас-1000” де унутулуп калып, кийин “Тойдо унутулган кыз” деген кечирим суроо маанайындагы макала “ZК” гезитине жазылган. КР маданиятына эмгеги сиӊген ишмер “Ала-Тоо” журналында жооптуу катчы, “Кыргызстан Аялдары” журналында редактор болуп иштеген. Ата мекендик согуш маалындагы кыргыз акын, жазуучуларынын фронттон өзүнө жазылган каттарын сары майдай сактап жүргөндүктөн, алар 1995-жылы өзүнчө жыйнак болуп жарыяланган.

Алыкулдун замандашы катары жеке китепканасындагы акындын үч томдугун жана бир канча фотолорду Алыкул үй-музейинин фондуна колтамга коюп берген болчу.

Бар бол, Алыкул!

Бар болгула, Алыкулдун күйөрмандары!

П. Казыбаев,

 “Алыкул үйү-борбору”

С 6 по 10 ноября 2015 года в Финляндии, в городе Турку, в одном из старинных и красивейших городов этой страны, проходил 4-й Международный конкурс хоров, инструментальной музыки и академического вокала, посвященный 150-летию со дня рождения великого финского композитора Яна Сибелиуса, где учредителями и организаторами были Международная культурная ассоциация Турку, Союз композиторов России, Комитет культуры города Турку и другие. Победительница — Бибигуль Искенова учится в Санкт-Петербурге, но на этом Международном конкурсе она представляла Кыргызстан, свою страну. И высоким исполнительским мастерством своим она завоевала Гран-при.

Бибигуль Искенова родилась в семье интеллигентов, где всегда царила дружба, взаимопонимание, согласие и уважение друг к другу. С детства росла любознательной, внимательной и невероятно доброй девочкой. Несмотря ни на какие преграды, проблемы, она всегда оптимистично, с улыбкой на лице любит решать и преодолевать трудности. В пять лет, в 1998 году, она поступила в музыкальную школу №1 города Бишкек. Учится у замечательного педагога по классу фортепиано Аксаковой Людмилы Михайловны.  Бибигуль принимает активное участие в концертной деятельности музыкальной школы: 2004 год – городской конкурс “Юные таланты” – 2 место; 2006 год – городской конкурс “Юные таланты” – 1 место (конкурс был посвящен 100-летию композитора Абдыласа Малдыбаева); 2006 год – республиканский конкурс “ARS POLONIA” – 3 место; 2007 год – городской конкурс “Юные таланты” – Гран-при; 2007 год — республиканский конкурс юных исполнителей “ARS POLONIA “ – 3 место.

 В 2007 году с отличием окончила музыкальную школу. В 2008 году поступила в Кыргызское государственное музыкальное училище им. М. Куренкеева.

Выбор Бибигуль был не случайным. Музыкальное училище имени М. Куренкеева является одним из старейших музыкальных образовательных центров страны, где работают опытные преподаватели различных специальностей и именно это учебное заведение выпустило видных деятелей культуры Кыргызстана, композиторов, дирижеров, исполнителей, чьи имена известны далеко за пределами страны. И возглавляет более четверти века это музыкальное училище Народный артист Кыргызской Республики, профессор Т.Мураталиев. Мудрость руководителя сочетаются в нем с человечностью, добротой, заботой о своих студентах и коллегах.

Когда впервые Бибигуль пришла с документами поступать в училище, сразу же подошла к директору и своим бойким, веселым характером обратилась с просьбой: “Я хочу учиться в вашем училище”.  Ей повезло, она попала к удивительно талантливому педагогу Сатылгановой Венере Абакуловне. Это – педагог, которая живет всецело интересами развития профессиональной музыкальной культуры, ее заботами и проблемами. С самых первых дней сложились у педагога и ее ученицы Бибигуль простые, сердечные, по-настоящему творческие отношения. К тому же Венера Абакуловна еще является председателем цикловой комиссии “Фортепиано”. Несмотря на загруженность общественной, педагогической работой, Венера Абакуловна всегда находит время, чтобы поинтересоваться проблемами, вопросами своих студентов и помогает их решить.

 Бибигуль ИСКЕНОВА: “На дальнейшую мою творческую судьбу, на выбор профессии, на получение возможности реализовать себя в музыке, огромную роль сыграла мой педагог Сатылганова Венера Абакуловна. У моего педагога дар открывать в каждом человеке творца, ставить этого человека на путь самобытно-творческого труда. Я искренне благодарна  Венере Абакуловне за ее труд, за ее материнское отношение, за ее чуткий, но при этом строгий взгляд, говорящий о том, что я должна еще работать и работать. Мне несказанно повезло с моим педагогом”.

 В 2008 году она становится стипендиатом Президентской стипендии по программе “Кадры 21 века”. Она продолжает активно участвовать в благотворительных концертах: в 2009 году в конкурсе “Путь к совершенству” занимает 3 место, в 2010 году в этом же конкурсе занимает 1 место. Одновременно учебу в музыкальном училище имени Куренкеева совмещает с учебой в средней общеобразовательной школе №1 города Бишкек, которую закончила в 2010 году с золотой медалью. В 2011 году на республиканском конкурсе “Надежда” заняла 2 место, в этом же году на втором республиканском конкурсе имени К.Молдобасанова – 3 место.

В 2012 году Бибигуль в Седьмых открытых молодежных Дельфийских играх государств-участников СНГ “Энергия молодых” награждается Дипломом за профессионализм в номинации “Фортепиано” в городе Астана.

“Бибигуль — безусловно перспективная исполнительница с безупречным музыкальным вкусом и хорошей техникой. Ей, скорее всего, суждено успешно выступать во многих международных и республиканских конкурсах и фестивалях,”- писала о ней ее педагог, председатель цикловой комиссии по фортепиано, преподаватель КГМУ имени Куренкеева, член жюри в этой номинации В.Сатылганова.

 Там же в 2013 году Бибигуль в Новосибирске была награждена Дипломом за исполнение классического сочинения, где участвовали около 700 молодых талантов и видных деятелей культуры более, чем из двадцати стран мира. Являясь открытыми, такие мероприятия объединили талантливую молодежь не только из стран Содружества, но и других государств мира. Как писал Ф. Шопен:”Музыка не имеет Отечества; Отечество ее – вся Вселенная.”

В 2012 году Бибигуль с отличием  окончила Кыргызское государственное музыкальное училище имени М.Куренкеева и поступила в Институт музыки, театра и хореографии при Педагогическом университете имени Герцена в Санкт-Петербурге на факультет инструментальной музыки (фортепиано).

 Хотелось бы, чтобы такие талантливые пианистки, как Бибигуль, приносили славу своей стране, чтобы мир знал о том, что Кыргызстан тоже, пусть и маленькая страна, но обладает творческим потенциалом, чтобы страна тоже поддерживала своих молодых одаренных людей. Чей талант может быть развит и в будущем принесет пользу своей стране и всемирной культуре.  Творческих успехов тебе, Бибигуль!

Айнура Каниметова, «Кутбилим»

Жети дубандан тандалып алынган байкоочулар республикадагы 200 мектепте мугалимдин ишине байкоо жүргүзүшмөкчү.

1-февралдан 25-февралга чейинки аралыкта өтүүчү ал байкоо иштерин Бүткүл дүйнөлүк банк каржылаган “Билим берүү тармагындагы реформаларды колдоо” долбоорунун алкагында Билим берүү жана илим министрлиги уюштурган тренингдин катышуучулары ишке ашырышат. Алар мамлекеттик билим берүү стандартынын “Педагогикалык практикага обзор жүргүзүү” деп аталган мугалимдин класстагы ишин байкоочу куралды пилоттоштурууну жүргүзүү максатын көздөшүүдө.

Мугалимдин ишине байкоолор башталгыч класстын мугалимдери, директорлордун орун басарлары жана райондук, шаардык билим берүү бөлүмдөрүнүн адистери үчүн жаӊыланган предметтик стандарттар боюнча даярдалган тренингдин материалдарына ылайык жүргүзүлөт.

“Педагогикалык практикага обзор жүргүзүү” куралы башталгыч билим берүүчү мугалимдерге окутуунун сапатын жакшыртууга, анын таасирдүүлүгүн байкоого жардам берүү максатында пилоттук негизде ишке ашырылууда. Аталган куралдын дизайны байкап-өлчөөчү эки тармакты өзүнө камтыйт: биринчиси -  окутуу жана баалоо, ал эми экинчиси – окутуу чөйрөнү уюштуруу.

Адистердин баамында, азыркы учурда биздин өлкөдө мугалимдердин ишин формативдөө, жыйынтыктоо, тандап баалоодо бир кыйла тажрыйба топтолгон. Бирок ага карабай, мугалимдин ишин баалоо системасында баалоо критерийлери стандартташтырылган эмес жана аны так байкап-ченөөгө мүмкүн болбой, эреже катары мугалимдин өзүнүн макулдугу жок эле ишке ашырылып келген. Мугалимдердин ишин баалоонун жыйынтыгы негизинен аттестациялоо жана пландык текшерүүлөр үчүн гана пайдаланып жүргөнү да жашыруун эмес. Ошондуктан баалоо иши биз күткөн окутуунун сапатын жакшыртууга салым кошо алган жок десек да болот.

Жогоруда белгиленген тренинг учурунда байкоочу адистер башталгыч билим берүүнүн жаӊыланган предметтик стандарттары, изилдөөнүн принциптери жана методологиясы менен таанышып, мугалимдин класстагы ишин баалоочу куралды пайдалануунун түрлөрүн жана ошондой эле класска байкоо жүргүзүүнүн жыйынтыгын анализдөөнү практика жүзүндө көрсөтүштү.

Мугалим-тренерлер байкоо куралынын бир катар артыкчылыктарын белгилешүүдө. Алардын баамында, окуучу үчүн мугалимдин жардамы менен алган билимин жакшыртууга, тажрыйбасын арттырууга ыӊгайлуу өбөлгө түзүлөт. “Байкоо учурунда мугалим өзүнүн күчтүү жана алсыз жагын көрө алат, бул болсо анын өз ишмердүүлүгүн өз алдынча жакшыртууга жардам берет” дешет тренерлер.

   Динара Султанова,

  Байкоо куралын пайдаланып иштөө укугуна ээ болгондордун бири, Талас районундагы Жумагул уулу        Алымкул атындагы орто мектебинин англис тили мугалими:

- Бул тренингде мугалимдин класстагы ишин байкоочу жаӊы куралды окуп-үйрөндүк. Мугалимдин практикасы албетте, окуучу менен тыгыз байланышта. Биз мурда калыптанган ыкма боюнча окуучуга эстеп калуу, жаттоо ыкмасы боюнча окутуп келсек, эми жаӊы инновациялык ыкмалар боюнча иш алып барууга, тагыраак айтканда, ошол деӊгээлден өйдө чыкканга, класстагы кырдаалга анализ жүргүзүүгө, окуучунун билимин синтез кылганга жана баа бергенге үйрөндүк. Беш күндүк тренинг аябай мазмундуу болду. 30 жылдык тажрыйбам деле аз эмес болгонуна карабай,  көп нерсеге үйрөнүп, өзүмө көп жаӊы ачылыштарды алдым. Мугалимдин ишин байкоочу курал мугалимдин билим деӊгээлин аныктоо менен бирге, билгенин окуучуга жеткире алабы же жокпу, кыскасы, бардык жүрүм-турумун, иш-аракетин баалаганга дагы көп жардам берээринде шек жок. Анткени азыркы стандарт баланын өзүнө багытталган, баланын кабыл алуу жөндөмүнө, өзгөчөлүгүнө басым жасалган курал десек болот. Мисалы, мен өзүмдүн билгенимди окуучуга үйрөтүп, үйрөткөнүмдү андан кайра сурап алчумун, башкача айтканда, волейбол деп аталган ыкма боюнча иш алып барчумун. Азыр болсо жалаӊ билим эмес, класстагы абал, мугалимдин ишти уюштуруусу, мугалим кырдаалды кантип баалайт деген сыяктуу окуучу менен окутуучунун ортосундагы психологиялык мамилеге байкоо жүргүзүлөт. Алдыда мугалимдерди аттестациялоодо дагы ушул ыкма көп жардам берет деп ойлойм.

  Нурис Качкымбаев,

  Токтогул районундагы М.Нургазиев атындагы орто мектептин директору:

- Мурда мугалим басымдуу түрдө “үйрөтөм”, “көрсөтөм” деген максатты көздөчү. Эми сабакта “окуучу үйрөнөт”, “окуучу көрөт” деген максатты коебуз. Мугалимдин класстагы ишин баалоочу жаӊы курал окуучулардын маалыматтык компетенттүүлүгү, социалдык компетенттүүлүгү кантип жогорулап жатканына байкоо жүргүзөт. 2014-жылы жаӊы мамлекеттик стандарт кабыл алынганы белгилүү. Мамлекеттик жаӊы стандарт боюнча диагностикалык баалоо, калыптандыруучу баалоо жана жыйынтыктоочу баалоо деген баалоонун жаӊы түрлөрү киргизилген. Мисалы, диагностикалык баалоодо окуучунун ал-акыбалына, билимине алдын-ала байкоо жүргүзөбүз. Андан кийин аны калыптандырып формага салуу каралат. Эгерде туура калыпка сала алсак, туура формативдик баалоо жүргүзө алсак, окуучу жогору көздөй кетет, эгерде андай болбой калса, өсүш болбойт. Демек, формативдик баалоодо биз кандай жакшы иш жүргүзсөк, окуучунун деӊгээли ошого жараша болот. Ошого жараша жыйынтыктоочу баалоону чыгарабыз. Андан кийинки кадамыбызды да ошол жыйынтык тастыктайт.

Биз байкоо жүргүзүү учурунда мугалим сабакты кандай уюштуруп жатат, туура багыт берип жатабы же жокпу, максатты туура койдубу же жокпу, сабак максатына жеттиби же жокпу, ушунун баарын байкайбыз. Ал үчүн эки же үч сабакка кирип байкоо жүргүзүү зарыл болгондуктан, биз бир күндө эки сабакка кирели деген жыйынтыкка келдик. 1-февралдан баштала турган байкоо ишинде мен катышкан топ Токтогул районунун ичиндеги, Каракөл, Таш-Көмүр шаарларындагы жана Аксы, Ала-Бука райондорундагы мектептерге барып байкоо жүргүзүп, жыйынтыгын чыгарып, отчет даярдайбыз.

 Динара Даутова,  супервайзер:

- Маалымат катары айта кетсем, байкоочуларды тандоо үчүн башталгыч класста иштөө практикасы бар мугалимдер арасында конкурс жарыяланган эле. Бул долбоор 2-класс үчүн багытталгандыктан, 2-класстагы стандарттарды колдонууну билген мугалимдерди тандап алдык. Долбоорго катышууга 80ден ашык резюме түшкөн. Белгилүү критерийлердин негизинде 20 мугалим иргелип алынып, пилотко катышууга туш келди тандоо принциби боюнча 200 мектеп тартылган. Натыйжада ар бир байкоочуга 10дон мектеп туура келди. Алар байкоочу катары 10 мектепке барышып, 2-класстын окуучулары менен мугалимдин карым-катнашына байкоо жүргүзүшөт. Көбүнчөсү мугалимдин өзүн алып жүрүүсүнө басым жасалат. 2018-жылдын январь айына пландалып жаткан экинчи раундда биринчи раунддун жүрүшүнө катышкан класста кандай динамика болду, өсүү болдубу же жокпу деген сыяктуу салыштыруу анализи жүргүзүлмөкчү. Байкоочулардын берген маалыматтарынын негизинде жаӊы стандарт кандай деӊгээлде колдонулуп жатканы боюнча жыйынтык чыгарабыз.

Айнагүл Кашыбаева, “Кутбилим”

Биздин замандын VIII кылымында Монголиянын Кошо-Цайдам өрөөнүндөгү Орхон дарыясынын жээгине түрк баатыры Күл-Тегинге арналып таш эстелик тургузулганы тарыхта белгилүү. Бүгүнкү күнгө чейин жеткен ошол белгилүү таш эстеликтин бетине чегилген рун жазууларындагы бир орчундуу, маанилүү, тарыхый сабакка-осуятка көӊүл бурууну быйылкы тарых жана маданият жылында милдетибиз деп эсептедик.

Биздин байкашыбызча, буга чейин Орхондогу Күл-Тегиндин таш эстеликтин кичи жана чоӊ жазууларынын тилдик, адабий, тарыхый, философиялык, маданий жагын изилдеген окумуштуулар ташка чегилген бул баяндагы эӊ башкы нерсени көз жаздымында калтырып келишкендей. Аталган таш эстеликтердеги жазуулар жөн гана жазылып коюлган байыркы тарыхый, адабий, маданий маалымат эмес. Белгилей турган эӊ башкы нерсе, бүгүнкү тил менен айтканда, бул жерде түрк элин, түрк улутун, түрк мамлекеттүүлүгүн сактоонун өзүнчө бир концепциясы берилген жана мамлекеттен айрылуунун, улуттукту жоготуунун жана алардын кайра жаралуусунун ачуу сабагы тартууланган. Ал эми бүгүнкү күндө ар бир калк үчүн өзүнүн улуттугун, мамлекеттүүлүгүн сактоодон ашкан ыйык маселе болбосо керек. Демек, байыркы дегенибиз менен, Орхондогу таш эстеликке чегилген жазуулардагы улутту, мамлекетти сактоонун философиясы, концепциясы жана практикасы өзүнүн маанисин жоготпогон, айрыкча, бүгүнкү глобалдашуунун шартында өтө актуалдуу, түбү түптүү, өлбөс сабак демекмин.

Адегенде, мамлекеттен айрылуунун ачуу сабагына келели. Таш эстелик ыйлап тургандай сезилет. Ыза-кордукка муунган, ичи арманга толгон түрк патриоту Күл-Тегиндин эстелигинде өзүнүн кыйрап жок болгон мамлекетин моминтип жоктоп турат: «Элдүү (мамлекеттүү) журт элем, эми элим кана? Каны бар эл элем, каганым кана?» (Күл-Тегиндин эстелигинен).

«Табгачка баш ийди… Түрк эли өлдү, азайды, жок болду. Түрк журтунун жеринде мамлекеттик түзүлүш калбады» (ошол эле VIII кылымдагы Тонукуктун  эстелигинен. Тонукук Күл-Тегин баатыр менен бирге жүргөн түрк билерманы). “Жарактуулар кайдан келип, сени кайда чачты? Каныӊ суудай акты, сөөгүӊ тоодой жатты” (Күл-Тегиндин эстелигинен). (Мисалдар 1982-жылы Фрунзеде жарыкка чыккан “Орхон-Енисей тексттери” аттуу китепке жайгашкан Күл-Тегиндин жана Тонукуктун эстеликтериндеги тексттерден алынып жатат).

Ошол түрк элинин өзүнчө бүтүн журт болуудан калгандыгынын, мамлекеттүүлүгүнөн айрылгандыгынын себептери Күл-Тегиндин эстелик ташына мындайча чегилип жазылган: «…Андан кийин иниси агасындай болбоду, уулдары канындай (атасындай) болбоду, билимсиз каган отурган эле, акылсыз (жаман) каган отурган эле, буйругу да (насааты да) акылсыз, жаман болгон эле.    

  Бектери, эли (түз эместиги) үчүн, табгач элинин бузукулугунан (кайраштырганы үчүн), азгырганы үчүн, ага  инини кайраштырган үчүн, түрк калкынын элдүүлүгүнүн (мамлекетинин) биримдиги учуп кетти (бузулуп калды).

Кандык жүргүзгөн канын житирип (жок кылып), табгач элине (Кытай империясына – С.Б.) уулдарыӊ кул болду, сулуу кыздарыӊ (кыз-уулуӊ) күӊ болду.

Алтын, күмүш, ичимдикти кыйналбай-кысталбай мынча көп берип жүргөн табгач элинин сөзү таттуу, оозу (сөзү) жумшак эди (эле); таттуу сөзү менен, жумшак асылы менен азгырып ыраакы калкты өзүнө мынча (ушунча)  жакын кылды. Жакын конгондон кийин азгырма билим (бузукулукту) үйрөнүштү. Билими жок (билбес) киши ал сөзгө алынып (ишенип) жакын барып, көп киши өлдү.

 …Жер кесип тирүү-өлүүнүн ичинде тентиген элеӊ».

Мына ушинтип, түрк эли чоӊ трагедияга учураган.

Эми турмушта болгон тарыхтын өзүн эске түшүрөлү. VI кылымдын орто ченинде Бумын жана Истеми кагандар башчылык кылган биринчи чыгыш түрк  каганаты курулгандыгы белгилүү. Бул каганат-империя Монголиядан Каспий деӊизине чейинки аралыкты кучагына алган. Ушул биринчи Чыгыш Түрк каганаты бир нече ондогон жылдар салтанат куруп жашап туруп, бирок кийинчерээк ооматы кетип, начарлап, ич жагынан ыдырап, анан акыры кытай империясы тарабынан 630-жылы талкаланып, мамлекет, каганат катары жок болуп кеткени тарыхта тастыкталган факт. Ушундан тарта түрк эли Тан династиясынын карамагына өтүп, толугу менен табгачтарга (кытайларга) көз каранды болуп калат. Күл-Тегиндин эстелигинде дал ушул тарых баяндалып отурат. Айтмакчы, ошол күнкорлук, кулчулук абалда калган заманда түрк элинин улуттук аӊ сезиминин, тарыхый эстутумунун жоголо баштагандыгы жөнүндө Күл-Тегиндин эстелигинде мындайча кабарланган: “Иниси агасын билбес эле, уулу атасын билбес (тааныбас) эле… Табгач элине (кытайга- С.Б.) уулдарыӊ кул болду, кыздарыӊ күӊ болду. Түрк бектери түрк атын житирди (жоготту, өчүрдү), Табгач бектеринин, табгач атын тутуу менен табгач канына багынды…” Мына ушинтип, түрк уул-кыздарынын, бектеринин тарыхый тамырдан айрылып, ата-тегин эстен чыгарып, аттары кытайлашып, иниси агасын билбей, уулу атасын билбей маӊкурттук ооруга чалдыккандыгы Күл-Тегиндин эстелигиндеги саптардын арасынан өкүнүч менен жаӊырып турат. «Тарыхты танганыӊ – тамырсыз калганыӊ» дегендей, Күл-Тегиндин эстелигиндеги жазууда тарыхый эстутумдан ажыроочулукка, кыргызча айтканда, «жети атаны» унутуучулукка каршы олуттуу ой баш багып турат.  Чыӊгыз Айтматов лексиконубузга киргизген түшүнүк менен айтканда, маӊкуртчулукка каршы идея  астыртан насыятталып жаткандыгын байкабай коюшка мүмкүн эмес.

Эмесе, түрк мамлекетинин, каганатынын кыйрап жок болушунун негизги себептерин териштирип көрүүгөөтсөк. Күл-Тегиндин эстелигинин өзүнүн фактыларына жана ал фактылар каӊкуулап турган подтексттерге таянып сүйлөйлү.

Мына ушинтип, көрүнүп тургандай, түрк мамлекетинин кулап жок болушунун башкы себептеринин бири — түрк журтунун башына көзүөткөн мурдагы даӊктуу падышалардын ордуна буйругу да, насааты да акылсыз, билимсиз, жаман кагандын, жармач жетекчинин отуруп калышы болгон. Чындыгында, калк тагдыры кагандын көсөмдүгүнө, акылмандыгына көп жагынан байланышары ырас го. «Акылдуудан башчыӊ болсо — адашпайсыӊ» дейт кыргыз накылы. «Улугу адил болбосо, калкы убара тартаар», «Бу дүйнөдө не карып, башчысы жок эл карып» дейт дагы кыргыз акылмандыгы. Илгери Санчы сынчынын тушунда Кудаян деген жетесиз каны болуп, кыргыз  журту калмакка алдырып, чабылып-чачылган. Алысты көрбөгөн арымы кыска адам такка отурса, бүтүндөй журт азап чегээри  2010-жылкы биздин революциядан улам да белгилүү болбодубу. Орхон-Енисей жазуулары да, андан берки тарых да катардагы кимдир бирөөнүн, кандайдыр бир популист Эшмат-Ташматтын кокусунан мамлекеттин башына келиши улут тагдыры үчүн опурталдуу экенин күбөлөйт. Күнүмдүктү гана ойлогон башчы элдин миӊ жылдык келечегине зыян кылып коюшу мүмкүн.

Түрк мамлекетинин кыйрашынын экинчи себебине келсек, ошондой өлкөнүн туткасын бекем кармоого жөндөмсүз ажонун айынан мамлекет ичинде башаламандык келип чыгып, журттун ички ынтымагы ыдырап, түрк эли өз ара чабыштардын, бөлүнүп-жарылып (“түрк эли бөлүнүп”… – Күл-Тегиндин эстелигинен), бири-бири менен жоолашуунун кучагында калган.

Үчүнчү себеп.Өз ара ит арка болуп, ичи бузулуп турган элдин чыр-чатактуу абалынан пайдаланып, Табгачтын (кытай империясынын) бузуку күчтөрү тутана албай турган отко май чачкандай, түрк бектерин, урууларын бири-бирине ого бетер кайраштырып (жогорудагы келтирилген мисалды кайра эстейли: “табгач элинин бузукулугунан (кайраштырганы үчүн), азгырганы үчүн, ага (жана) инини кайраштырган үчүн, түрк калкынын элдүүлүгүнүн (мамлекетинин) биримдиги учуп кетти (бузулуп калды”), ички жаӊжалдарды ырбатып, кырдаалды курчуткан.

Төртүнчүдөн, түрк бектери жана ич жагынан ынтымагы ыдыраган эл-журт тышкы империялык душман күчтөрдүн амалданган таттуу сөздөрүнө алданып, алтын-күмүшүнө азгырылып, акырындап жоонун торуна түшүп берип жатышкандыгын байкабай калышкан.

Бир муштумга биригип, каршылык көрсөтүүгө жөндөмсүз болуп калган түрк журтун Тан империясы басып алып, мамлекеттүүлүгүн катаалдык менен жок кылган. «Ырыс алды – ынтымак, ынтымагыӊ жок болсо, алдыӊдан таяр алтын так»  деген кыргыз даанышмандыгы калетсиз белем. Дагы айталы, Күл-Тегиндин эстелиги баяндаган бул трагедия граждандык тарыхта VII кылымдын биринчи жарымында кыйраган түрк каганатынын азап-тозогу болуп эсептелет.

Бир сөз менен айтканда, VII кылымдагы түрк элинин мамлекеттүүлүгүнөн ажырап, кытайларга-табгачтарга кул  болуп калган ачуу чындыгы, кайгылуу тагдыры кимге сабак эмес? Тереӊ ойлонсок, Күл-Тегиндин эстелигине чегилген бул окуя бүгүнкү глобалдашуунун кучагындагы түрк мамлекеттери үчүн өзүнчө бир эскертүү-символ катары кабыл алынууга тийиш. Күл-Тегиндин эстелигиндеги бул ачуу сабакты айрыкча бүгүнкү Кыргызстандын эске түйгөнү оӊ. Себеп дегенде, коррупциянын, трайбализмдин, жер-жерлерге, региондорго, урууларга бөлүнүүчүлүктүн, тышкы карыздардын сазына тыгылган, сырткы геосаясий күчтөрдүн, коӊшу империялардын кызыкчылыктарынын объектисине  айланган, диндик экстремизмдин коркунучуна кабылган, жүз миӊдеген жарандары чет өлкөлөргө тентиген, чыгыш жак дарбазасынан келгиндер чубуруп кирип жаткан Кыргызстандын азыркы абалынан Күл-Тегиндин эстелик жазуусундагы кулап, жоюлууга кериптер болгон түрк мамлекетинин тагдырынын  айрым симптомдору байкалып турат.

Эми эстелик ташта чагылдырылган жанагы түрк элин, түрк улутун, түрк мамлекетин сактоонун патриоттук философиясы, концепциясы дегенге келели. Жогоруда көрсөтүлгөндөй, Күл-Тегиндин эстелигиндеги жазууларда баяндалгандай, кыйрап жоюлуп кеткен түрк мамлекетинин устуну бир күнү кайрадан тургузулган, табгачтарга кул болуп тарыхый эстутумунан айрыла баштаган түрк эли кайрадан улут болуп, мамлекет болуп  тирилип, кайрадан түрк мыйзамдарын орнотуп, өз ордуна келип, каганат катары жашап калган. (Күл-Тегиндин эстелигинде жазылган бул окуя чыныгы турмушта 682-жылдан баштап кайрадан түзүлгөн экинчи Түрк каганатынын тарыхы менен дал келээрин тарыхчылар тастыкташкан).

Мындай күтүүсүз метаморфоза кандайча болуп өттү. Күл-Тегиндин ташындагы жазууга үӊүлсөк, мындай бурулуштун, төӊкөрүштүн, өзгөрүштүн төмөнкүдөй факторлордун натыйжасында болуп өткөндүгүн көрөбүз.

Биринчи фактор. Калайык-журттун ичинде өз мамлекеттүүлүгүнүн жок болушун өзүнүн жарандык өлүмү катары, улутунун өлүмү катары кабыл алган, көз каранды жашоону, ата-тегин унутуп жашаган макулуктун тирүү-өлүк тагдырын түк көтөрө албаган, атуулдук ар-намыстын туусун бийик кармаган мекенчил патриот атуулдардын тобунун болгондугу. Ушул жерден баса белгилей турган нерсе, элдин кулчулук абалын, түрк мыйзамдары унутулуп, түрк ысымдары өчүрүлүп, тарыхый эстутум жоголуп жаткан жанагындай трагедиялык абалды өз учурунда түрк жакшылары-патриоттор тобу өз улутунун өлүмү катары баалашып, “Түрк эли өзүбүздүөзүбүз мындан көрөөлтүрөлү, уруксуз бололу” (Күл-Тегиндин эстелигинен) деген жыйынтыкка келишкен экен. Ошентип, улуттук аӊ-сезими тирүү эл ичиндеги ар-намыстуу мекенчилдер бирөөлөргө көз каранды күнкор болуп, маӊкурт болуп жашоодон улуттун өзүн-өзүөлтүрүп, уруксуз болушун артык көрүшкөн. Мындай патриоттук аӊ-сезим акыры үстөмчүл империяга каршы козголоӊго, улуу көтөрүлүшкө алып келген. (“Элтерис каган атам он жети эр менен тышка кетип кол топтоду” - Күл-Тегиндин эстелигинен).

Экинчи фактор. Ошол патриоттук авангарддын өз улутуна, мекенине болгон сүйүүсүнүн көөдөндө жалындап от болуп күйүп тургандыгы (Күл-Тегиндин эстелигиндеги «Түрк эли жок болбосун деп, эл болсун деп»… «Түрк элдин аты, даӊкы өчпөсүн деп» деген жүрөктөн атып чыккан сөздөр буга күбө).

Үчүнчү фактор. Ошол патриоттук сүйүүнүн мекенге карата кургак абстракттуу романтикалык сезимдин деӊгээлинде калбай, реалдуу, активдүү, күжүрмөн иш-аракеттер, эл-жер үчүн карууну казык, башты токмок кылган мээнет менен бекемделгендигинде (Бир эле Күл-Тегин баатырдын кызматташы Тонукуктун алиги «Түн уктабай, күндүз отурбай, кызыл каным төгүп, кара терим чыгарып, күч-кубатымды (ишти, күчтү) бердим мен. Элтерис каган курбаган болсо, (чыӊдабаса), андан кийин мен өзүм курбаган болсом (чыӊдабасам), мамлекет дагы, эл дагы жок болот эле, эл курган үчүн, өзүм курганым үчүн мамлекет кайра мамлекет болду, журт кайра журт болду» (Тонукуктун эстелигинен)  деген  жалындуу монологун эске түшүрөлү.

Төртүнчү фактор. Эӊ негизгиси, түрк элинин бактысына керектүү, зарыл кырдаалда улуттук лидер жаралып, тарыхый сахнага чыгып келгендигинде. Кыргыздын «Манасында» айтылгандай, «караӊгы түндө көз тапкан, капилеттен сөз тапкан», калкынын чачылганын жыйноого, үзүлгөнүн улоого, жоголгон жогун табууга жөндөмдүү, журт ичиндеги жанагы патриоттук авангардды уюштуруп, элди артынан ээрчитип, көтөрүлүшкө көтөрүлүп, жеӊишке жетишкен (“Элтерис каганды теӊирим колдоп зоболосун жогору көтөргөн экен. Жети жүз эр болуп, элсиреген (элсиз), кансыраган (кансыз) элди, күӊ кул болгон элди, түрк мыйзамынан ажыраган элди ата-баба мекенине кайра жаратты”) таланттуу, кайратман жетекчи, эр жүрөк баатыр Элтеристин акылман жол башчылыгы себеп болгон. Анын Тонукуктай даанышман идеологду жана айбаттуу баатырды увазир кылып алышы утушту камсыз кылган.

Башка себептерди айтпаган күндө да, дал ушундай эӊ негизги руханий-патриоттук факторлордун, шарттардын шарапаты менен түрк мамлекети кайрадан «тирилип», түрк эли кайрадан эгемендүү улут, каганат катары жаралыптыр.

Мына ошентип, патриотизм, мекенге болгон жалындаган сүйүү, жарандык биригүү, эл үчүн «түнү уктабаган, күндүзү отурбаган, кызыл канын төгүп, кара терин чыгарган» атуулдук  чаалыкпаган ишмердик (Бүгүнкү биздеги куру ураанга жамынып, кургак чечендик кылган, иш жүзүндөөзүнүн гана кызыкчылыгын көздөгөн “ишмерлерди” көрүп уяласыӊ, жаныӊ күйөт), арканды узун таштап ойлонгон стратегиялык акыл-эс, көсөм-көрөгөч башчылык (Элтерис, Тонукук) түрк мамлекетин, түрк улутун кайра жаратып, жок болуудан сактап калган  жана кайра тирилген каганаттын андан аркы триумфун (Күл-Тегин, Билге каган) камсыз кылган.

Оо көрсө, ушул тарыхый окуянын өзөктүү маанилүүлүгүн жана келечек үчүн өрнөктүүлүгүн эске алып, түрк жакшылары түбөлүк турсун деп, жол тоомуна бул сабакты ташка чектирип жаздырып, «түрк бектери, эли бул сөзүмдү эшит, тереӊ тыӊда, мындан ары жаӊылбагыла»  деп бекеринен насыяттабаптыр. Мына ушинтип, жогоруда айтылгандай, «жазуулардын» бул сабагынан улутту, мамлекеттүүлүктү, эгемендүүлүктү, көз карандысыз өз алдынчалыкты сактоонун өзүнчө бир философиясы, концепциясы окулуп жатат. Мындай философия бүгүнкү глобалдашуунун ассимиляциялап жиберүүчү чабуулдарынын шартында ар бир түрк мамлекети үчүн актуалдуу.

Акыры корутундулаганда не демекпиз? Күл-Тегиндин эстелигинен жана ага мазмундаш Тонукуктун эстелигинен төмөнкүдөй насыят чыгып турганын аӊдабай коюшка мүмкүн эмес. Дагы дааналайлы. Улутуӊ, мамлекетиӊ канткенде сакталат жана алдыга кетет?

Биринчи шарт. Көлөкөлүү чынардай журтуна саябан бак боло билген акылман башчыӊ болгондо («Элтерис каган түрк элин көкөлөтүп, зоболосун жогору көтөрүп отурат» — Тонукуктун эстелигинен).

Экинчи шарт. Ошол башчынын жетегинде, тарбиясында жарандарыӊ, жалпы калкыӊ патриоттуулуктун, мекенине кан-жаны менен берилгендиктин, атуулдук ар намыстуулуктун туусун желбиретип бийик кармаганда.

Үчүнчү шарт. Ички ынтымак-ыркыӊ бузулбай, эли-журтуӊ «бир тамырдын каны, бир дененин жаны, бир сабактын даны болуп» (Э.Ибраев), биримдигин чыӊдап турганда («ичкени үзүү оӊой, ичкелер, жукалар топтолуп жоон болсо, жоонду эч ким үзө албайт» — деген ойду Тонукуктун эстелиги сүйлөп турат).

Төртүнчү шарт. Ата журт үчүн атуулдардын арыбас мээнети арыш кергенде («Түрк эли үчүн түн уктабадым, күн отурбадым. Өлүп житип бара жаткан элди тирилтип, ирденттим» - Күл-Тегиндин эстелигинен).

Бешинчи шарт. Бектериӊ, букараларыӊ тарыхый эстутумун жоготпой, чет өлкөлүк алдамчы күчтөрдүн алтынына сатылбай, жалтырак-жултурактарына азгырылбай («Эстүү билги кишини, эстүү алп кишини буза албас» — Күл-Тегиндин эстелигинен), өз өлкөсүнө таандык болгону менен сыймыктанып, чек арасын кайтарып, күн-түн сак турганда.

Дагы айталы, бул өз өлкөсүн сактоонун өзүнчө бир концепциясы эмей эмне?

 Күл-Тегиндин эстелигинин автору таш бетине тандалып чегилген  сөздөрдү, ойлорду, жазылган тарыхты түрк элдери үчүн, дегеле жамы  адамзаада үчүн  өтө керектүү, түбөлүктүү мааниге эгедер, кылымдар  карыта албас, өлбөс-өчпөс  дөөлөт, таалим, сабак деген ишенимде  болгон. Эстеликти чеккен автор жазуусунун баш жагына «Не бир болгон сөздөрүмдү түбөлүк ташка чектим. Бул жер тогуз жолдун тоому болгондуктан, мындай жерге түбөлүк таш (эстелик) тургуздум, жаздырдым, аны көрүп билгиле» (Күл-Тегиндин эстелигинен). Чындыгында эле, эстеликтин автору тегин жазбаптыр. Көөнөрбөс түбөлүк турчу үлкөн идея, орчундуу осуят бүгүнкү күн үчүн маанилүү сабак Күл-Тегиндин эстелигинде бар болуп чыкты. Ал идея, ал осуят, ал улуу сабак мекенди, улутту, мамлекетти сактоонун жана өнүктүрүүнүн патриоттук философиясы. Жалпы Түрк элдеринин орток мурасы болуп эсептелген Орхон-Енисей жазууларынын өлбөс-өчпөс маӊызы дал ушунда деп ойлойбуз.

Демек, байыркы ташка чегилген жазууларыбыз туюнтуп турган осуяттан чыгып, бүгүнкү глобалдашуунун шартында ар бир Түрк мамлекети өлкөм, ата-журтум, улутум, мамлекетим ич жактан бекем, келечеги кеӊ болсун десе,  өсүп жаткан муундарды акчага, алтын-күмүшкө, мансапка, байлык-бийликке, күнүмдүккө болгон кумарга, «махабатка» эмес, чет өлкөлүк идолдорго сыйынууга эмес, индивидуалисттик өзүмчүл прагматикага эмес, мекенге агынан жарылган ак жаркын патриоттук сүйүүгө жана эл-жерине кан-жанын берген жарандык улуулукка («Түн уктабай, күндүз отурбай, кызыл каным төгүп, кара терим чыгарып, күч-кубатымды (ишти, күчтү) бердим мен… бүткүл түрк калкына” - Тонукуктун эстелигинен) улуттук баш кошкондукка, бийик граждандык ар-намыстуулукка тарбиялашы абзел. Акырында дагы айталы, Орхон-Енисей жазууларынан (Күл-Тегиндин, Тонукуктун эстеликтери) ушундай эскирбес педагогикалык осуят ишараланып турат. Ушул осуятты үйрөнүү, жан дүйнөгө сиӊирүү жана жүрөктө сактоо азыркы «устаранын мизинде оодарылган» (Арстанбек) заманда ар бир Түрк мамлекетинин ички бекемдигинин кепилдиги демекпиз.               

Советбек Байгазиев,  «Кутбилим» газетасынын баяндамачысы

К. Сариеванын 2014-жылы жарык көргөн “Тоо философиясы” (Тоо феноменининин геофилософиялык маӊызы жана логикалык эволюциясы) аттуу эмгеги кыргыз философиясында, анын ичинде эпистемология тарыхында алгач ирет тоону гносеологиялык проблема катары окуп-үйрөнүүгө арналган.

Эмгекте «жалпы адамзаттык баалуулуктарды толуктап, сактоо, байытуу менен кийинки муундарга өткөрүп берүү ар бир элдин маанилүү вазийпасы» экендиги,           б. а. уланмалуулук принцибинин сакталуу зарылдыгы белгиленет.

Автор өз эмгегинде демейки аӊ-сезимде философиялык–категориалдык аппараттын ордуна колдонулуп келген түшүнүктөр тууралуу мындайча жазат: «Кезинде күндөлүк практикалык жашоодогу предметтер, кубулуштар, жаратылыш объектилери: асман, жер, тоо, суу, от, аба (шамал) жөнүндө түшүнүктөр, философиялык–категориалдык аппарат ордуна колдонулуп, өтмө мааниде теориялык категорияларды туюнткан. Мындай жол байыркы чыгыш элдерине мүнөздүү болуп, металл, от, суу, жыгач, жер же инь-янь сыяктуу түшүнүктөр аркылуу дүйнө түзүлүш сыпатын (картинасын) жараткан».

Жогоруда белгиленгендей, автор чыгыш элдеринде, анын ичинде кыргыздарда асман, жер, суу, от, аба (шамал) Байыркы Греция философиясындагы төрт стихия сыяктуу эле, «философиялык–категориалдык аппарат катары колдонулуп, өтмө мааниде категорияларды туюнткандыгын белгилейт. Автор бул ойду айтуу менен, «өтмө маани» деген түшүнүккө алдын-ала көмүскө ой жүктөйт.

Б. з. ч. мезгилдерде эле философиясы жазма жүзүндөөнүккөн Индия, Кытай философиясы тууралуу ой калчаганда, «өтмө маани» өз күчүн жоготсо да, байыртадан бери анда-санда гана жазууга ээ болуп, кайра аны жоготуп, философиясы көбүнчө турмуштук философия катары оозеки түрдөөнүгүп келген, кыргыз философиясы тууралуу ой калчаганда, бул түшүнүк алда канча тереӊдей түшөт. Анткени кыргыз эли дүйнөнү көбүнчө так, илимий категориалдык түшүнүктөрдүн жардамы менен эмес, образдуу ой жүгүртүү аркылуу, аны бөлүп-жарбай, текши, бир кылка кабылдап келгени белгилүү жана алардын ой жүгүртүүлөрүнө мүнөздүү мындай синкретизмди көпчүлүк окумуштуулар белгилеп көрсөтүшөт.

Азыр да «Асман, тоо, суу, от өӊдүү түшүнүктөр философиялык-категориалдык аппарат ордуна колдонулган» деген ой менен макул эместер четтен чыгат. «Кыргыздардын өз жазуусу болбосо, аларда кайдан философиялык категориалдык аппарат болмок эле» деген пикирди кээ бир окумуштуулар айта калып жүрүшөт. Автор ушундай шекшиме көз караштардын алдын-алуу максатында, «өтмө маани» деген түшүнүктүн подтекстиндеги маани менен зор чеберчиликте өз оюн коргой алган. Ал эми Байыркы Кытай философиясы тууралуу айтсак, аларда да Байыркы Грециядагыдай эле төрт стихия болсо, ал эми Байыркы Индияда бул төрт субстанцияга жыгач жана металл деген дагы эки түпкүтек кошулат. Автор өз эмгегинде кыргыз элинин илимге чейинки философиясында, башка чыгыш элдери сыяктуу эле  аталган алты категория жашаарын, бирок алардан айырмаланып, жетинчи түпкүтек катары тоо эсептелерин белгилейт.

Монографиялык изилдөөдө тоо башаты жердин субстанциясына салыштырмалуу андан мааниси куушураак, бирок кыргыз эли үчүн мазмуну өтө тереӊ, философиялык түшүнүк катары сыпатталат. Бул тууралуу автор мындайча жазат: «Тоо жаратылыш тутумундагы маанилүү объектти түшүндүргөн сөз, же жердин көтөрүӊкү бүктөмүн түшүндүргөн географиялык термин гана эмес, дүйнө таанымда, ойломдо байыртадан ар кайсы элдерде кеӊири орун алган объект… Кыргыз элинде объективдүү дүйнөдөгү түп туткан турагы жана анын субъективдүү чагылышында эӊ көп колдонулган түшүнүк».

Жогоруда белгиленгендей, тоо феномени ушуга дейре же айрым бир илимий багыттарда пайдаланылган термин катары гана колдонулуп келсе, автор өз эмгегинде бул түшүнүккө маӊыздык сапат, чагылдыруучулук функция жүктөп, тоону дүйнөнүн «универсалдуу байланыштарынын конкреттүү учурун» чагылдыра алган түшүнүк экендигин ынанымдуу далилдей алган. Аталган эмгектин жаӊычылдыгы мына ушунда турат.

Чындыгында  тоо феномени география, биология, экология өӊдүү жалпы илимдердин гана объекти болуп, адабият жана искусстводо, анын образы көркөм сөз жана искусство таануу илимдеринин каражаттарынын жардамы менен сүрөттөлүп келген. К.Сариева ушуга дейре өлкөбүздө бир да философиялык иликтөөнүн объектине айлана элек, тоо феноменинин географиялык маӊызын, логикалык эволюциясын алгач ирет иштеп чыккан.

Бул маселе мурда философиялык иликтөөлөрдүн предметине айлана албай чанда боло калса, көптөгөн талаш-тартыштарды жаратып келген, ушул проблеманы иликтөөгө белсенип киришкени, автор өзү жазгандай, “тоону жакшы көрүп, аны сүйгөнүн” эле туюнтпастан, аталган маселенин философиялык маӊызын башкалардан мурда түшүнө алгандыгынан да кабар берип турат. Тоо маселесинин дагы бир өӊүтү «тоо» проблематикасын азыркы шартта философиялык-методологиялык, социомаданий жана экологиялык аспектиден туруктуу өнүгүү парадигмасынын контекстинде бүтүндөй анализдөө» менен байланышкан.

Автордун «тоо кыргыздын болмушу» деген оюна толук кошулабыз. Анткени кыргыз кыргыз болуп жаралган күндөн тартып, анын жашоосу тоо менен байланыштуу болгондуктан, байыртадан баштап бүгүнкү кезге дейре жашап өткөн жана учурда жашап жаткан ар бир кыргыздын оюна, аӊ-сезимине да, кааласа-каалабаса да алардын болмушу, жашоо жолу катары сиӊип калган тоо түшүнүгүн кыргыз жана кыргыз өӊдүү тоолук элдердин аӊ-сезиминен сүрүп чыгаруу такыр мүмкүн эмес.

Автор ушуга дейре философиялык изилдөө объектисине коошпой, обочолонуп турган тоо маселесин  универсалдык илимдин проблемасына айлантууда, өзүнүн илимий чеберчилигин көрсөтүп, анын ар кыл ык-жолдорун таап, жатык тилде түшүнүктүү формада жазган.

Бул эмгекти жазганга дейре автор тарабынан жазылган «Модель жана тааным» аттуу эмгегинин ички логикасына жана структуралык түзүлүшүнө жасалган анализ – окумуштуунун бул эмгекти жазганга чейинки теориялык даярдыгы – тоо феноменин иликтөөсүндө маселенин ичине сүӊгүп кирүүсүнө да мүмкүндүк берген.

Жыйынтыктап айтканда, философия илимдеринин доктору К. Сариеванын бул эмгеги кыргыз элинин жүрөгүнө жакын тоо феноменин алгачкылардан болуп, философиялык изилдөө объекти катары аныктап, аны философиялык рефлексиянын деӊгээлинде жалпылап чыккан баалуу эмгектерден экендигине шек жок.

Козубай Аблазов,   философия илимдеринин кандидаты

  Эл аралык коомдук Чыӊгыз Айтматов академиясынын академиги, көрүнүктүү илимпоз тилчи, педагог, филология илимдеринин доктору, профессор Сүйүмкан Өмүралиева  мындан 10 жыл мурун чыккан «Мен таптаган  жолдор» аттуу публицистикалар, макалалар жыйнагына жазган баш сөзүндө:  «Адам өмүрү чексиз эмес, ошондуктан тирүүлүктүн түйшүгү байып кете турган чак келсе, кийинки муун болобу, көӊүл буруп окуп коет деген ойго келдим да буларды жооптоштурдум», — деп  баш сөз жазып, публицистикалык макалаларынын жыйнагын чыгарган эле. Айтканындай эле, «тирүүлүктүн түйшүгү байып кетип» Сүйүмкан курбум, курсташым күтүүсүздөн (боору ооруп жүргөн экен) дүйнө салып кете берди. Азыр тирүү болгонунда ушул жылдын 19-январында 70 жашка толмок.

Сүйүмкан курсташтарыбыздын арасынан өтө мээнеткеч, өзүнүн карандай эмгеги менен өзүн инсан катары калыптандырган күчтүү  адам эле. Кыргыз мамлекеттик университетин (анда университет ушинтип аталчу) ийгиликтүү аяктагандан кийин (1970) эмгек жолун  Ысык-Көл районундагы «Чоӊөрүктү» мектебинде мугалим болуп баштаган. Жыл өтүп 1971-жылы Кыргыз Республикасынын Илимдер академиясында лексикология жана лексикография секторуна кенже илимий кызматкерликке конкурстук негизде өтүп, иштеп калат. Студенттик кезинен илимге кызыгуусу артып, Кыргызстанда гана эмес, Орто Азия жана Казакстан университеттеринин, педагогикалык окуу жайларынын  илимий конференцияларына активдүү катышып жүргөн Сүйүмкан үчүн Илимдер академиясында иштөөсү келечекте илимге биротоло багыт алуусуна жол ачат. 1972-75-жылдары КМУнун аспирантурасына кирет, аны бүтөөрү менен эле университеттин кыргыз тил илимий кафедрасында иштөөсү менен педагогикалык сапары башталып, өмүрүнүн акырына чейин ушул ардактуу кесипти татыктуу аркалаган.

Ар бир адамдын кандай тагдыры болбосун ал өзүнөн өзү эле жарала койбойт. Айрыкча илим жолунда булактын көзүн ачкан устаттардын эмгеги зор. Миӊдеген жаштардын ичинен бирөө жарымына көзү түшүп, анын жөндөмүнө баам салган, ага аталык, энелик камкордук көрүп, илимге багыт берип, тушоосун  кескен устаттар болот. Сүйүмканда да ошондой болгон. Азыр Караман университетинде иштеп жаткан урматтуу агайыбыз, профессор Акеш Иманов студенттик кезде илимий иштерине жетекчи болуп, канатын тарап жетилтсе, кийин профессор, чыгаан педагог агайыбыз Капкабай Сартпаев академияга конкурска катышууга чакырат. Ал эми кандидаттык диссертациясына академик К.К. Юдахин жетекчилик кылып, ал кишинин көзүөтүп кеткенден кийин Улуттук илимдер академиясынын корр-мүчөсү Т.К.Акматовдун жетекчилиги менен ишин ийгиликтүү коргогон. Албетте, аталган окумуштуулар ысмы аталган жөн эле бир киши болгонундай көрүнгөнү менен, алардын аркасында кыргыз тил илиминин өнүгүүсүнө жасаган опол тоодой эмгектери турганын ким билбейт. Ушул залкарлардан кеӊеш алып, өрнөк алган Сүйүмкан Өмүралиеванын кыргыз тил илимине кошкон салымы да омоктуу болду. Талбай изденип, эмгектенгендин натыйжасында тил илиминин жаӊы багыттары, актуалдуу проблемалары боюнча фундаменталдуу бир катар эмгектерин жазып кетти. Алар «Азыркы кыргыз семасиологиясынын айрым маселелери» (1986), «Кыргыз тили» (авторлошу Т.К.Акматов, 1991), «Чыӊгыз Айтматовдун көркөм чыгармаларына тексттик талдоо» (1997), «Чыӊгыз Айтматовдун чыгармаларына тексттик илик» (1998), «Текст, Семантика, Структура» (2002), «Тексттин лингвистикалык теориясы», (2005), «Кыргыз тили. Энциклопедиялык окуу куралы» (2004).

Сүйүмкан өзү көп жылдар жогорку окуу жайында иштегендиктен ЖОЖдордо кыргыз тилин окутуу маселесинин жолго коюлуп, сапаты артышы үчүн да көп ойлонуп, ЖОЖдордун студенттери үчүн да «Кыргыз тили» (авторлош Т.Акматов (1991), «Кыргыз тили лексикология» (1999, 2000, 2004, 2005), мектептер үчүн «Кыргыз тили» 10-11-класстар үчүн (авторлош А. Сапарбаев, Д.Эгембердиев), (1991, 1993, 2000, 2001) аталган окуу китептерин жазды. Ал китептер бүгүнкү күндө да кыргыз тилин окуп үйрөнүүдө кызмат кылууда.

Республикабыз эгемендүүлүк макамына ээ болгондон кийин кыргыз тилинин мамлекеттик тил катары иштеп кетиш проблемасы күн тартибине чыкканы эсибизде. Ошол мезгилде тилчи окумуштуулардын арасынан биринчилерден болуп Сүйүмкан суурулуп чыгып, күрөө тамырын так кармаган дарыгер сындуу мамлекеттик тил катары тилинин иштеп кетишинде билекти түрүп, шымаланып кирип иштеди. Натыйжада ал биринчилерден болуп, «Оорулуунун таржымалын толтуруу боюнча орусча-кыргызча суроо жооп (1991)», дарыгерлер жана Мединституттун студенттери үчүн кыргыз тилинде методикалык колдонмо жазуучулардын тобун жетектеп, А.Зурдинов, З.Мусаевдер менен биргеликте методикалык колдонмо жарыялашты (1991). Орус тилчи, ф.и.к., доцент Светлана Кундузакова менен биргелешип, кыргыз тилин үйрөнүүчүлөр үчүн «Изучаем кыргызский язык» (1993-2003) жазышып, колдонууга беришти. Аталган китеп немец тилдүүлөр үчүн кыргыз тилин үйрөнүүгө ылайыкташтырылып, кайрадан иштелип чыгып, Берлинде 1999-жылы басылган. Мындан тышкары, көптөгөн мезгилдер бою Кыргыз радиосунда «Кыргыз тилин үйрөнөбүз» аталышындагы атайын берүүнүн автору, алып баруучусу да болду, ошондой эле «Тил табияты» берүүсүнүн да автору, алып баруучусу. Кыргыз Республикасында кыргыз тилиндеги биринчи менчик мектепти да Сүйүмкан  жүгүрүп жүрүп ачкан эле. «Алтынай» деп аталган ал мектеп 1994-2000-жылдарда иштеди. Анын алдында окуу өндүрүштүк ишкана ачып, мектеп үчүн жетишсиз, зарыл окуу китеп, куралдарын да чыгарууга киришип 4-5 китеп чыгарышкан. Бирок «Алтынай» мектебине мамлекеттен колдоо жок болгондуктан ал ишин токтоткон. Жогоруда эске салып эскерип олтурган иштер Сүйүмкан курбумдун жасаган иштеринин чети гана. Мындан тышкары студенттерге талыкпай сапаттуу билим берүү, ар кыл деӊгээлдеги илимий конференцияларга активдүү катышуу, КР Билим берүү министрлиги  тапшырган иштерди (Билим берүүнүн стандарттарын түзүү, ЖОЖдорду аттестациялоо комиссияларында иштөө ж.б), илимий конференцияларды уюштуруу, өзү иштеген БГУнун окуу-методикалык комиссиясында иштөө, БГУдан чыккан «Кыргыз тили жана адабияты», «БГУнун жарчысы» журналында редколлегия мүчөсү болуу, айтор, ушундай түмөн-түйшүктү аркалап жүрдү.

Азыр ушул жасалган иштер Сүйүмкандын канчалык нервин, ден соолугун алганын эстеп отурам. Айтканга оӊой, аткара келгенде оӊой эмес бул иштердин баардыгына курбум чын жүрөктөн дилин, тажрыйбасын, күч-кубатын бүтүн берип иштеди. Көп иштердин демилгечиси болуп башында тураар эле.

Көзүөтүп кеткен улуу адамдарды эскерүү, сыйлоо, эмгегине жараша урмат көрсөтүүнү да Сүйүмкан  Өмүралиева дайыма биринчи даражадагы маанилүү иш деп эсептечү. Анын түздөн-түз жетекчилиги, уюштуруучулугу  менен БГУда өз учурунда К.Тыныстановдун 100, К.К.Юдахиндин 110, Н.Бейшекеевдин 70, Б.Юнусалиевдин 90, Т.К.Акматовдун 75 жылдыгына карата илимий конференциялар өткөрүлүп, конференциянын материалдары өз учурунда жарык көргөн.

Кайран курбум, бир үйдүн түйшүгүн өмүр бою өзү көтөрдү. Айтканындай, кызды алпештеп тарбиялап, илимдин кандидаты  кылды. Аттиӊ, бири кем дүйнө, өзүнүн көзүөткөндөн кийин очоктун отун улай турган Алтынайы да эки жыл өтүп-өтпөй бул жарык дүйнө менен коштошуп кете берди.

Сүкөш бир туугандарына боорукер эле, досторуна жарамдуу, күйүмдүү жан шерик эле. Азыр ар бир жолугушуубуз Сүкөштү эскерүүсүз өтпөйт. Ал БГУда кыргыз тил илими кафедрасын жетектеди, кеӊешчүбүз, кээде таарыныша да кетчү элек, бирок, бирок… эч убакта бири-бирибиздин көӊүлүбүздү оорутпадык.

Азыр бир туугандары, кесиптештери, жоро-жолдоштору, бардыгыбыз орду толгус жоготуунун арманында жүрөбүз. Бир каниет кылганыбыз Сүкөш артына эли, Ата мекени ар дайым эстей тургандай баа жеткис илимий–педагогикалык мурас калтырып кеткени. Алар профессор Сүйүмкан Өмүралиеванын экинчи өмүрүн жашап жатышат. Кудайдын мунусуна да шүгүр дейли…

Лайли Үкүбаева,

филология илимдеринин доктору,

профессор, КР Билимине эмгек сиӊирген кызматкер

Саадагүл Кожомкулова, Чүй облусунун Сокулук районундагы М.Жангазиев атындагы №4  орто мектебинин директору, КРнын Билим берүүсүнүн отличниги

Окутуу, тарбиялоо жараянынын кыймылдаткыч күчү – мугалим. Ал өз кесибинин кадыр-баркын, аброюн, адамдагы асыл баалуулуктарды, руханий улуу дөөлөттөрдү окуучуларынын аӊ-сезимине жеткирүү, жан-дүйнөсүнө сиӊирүү аркылуу бийиктикке көтөрүп, туусун желбиретип келет.

Ооба, чыныгы чыгармачыл мугалим «Канткенде адам улуу адам болот?..» деген философиялык ой-туюмдарга оролушуп, жөнөкөйлүүлүгү, ийкемдүүлүгү менен жүрөктөн орун таап, түбөлүктүү кесиптин түндүгүн көтөрүп турат.

Дал ушундай өзөктүү идеяларды ишмердүүлүгүнө уялатышкан Сокулуктагы М. Жангазиев атындагы №4 окутуу кыргыз тилинде жүргүзүлгөн пилоттук орто мектебинин педагогикалык жамааты билим берүүнүн сапатын көтөрүүгө, тарбиялоонун турмуш менен байланыштуулугуна бөтөнчө басым жасашат.

Анда окуучулардын төмөндөгүдөй интеллектуалдык сапаттары калыптанат:

- Окуучунун компетенттүүлүгү (өз алдынча чечим чыгара билүүчүлүгү);

- Өз алдынчалуулугу, өзүн-өзү таануучулугу;

- Демилгелүүлүгү (жаӊы идеяны жаратат же жасалып, аткарылып жаткан жумуштардан четте калбайт);

- Ой жүгүртүүнүн ыкчамдыгы, объективдүүлүгү;

- Чыгармачылдыгы, таланттуулугу ж.б.

Мындай сапаттарды калыптоодо ийкемдүү механизмдер иштелип чыгып, иштиктүү иш-аракеттер жүргүзүлөт.

 Тарбиядагы белес – профилактикалык кеӊеш

Райондун борборунда жайгашкан мектепте айыл жергесине караганда тарбия берүү тармагы бир топ татаалдашат. Анткени коомчулуктагы оӊ жана терс көрүнүштөрдү окуучулар өз көздөрү менен көрүп, аӊ-сезиминде кабылдап турат эмеспи. Ошондон уламбы, же коомдун күрөө тамырын тартып, акыйкаттын актыгын жана тактыгын, терс жагдайдын көйгөйлүүлүгүн балдардын баё сезимдерине түнөтүүдө чыгармачыл мектеп жамааты профилактикалык кеӊешти байма-бай өткөрүп турушат.

Маселен, кышкы каникул мезгилинде башталгыч класстарда өткөрүлгөн «Атам, апам жана мен…» спорттук таймашты, «Бирге окуйбуз», «Балдарга китеп окуйлу» долбоорлорунун алкагында жүргүзүлүп жаткан иштерди айтууга болот. Мындай иш-чаралар ата-энелердин катышуусунда өткөрүлүп, талкууга алынып, омоктуу ой-пикирлер коомчулукта калыптанат.

О.э. мектептен жана класстан тышкаркы иштерде системалуу түрдө ата-энелер чакырылат. Ар кандай иш-чаранын соӊунда окуучулар эссе, дилбаян жазышып, аларга сынактар жарыяланат. Мындан сырткары тартип бузган жана окууда жетишпеген окуучулар да профилактикалык кеӊеште каралып, тийиштүү тыянактар чыгарылат.

 Долбоорлор дем берет

Жанаша жайгашкан эки кабаттуу орто мектепте 42 мугалим эмгектенсе, анын 16сы КР Билим берүүсүнүн отличниги. Анда окутуу кабинеттик системада жүргүзүлүп, 758 окуучуга билим жана тарбия беришет. Өткөн жана үстүбүздөгү окуу жылдарында АРИС, МЕРСиКО долбоорлору менен иштешип, мектептин чатыры алмаштырылган. Пластик терезелер коюлуп, ашкана, спорт, актовый залдар капиталдык ремонттон өткөрүлгөн.

Ар бир класс-кааналар талаптагыдай жасалгаланган. Сокулук айыл өкмөтү интерактивдүү доска менен камсыздаган. Ал эми китеп менен камсыз болуу 78 пайызды түзөт. Кадрлар менен толук камсыз болгон. Өзгөчөлүгү – ар бир мугалим өз адистиги менен гана эмгектенет.

Кыскасы, изденүүдөн  ийгилик жараткан мугалимдер Тарых жана маданият жылында ийгиликтерди жаратуунун үстүндө багыт алышууда.

Туура. Мектептин сыймыгы болушкан: окуу бөлүмүнүн башчысы Бейшекеева Ырыскүл, тарбиялык иштердин уюштуруучусу Омуралиева Кенже, чыгармачыл мугалимдер: Орозалиева Алтын, Айдаралиева Гүланда, Беркутова Нургүл, Акматова Майрам, Исакова Назира, Турсунмухамедова Зина жана Момункулов Абды  улууларга урмат, кичүүлөргө ызаат көрсөтүшүп, бүткүл өмүрүн, жүрөгүн жаш муундарга арнашат.

- Билим берүүгө бүткүл аракетин жумшаган мугалимдерим, сүйүктүү окуучуларым мектептин коломтосунун отун алоолонтуп, түтүнүн булатып, түндүгүн көтөрүп турат. Көӊүлүмдүн, жүрөгүмдүн борборунда – мугалимдерге шарт түзүп берүү, социалдык абалын жакшыртуу болсо, окуучуларымдын бекем билим, татыктуу тарбия алуусуна басым жасайм. Менин кош канатым – мугалимдер жана окуучулар жамаатым, — дейт, сыймыктануу менен мектеп директору, КРнын Билим берүүсүнүн отличниги Саадагүл Оторкуловна.

Ибраим Чотов,

«КБ»нын штаттан тышкаркы кабарчысы