2015-жылдын 11-ноябрында КРнын Президентинин алдындагы Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссия жана “Диалог Евразия” коомдук фонду тарабынан «Терроризмдин тамыры кайда жана анын дин менен байланышы барбы?» деген темада тегерек стол уюштурулду. Тегерек столго КРнын Президентинин алдындагы Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиянын төрагасы Орозбек Молдалиев, Кыргызстан аалымдар кеңешинин төрагасынын орун басары Марс Ибраев, Бишкек жана Кыргызстан Епархиясынын башкармалыгынын өкүлү Андрей Кунавин, тарых илимдеринин доктору, эксперт-дин таануучу Назира Курбанова, К. Карасаев атындагы БГУ Социология кафедрасынын башчысы, социология илимдеринин кандидаты Бакыт Малтабаров, социология илимдеринин кандидаты Алиясбек Алымкулов, “Диндер арасы Кеңеш” коомдук бирикмесинин аткаруучу директору Галина Колодзинская жана көз карандысыз эксперт, теолог Улан Усуповдор катышты. Талкуу жыйынды тарых илимдеринин доктору, “Диалог Евразия” платформасынын улуттук кеңешинин төрагасы Асан Ормушев алып барды. Талкууда айтылган баалуу пикирлерди назарыңыздарга сунуш кылмакчыбыз.

А. Ормушев: — Урматтуу тегерек столдун катышуучулары, оболу “Терроризм” деген сөз эмнени билдирет жана бул термин качан пайда болгон? – деген суроого жооп издеп көрсөк.

О. Молдалиев: — Терроризм деген эмне, анын тамыры кайда жатат, дин менен байланышы барбы? Албетте, бүгүнкү күндө бул суроолор абдан актуалдуу болуп турат. Бүгүн ММК, өзгөчө батыштык жана орусиялык ММКлар бул маселени көп көтөрүүдө. Терроризмдин дин менен байланышы бар деген пикирди жактагандар негизинен Курандагы “Каапырларды кайсы жерден тапсаңар, аларды өлтүргүлө…” деген аятка такашат. Чындыгында, мындай аят Куранда бар, бирок ал ошол кездеги Меккенин көп кудайчылдарына (мушрик) карата айтылган. Бирок динге баш ийгендердин баары, христиандар да, иудейлер да ыймандуу деп саналат. Алар мусулмандарга өтө жакын, бул жөнүндө да Куранда айтылган. Динсиз атеисттерди өлтүрүүгө да Куран чакырбайт. Ал аят Исламдын конкреттүү Мекке дооруна тийиштүү. Мекке мушриктери мусулмандар менен алардын ажылык парзын өтөөсүнө каршылык көргөзбөйбүз деп келишим түзүшүп, бирок аны бузуп, биринчи ажылыгын өтөөсүнө жол бербей, мусулмандарды ур-токмокко алганда ушул аят түшкөн. Ошондуктан бул аят конкреттүү жагдайга жана конкреттүү фактыларга байланыштуу. Чындыгында, эч бир дин зордук-зомбулукка үгүттөбөйт, үгүттөгөн болсо, демек ал дин эмес.

Бирок терроризмди эмнеге ислам менен байланыштырышат? Анткени кылмыштар “радикалдуу исламдын” жактоочулары тарабынан жасалууда, бирок муну ислам деп атаганга болбойт. “Ислам радикализми”, “ислам экстремизми” жана “ислам терроризми” деген терминдер – булар жөн гана илимий терминдер, алардын максаты – бул радикалдуу агымдарды башка агымдардан айырмалоо болуп саналат. Бирок бул терминдердин негизинде кээ бир адамдар, журналисттер исламда экстремизм бар деп айтуусу кейиштүү. Бул туура эмес. Чындыгында, Исламда радикализмге да, экстремизмге да жол жок.

Терроризм качан пайда болгон? Терроризм далайдан бери бар болгон көрүнүш. Илгерки Массадда “сикарийлердин” сектасы римдиктерди өлтүргөн. Бул сектанын аты “сико” аттуу кыска бычактардын атынан келип чыккан, ошол бычактар менен күндүзү эле үйүлгөн топ элдин арасында римдиктерди өлтүрүшүп, аларды коркутушкан. Бүгүнкү күндө терроризм менен көптөгөн өлкөлөр беттешүүдө. Ошону менен бирге, “терроризм” сөзүнүн жүздөн ашуун аныктамасы бар болгонуна карабай, так аныктамасы дагы деле жок.

А. Ормушев: — Азыркы терроризмдин пайда болушунун жана кенен таралышынын себептерине көз чаптырып көрсөк…

Г. Колодзинская: — Терроризмдин төрт түрү бар. Бул диний терроризм, саясий терроризм, диний-саясий терроризм жана этносаясий терроризм. Конкреттүү бир фактыларда айтып жатканда, терроризмдин кайсы түрү экенин аныктап алганыбыз оң. Тарых көрсөтүп тургандай, радикалдуу агымдардын өмүрү кыска болот. Алар 2-3 кылымдан көпкө жашашпайт. Бизди кубандырганы – классикалык чыныгы ислам пайда болгон кезинен бери бар. Азыркы терроризмдин келип чыгышынын жана анын кенен таркалышынын себептери жөнүндө айтсак, белгилеп кетчү нерсе – террористтик коркунуч индексинин эң жогорку көрсөткүчтөрү мунай жана газ кендерине бай өлкөлөргө таандык. Көптөгөн илим адамдарынын пикири боюнча, бүгүнкү терроризмдин түпкү максаты – белгилүү бир жерде стабилдүүлүктү бузуу аркылуу табигый ресурстарды колго алуу жолу менен баюу. Мындайда террористтик уюмдар тарабынан дин бир идеология катары колдонулуп, жаштарды өз катарына чакырып, аларды кылмышкерлерге айлантып, өз максаттарына жетүүүчүн пайдаланышат. Бул көрүнүшкө каршы бөгөт коюу жолдорун айтсак, тилекке каршы, биздин коомубузда кээ бир жагдайлар радикалдуу жана экстремисттик идеялардын жайылышына өбөлгө түзөт. Булар – калктын, өзгөчө, жаштардын, билим деңгээлинин төмөндүгү (кеп бир гана диний билимдин деңгээли эмес, жалпы билим деңгээли жөнүндө болуп жатат); критикалык ой жүгүртүүнүн жоктугу, коомубузда социалдык мобилдүүлүктүн жоктугу, экономиканын алсыздыгы жана социалдык адилетсиздик. Жаштар көбүнчө активдүү жана агрессивдүү болушат, алар каалаганына дароо жеткиси келет, бирок мүмкүнчүлүктөрү жок болуп калат, мунун баары аларды террористтик уюмдарга мүчө болуу аркылуу болсо да өзүнүн тилегине жетүүгө түртөт. Андан сырткары, үйүнөн зордук-зомбулукка туш болгон жана коомунан эч кандай жардам көрбөй калган аялдардын Хизбут-Тахрир уюмуна мүчө болгон фактылар катталган. Өкмөт жаштар менен атайын иш жүргүзүүсү керек, дискуссия аянтчаларын түзүп, критикалык ой жүгүртүүсүн өнүктүрүүүчүн өбөлгө түзүп, калктын диний жана жалпы билим деңгээлин көтөрүшү керек, калкты агартууда МККны активдүү колдонушу керек.

А. Ормушев: — Терроризмдин идеяларынын коомдо жайылышына каршы эмне кылуу керек?

А. Алымкулов: — Бүгүнкү күндө чет өлкөлөрдөн билим алып жаткан студенттерди, алардын санын контролго алышыбыз керек. Бул жерде өкмөттүн Муфтият менен биргеликте иш алып баруусу зарыл. Азыр Кыргызстанда көптөгөн секталар бар, алар айрыкча айыл жергесинде активдүү иштеп жатышат. Өзгөчө Ысык-Көл облусунда активдүү алар, мисалы, Балыкчыны дааватчылардын борбор калаасы деп айтсак болот. Мындан сырткары, салафиттер сектасына да өзгөчө көңүл буруу керек. Анын өкүлдөрү көбүнчөөтө билимдүү, көп учурларда бирден ашуун жогорку билими бар, өздөрүнөөтө ишенген, диалогго барышы кыйын болгон шаардык балдар. Мен ойлойм, терроризм идеяларынын жайылышына каршы турууда бул үч нерсени аткарышыбыз керек: биринчиден, өзүбүздүн улуттук идеологиянын үстүндө иштешибиз керек, экинчиден, жумушсуздуктун деңгээлин түшүрүү керек, үчүнчүдөн, билим берүү деңгээлин көтөрүшүбүз керек. Муну менен бирге жаштарга келечектеги кесибин туура тандоосуна, туура чечим кабыл кылуусуна жардам беришибиз керек.

А. Кунавин: - Мен Орозбек Абдысаламович айткан сөздөргө кошулам. Биздин коомдоо диний башаламандык процесси 90-жылдарда башталган. “Бөлүштүр да, бийликти ал” деген илгерки принциптин дал көрүнүшү бул. Коомубузду бириктирген бирдиктүүөзөк жок. Коомубузга кирген бөлүнүү – бул бизде болгон маданий, тарыхый, нравалык баалуулуктардын кыйрашы, биздин салт-санаалардын жок болушу. Бирдиктүүөзөк болбосо, стабилдүүлүк болбойт. Мисалы, Украинада көптөн бери бир нече христиандык агымдар бар болуп келген, демек, коом өзү да стабилдүү эмес эле. Радикалдуу ислам салттуу исламдын ордун алуу максатын көздөгөндөй эле, христиан дининде да жалган христиан уюмдардын мисалдары көп. Алар бизде 90-жылдары пайда болушкан. Мисалы, “православиеден өткөн жаман – православиенин өзү” дешчү. Алар аргумент катары кадимки эле христиандар үчүн салттуу болгон баалуулуктар – Кудайдын осуяттарын колдонушат. Мисалы, мындай деп айтышат бизди:  “Алар иконаларга сыйынуу менен, Кудайдын “буттарга сыйынбагыла” деген осуятын бузушат”. Көптөгөн христиандар, номиналдуу христиандар, ушуга алданышып, алардын артынан ээрчип кетти. Мунун себеби алардын өз дининин негиздерин билбегендигинде, биз иконаларга сыйынбайбыз, аларга баш ийбейбиз, болгону биз иконаларга сый мамиле көрсөтөбүз. Алар минтип да айтышат: “Биз да христиан динин карманабыз, биз да Кудайдын осуяттарына баш ийебиз, болгондо да Эски Заветтин осуяттарына”. Алар да, Орозбек Абдысаламович айтып кеткен мисалдагыдай, бир сүйлөмдү контексттен айрып алышып, ал аркылуу билими алсыз адамдарды адаштырышат. Мына ошондуктан мен терроризмдин дин менен байланышы жок деп анык айтам. Террористтер динди маска катарында колдонушат, террористтик жардырууларды Аллах үчүн жасагыла деп айткандай эле, Кудай үчүн жасагыла деп да айтышат. Бирок биз, христиандар, Аллах – бул Кудайдын аттарынын бири деп билебиз.

Ошондуктан диний агартуу өтө маанилүү, муну менен бирге үй-бүлө баалуулуктарын сактап калуу да маанилүү. Себеби бардык нерсе үй-бүлөдөн башталат. Бирөө айткан экен: “Үй-бүлөнү бузган болсок, бүтүндөй коомду бузганга жетишебиз” деп. Салттуу баалуулуктарды балдарга үй-бүлөдөүйрөтүү керек, балдарды ой жүгүртүүгө, жамандык менен жакшылыктын ичинен туурасын тандап билүүгөүйрөтүшүбүз керек. Бул аларга кийин турмушунда жардам берет, анткени ой-жүгүртүп, туура чечим чыгарышат. Христиан дининде баш ийүү – бул жакшы сыпат, ислам дининдегидей бизде да орозо бар, дуба кылуу, чокунуу бар, бирок ой жүгүртүү эң жакшы сыпат болуп саналат. Бул биздин руханий жашообуз үчүн да, жалпы коомубуз үчүн да өтө маанилүү.

А. Ормушев: — Терроризмди жеңүүүчүн кандай практикалык сунуштарды айта алат элеңиздер? Бул үчүн биз Кыргызстанда эмне кылышыбыз керек? Кандай кемчиликтерибиз бар бүгүн? Аларды кантип оңдойбуз?

Н. Курбанова: — Терроризмдин көрүнүштөрү менен биз, постсоветтик адамдар, Советтер Союзунун кыйрашынан кийин тааныштык, ага чейин китептен гана окучубуз бул жөнүндө. Кыргызстанда жүргүзүлгөн диний саясатты жана жалпы диний абалды алсак, эл аралык эксперттердин айтымы боюнча, бизде диний уюмдар үчүн да, ар кандай диндерди тутунган жарандар үчүн да жакшы жагдай түзүлгөн. Биз көптөгөн өлкөлөрдүн, алардын ичинде Өзбекстан, Казакстан, Түркмөнстан, жана бир убактарда ислам дини легалдаштырылган Тажикстандын өкүлдөрү болгон профессор, эксперттер менен жолугуп турабыз. Алардын баары бул жактан алганда абал Кыргызстанда өтө жакшы деп айтышат. Бул өтө маанилүү, абдан жакшы. Мисал катары Өзбекстанды карасак, алар бизге салыштырмалуу террористтик актылар менен өтө көп кездешкен. Анткени аларда террористтик уюмдардын максаты – өлкөнүн Президентин кетирүү болгон. Өзбекстандын калкы бизге караганда көбүрөөк исламдашкан, алардын көбү ислам мамлекетинин түзүлүшүн каалашкан. Бирок мамлекет бул абалды башкара алган. Бүгүнкү күндө аларда динге карата көп чектөөлөр коюлган. Башка өлкөлөргө салыштырмалуу бизде дин эркиндиги бар, муну түшүнүшүбүз керек. Бирок бизде да экстремизмдин идеологиясын колдогон социалдык база түзүлүп калды. Биздин “терроризмдин тамыры — жакырдыкта, иш орундарын түзүшүбүз керек” деп айтканыбызды көптөрү жактырбайт. Бирок бир адамдын колунда иши болсо, айлык маянасы жакшы болсо, үй-бүлөсү болсо, ал жөн эле романтизм үчүн Сирияга бармак беле? Демек, жакшы экономикалык негиз элди террористтик, экстремисттик идеяларга берилип кетүүсүнөн сактайт.

Терроризм, экстремизм жөнүндө изилдөөлөрдү айткан болсок, аларды жөнөкөй адам кылуусу кыйын. Себеби, түрмөдө отурган же болбосо ал жактан келген адамдар менен маектешүү зарыл. Бул өтө кыйын. Ошондуктан биз юристтердин, СНБнын, ИИМдин 10 башкы башкармалыгынын кызматкерлеринин маалыматтарына таянабыз, алардын арасында кандидаттык иштерин жактаган, жеке изилдөөлөрдү жүргүзгөн илим адамдары бар.

Мен бүгүн идеологиялык стратегияны иштеп чыгышыбыз керек деген ойго кошулам. Экстремизмди жеңүүүчүн илимпоздор, эксперттер, теологдор жана башкалар баарыбыз биргеликте идеологияны иштеп чыгышыбыз зарыл.

М. Ибраев: — Дин тууралуу маселе козголгондо “ислам терроризми”, “ислам экстремизми” деген сөздөрдү эч качан чыгарбасак. Тарыхка баам салсак абдан чоң жортуулдар да болгон. Анын ичинде бир гана ислам жортуулдары эмес, ошол эле учурда “крестовый поход” деп айтылган чоң бир жортуулдар да болгон. Бирок, бул эмнегедир бүгүнкү күндө эч эскерилбейт. Негизи терроризмдин улуту, же болбосо белгилүү бир ишенген ишеними, дини жок. Исламды бузган ар кандай секталар азыр өтө көп. Бүгүнкү күндө дин маселеси козголуп жаткан болсо, кандай гана иш-чара болбосун, сөзсүз түрдө динди терең түшүнгөн, адис инсандардын аралашып катышуусу өтө маанилүү.

Дин эрежелерин инсан койбойт, аларды Жараткан Алла-Таала чектейт. Чектелбеген эч нерсе жок. Мисалы, светофор чектелүү, жашоо турмуш чектелүү. Бүгүнкү күндө жалпы эле мусулман элдеринин, адамзаттын көйгөйү күчөп эле баратат. Биринчиси — бул түркөйлүк, жахилият деп аталат; экинчиси, экономикалык алсыздык, кедейлигибиз, үчүнчүсүөз ара пикир келишпегендигибиз. Идеалдуу мусулман болуу өтө кыйын. Төрт тарабы келишкен мусулман болуу абдан кыйын. Мамлекет дагы бир канча жылдын ичинде мамлекеттүүлүгүн алган, анан ушул абалга келди. Ошондой эле Кыргызстанда ислам дининин өнүгүшү дагы бир канча жыл болду. Идеалдуулукту айта турган болсок, идеалдуу инсан өзүнүн коомуна, жеке өзүнө, үй-бүлөсүнө, айлана-чөйрөсүнө зыяны тийбеген адамды айтат. Пайгамбарыбыздан дин деген эмне сурашканда, бул намаз, орозо, зекет, ажылык деп, эсептеген эмес. Пайгамбарыбыз дин деген бул мамиле деп айтат. Мамиледе жакшы болуу, кичипейилдик, кечиримдүү болуу деп айткан.Бул нерсенин нормативин ким үйрөтөт дегенде, албетте динден үйрөнүп атабыз деген. Ошондой эле формасы менен башкача айтканда сакал койгон бул Пайгамбарыбыздын сүннөтү. Аны карманып, карманбай койгондугу ар бир мусулмандын өз эркиндеги маселе. Кээ бир себептер менен мен да сакал койбой жаткан болушум мүмкүн. Бирок бул менин ал нерсени колдобогондугумдан эмес.

А. Ормушев: — Ушул сиз айтып кеткен дин маселесин мамлекетибиздин Президенти Алмазбек Атамбаев дагы көптөн бери көтөрүп жүрөт. Ошого биз дагы жардамчы болуп өзүбүздүн бардык жардамыбызды көрсөтүшүбүз керек. Бүгүнкүөткөрүп аткан тегерек столубуз дагы ошол Президенттин илимпоздордун астында болгон максаты. Биздин Кыргызстанда дайыма тынчтык болсун! Экономикабыз өркүндөп-өссүн деген максатта чогулуп отурабыз. Бул жерден Орозбек агайдын оюна толук кошулат элем. Бүгүнкү күндө, чындыгында, бардыгыбыздын астыбызда, жаштарыбызга идеологиялык багыт же болбосо диндин маданиятын азыркы жаштарга түшүндүрүүдөн башташ керек. Эртеңки күндө мектеп окуучуларына, студенттердин программасына кандай жол менен киргизебиз деген чоң маселе турат. Эгерде динди сабак катары киргизип алсак, бул дагы чоң жеңиш болот.

О. Молдалиев: — Радикализм менен экстремизмдин негизги себеби диний билимсиздикте жатат. Биз мунун үстүндө иштеп жатабыз. Биринчиден, жакында биз жаңы долбоорду баштадык – быйыл 1-сентябрдан И. Арабаев атындагы университетинде теологиялык колледж ачтык. Сариева Эльмирага рахмат, бул демилгебизди колдоп берди. Муну университеттин негизинде түзүшүбүздүн себеби – бул кадрларды коомдо өстүрүп тарбиялашыбыз керек. Медреседе окуган балдар ошол жерден билим алса болот. Медреселерде окуган балдар коомдон четтетилген, бир тараптуу билим алышууда. Андан кийин мечитке иштегени барышат, бирок коомдо эмне болуп жатканын билишпейт. Медреседен билим алган билим деңгээли төмөн болгон имамдарыбыз көп. Медресени бүтүргөн балдар окуусун уланта алышпайт. Бирок бул теологиялык колледжден билим алгандар, аны аяктагандан кийин окуусун кааласа диний тармакта, кааласа светтик билим алуусун улантса болот. Экинчиси – теологиялык факультет. Теологиялык колледждин бүтүрүүчүлөрү теологиялык факультетте билим алуусун улантса болот, ал жерден имам-хатиб даражасын ала алышат. Үчүнчү – Түркия мамлекетинин жардамы менен КР Мусулмандарынын башкармалыгы үчүн кадрларды даярдоо институту ачылууда. Биринчи топтогулар 18 айлык окуу программасы боюнча билим алышат, кийинкилери 30 айлык программа менен окушат.  Бул Институтту бүтүрмөйүнчө эч ким казы да, казынын орун басары да болуп иштей албайт. Ал жерде терең билим берилет. Бул ишти бир нукка салмайынча, бүгүнкү дин көйгөйлөрүн чече албайбыз. Андан кийин бул 30 айлык окуу программасы өлкөнүн бардык медреселерине жайылат. Негизинен дин кызматкерлери диний да, жарандык да билимге ээ болуусу зарыл.

Б. Малтабаров: — Биз эмдиги жылга «Ислам жана коом» аттуу журналды жарыкка чыгарсакпы деп план кылып атабыз. Бүтүндөй теологдор, тарыхчылар, социологдор, саясат таануучулар, философтор биригип топтоп туруп бир аянтча уюштуруп, дискуссия кылып, баары текшерилгенден кийин гана журналды басып чыгарабыз деген ой бар. Менин жеке пикирим, бардыгы эле айтып кетишти, конкреттүү бир матрица түзбөйлүбү? Ошол силер айтып аткан Ысык-Көлдө эмнеге радикалдаштырылган диндер күчөп кетти? Көрсө, бардыгы үй-бүлөдөн башталат экен да. Анткени жаш балдар ата-энесин көрүп ошол жолго барып атышат. Бул 20-30 жылдан ашык күрөшүп аткан кубулушту биз оңдоого аракет кылып атабыз. Жеке менин пикирим, биз ушул кубулушка 15-20 жыл кечигип калдык. Бизге ислам багытындагы, динге байланышкан секталар 60-жылдардан кийин эле келе баштаган. Мына азыркы учурдагы абал ошол нерсенин жыйынтыгынан чыгып келди. Мисалы, биздин жаштар башка динге өтсө кайра ошо динден кайтара ала турган дин психологу Кыргызстанда жок. Бир дагы дин боюнча иштеген специалист-психолог бизде жок. Бизде уюм дагы жок, ушу балдарды сактап калганга. 90-жылы радикалдаштырылган динди биз күчөтүп ийип, ошол убакытта токтото алган эмеспиз. Эмне себептен? Биздеги имамдар 2000ден ашык болсо, ошолордун билим деңгээли кандай? Туура эмес маалымат таратып жаткан жокпу, ошолорду карашыбыз керек. Дааватка кетип калышып, үй-бүлөлөрү ачка 1-2 айга калып калгандар бар. Бул дагы туура эмес. Биз бул нерсени оңдойбуз деп күчкө сала албайбыз. Бул үчүн тарбия матрицасын түзүп, коомчулукка кайрылыш керек.

А. Бектенов: — Мен бир сунуш кылып кетет элем, диний экстремизм боюнча көптөгөн китептер азыр чыгып атат. Алардын кыргыз тилинде дагы, орус тилинде дагы котормолору бар. Алардын ичинде көптөгөн дин маселелери бар. Мисалы, ойноштук кылган аялдар жөнүндө, аларды таш баранга алыш керек деген дагы түшүнүктөр жазылган. Азыр интернеттен көп көрүп атам, башка динге өтүү боюнча маселелерди. Ушул сыяктуу нерселердин баары китептерде жазылган. Андан сырткары намаз окубагандар каапырлар, каапырларды өлтүрүш керек деген айрым көп китептер бар. Ушул сыяктуу китептерди жаштар көп окуса кандай таасир берет?

У. Усупов: — Мисалы, ошол сиз айтып аткан китептерди окуп чыксак, айрымачылыгы болушу мүмкүн. Ошол китептин авторун чакырып эле, сен бул жерден туура эмес жазыптырсың деп оңдосок болот. Өзү улуу адамдардан сабак алып келген окутуучулардын арасында кийин салафитке берилип кеткендер да бар. Бул жерде эң коркунучтуу нерсе, булардын санынын көбөйүшү жана өзүлөрүн таанытуу аракеттерин жасап жаткандыгы. Ушундай глобалдуу маселелер азыр мектептерде диний сабактарынын жоктугунан келип чыгып атат. Диний сабаттуулукту мамлекет өзүнүн мойнуна алыш керек. Бул нерсени мамлекет чечпесе жанагындай адамдар өзүнүн билими менен чечип коюшу мүмкүн да. Ошондуктан жанагындай таш менен чаап өлтүрүү деген ойлор пайда болуп атат. Мындай нерселерди оңдошубуз керек. Пайгамбарыбыздын хадисинде айтылгандай, жамандыкты көрсөңөр колуңар менен оңдогула, колуңар менен күчүңөр жетпесе тилиңер менен, анда дагы жетпесе жүрөгүңөрдө кабатыр болгула жана ушул ыймандын эң алсыз даражасы болуп эсептелет.

Жогоруда айтылган маселелерди жоюуда негизинен заманбап диндик тарбиялар керек. Анан исламда мындай бир эреже бар: шарияттын алкагынан чыгып кетпеш керек. Мисалы, максат коюлдубу, бир нерсеге жетүү максаты же ислам динин жаюу максаты болсо дагы, ошого жетүүгө дагы колдонулган ыкма же болбосо жолу, шарияттын көрсөтмөсүнө ылайык болуш керек. Арам жол болбош керек. Максат адал болуш керек, жол дагы адал болуш керек. Террористтик группалар, адамдарды алдап, мындай караганда бийик максаттарды коюмуш болуп, ошого жетиш үчүн өзүңдү-өзүң жардырышың керек же болбосо согушушуң керек деп, адамдардын башын айландырып жатышат. Эң чоң жихад деген сөздүн сөздүк мааниси – бир нерсени аткаруу, Алла-Тааланын ыраазычылыгын көздөө жана ошого болгон күчүн жумшоо деген нерсени түшүндүрөт. Биз ошол нерсеге басым жасоо менен коомубузга исламды туура жеткирүүгө аракетин жасасак, ошондо биз терроризмди алдын алган болобуз. Натыйжа менен эмес, себептерди аныктап жана ошого жараша иш жүргүзүшүбүз керек. Бүгүнкү күндө психология жана социология илими, мусулмандардын көз карашында дагы заманбап жана келечекте өтө керек аныктоочу күчкө ээ илимдердин бири болуп эсептелет.

О. Молдалиев:  — “Диалог Евразия” коомдук фонду өз ишинде жакшы ыкмаларды колдонуп келет, анткени алар бир диалог столунда ар кандай пикирдеги, жада калса ар кандай дин ишенимдеги адамдарды чогултушат. Бул абдан туура. Себеби коомдун ар бир мүчөсүөз оюн айта алышы керек, алардын да ой-пикирин билишибиз керек.

Бизде азыр ар кандай секталар өтө көп. Кызыгы, бул секталарды кадимки эле кыргыз жигиттери жетектешет, көбүнчө Ысык-Көл облусунан. Бул секталардын айынан айыл жергесинде көп ызы-чуу чыгат. Бир убактарда “демократия курабыз” деп киргизип алып, эми кантип чыгарышыбыздын айласын таппай отурабыз. Бирок ушундай талкуулар менен гана чектелип калбашыбыз керек. Конкреттүү, комплекстүү иштерди аткарышыбыз керек, бүгүн айтылган көйгөйлөрдү чечүүүчүн. Кыргызстан аалымдар кеңешинин мүчөлөрүнө кенен калкты дин маселелери боюнча агартуу максатында эфирдик убакыт берилүүсү жөнүндөӨкмөттүн атайын чечими бар. Тилекке каршы, ал азырынча аткарылбай турат, бирок бул маселени чечебиз.

Акыркы жылдарды өлкөбүздө кайрымдуулук жаатында жакшы тенденция байкалууда. Өзгөчө Рамазан айында кайрымдуулук кылгандар өтө көп.

Терроризм жөнүндө айта турган болсок, бул терс көрүнүш ар бир өлкөдө бар. Бирок коркунучту азайтышыбыз мүмкүн. Биз да өз тарабыбыздан бардык жагымдуу демилгелерди колдоого даярбыз.

А. Ормушев: — Рахмат. Бүгүнкү тегерек столдун бардык катышуучуларына ыраазычылык билдирем, келип катышып, өз ой-пикирлериңиз менен бөлүшкөнүңүздөр үчүн. Бүгүнкү иш-чара өз максатына жетти деп ойлойм. Баарыңыздарга ийгилик, ден соолук каалайм!

В общей сложности в 5 исламских странах (Ирак, Нигерия, Афганистан, Пакистан, Сирия) погибли 78% всех человеческих жертв в 2014 году. Если сюда включить Йемен, Сомали, Ливия, Египет, Ливан и других исламских государств, то получится внушительная сумма.

Итак, в поствестфальский период складывается униполярный, но дезорганизованный и запутанный «новый мировой порядок» с гегемонством США. В этой связи, в 1991-году президент США Джордж Буш официально провозгласил, что «лишь Соединенные Штаты обладают необходимой моральной убежденностью и реальными средствами для поддержания «нового мирового порядка». Хотя характерной чертой поствестфальской системы является фрагментарность, хаотичность, высокий уровень конфликтности и некая неопределенность, стратегической задачей гегемона нынешней размытой и лабильной международной системы является установление «нового мирового порядка» с помощью тактики «управляемого хаоса».

В этом контексте все отчетливее формируется новая глобальная политика, которая оказывает отрицательное влияние не только на суверенитет национальных государств. По всему миру идет грандиозная ликвидация суверенитета стран мира, уничтожение национальных государств и расчистка глобальной площадки для переформатирования вселенской империи. Ликвидация суверенных государств осуществляется с помощью слияния государств (Евросоюз), насаждения зависимого марионеточного режима, (в результате «цветных революций») и путем прямой интервенции и оккупации (Ирак, Ливия, Сирия, Йемен). В частности, в результате подобной политики фактически перестали существовать Ирак, Ливия, Сирия, Йемен с общим населением около 100 млн. человек. В результате ликвидации национальных государств, стирания их государственных границ появляются такие квазигосударственные объединения, как «Талибан», ИГИЛ, «Бока харам».

Распад национальных государств в первую очередь касается исламского мира, где идет систематическое разрушение национальных государств. Из-за слабости государственной власти почти в 50% стран исламского мира наблюдается перманентный политический кризис, а в 33% государств исламского мира национальные правительства фактически не контролируют ситуацию в своих странах. Например, в Афганистане, Ираке, Ливии, Сирии, Сомали, Судане, Чаде, Нигере, Нигерии, Западной Сахаре, Палестине и т. д. В около 20 странах исламского мира, где проживают примерно 50% мусульман планеты, произошли или продолжаются вооруженные конфликты. Есть реальная опасность, что волна распада национальных государств исламского мира, начавшаяся с Ближнего Востока, а потом охватившая страны Среднего Востока, перекинется на постсоветские мусульманские страны и дойдет до СУАР, КНР, Восточной части России, в двадцати самых исламизированных регионах в которых проживают около 20 млн. мусульман. И тогда создается реальная возможность для создания четвертого халифата (после Омеядского, Аббасидского и Османского) от Марокко до Урала, как вассальная часть вселенской Неоимперии ХХI века.

Кризис национальных государств и пессимистическая перспектива исламского мира во многом объясняются следующими моментами. Во-первых, это связано с продолжающим распадом социалистического проекта и деструктивной стратегией «управляемого хаоса». По всему видно, что в данное время идет третья волна распада социалистического прошлого. Первой волной была ликвидация мировой социалистической системы, вторая волна – распад СССР. В последние годы идет распад государств «третьего мира», особенно распад некогда социалистически ориентированных мусульманских государств. Как известно, мусульманские страны, включая советские мусульманские республики СССР и 31 зарубежные страны исламского мира, получили различные формы государственности благодаря социалистическому проекту. И без военно-политической, экономической, идеологической, гуманитарной и моральной поддержки социалистической системы молодые национальные государства исламского мира оказались в очень сложном, аморфном положении. Прошло время таких националистически и социалистически ориентированных лидеров, как М. К. Ататюрк, Г. А. Насер, Х. Асад, Я, Арафат, Б. Белла, Х. Бургиба, С. Хусейн, М. Каддафи, З. А. Бхутто, Б. Раббани, А. Ш. Масуд, Г. Хекматьяр и др., хотя многие из них дискредитировали себя. В общем, без крепких корней, соответствующих традиций, харизматичных лидеров и необходимых всенародных поддержек во многих странах мусульманского мира национальное государство оказалось несостоятельным. Во-вторых, во многих исламских странах распад национального государства происходит на фоне дискредитации идеологии позитивного национализма и роста популярности ислама. А, ислам, как известно, по большому счету не приемлет национальность и национальную государственность. Более того, усиливающиеся исламские радикалы считают национальное государство чуждым для ислама и препятствием на пути осуществления основных догматов ислама, то есть создания всемирного халифата. Поскольку они считают единственно возможной формой правления мировой исламской уммой вселенский халифат и, считают национальное государство куда более опасным злом, чем массовые убийства, хаос, голод, бедность, безграмотность. В-третьих, исламский мир подвергается чудовищному сепаратизму и бессмысленной конфронтации.

В условиях «управляемого хаоса» идет открытое и латентное игнорирование ряда международных политико-правовых условий, девальвируется роль и статус международных организаций во главе с ООН, игнорируются их требования. Из-за чего ООН становится таким же недееспособным и неэффективным как Лига Наций накануне второй мировой войны. Ибо, ООН тоже, как Лига Наций, тщетно заседает, принимает какие-то решения, объявляет санкции, и совершает бутафорские акции. Но, все они становятся менее эффективными. Поэтому, как образно выразил З. Бжезинский, «мир, как самолет на автопилоте, устремляется с возрастающей скоростью в неизвестном направлении». Тем самым, мир незаметно и постепенно погружается в мрачную систему бессистемных процессов «управляемого хаоса».

«Управляемый хаос» как тактическое средство породило совершенно новую ситуацию в мировой политике – при относительной стабильности глобальной стратегической обстановки нарастает волна локальных конфликтов внешнего и внутреннего характера. Стремительно распространяются такие новые виды войн, как «гибридная война», «сетевая война», «ассиметричная война», «бесконтактная война», «цветные революции», терроризм, экстремизм, джихадизм, такфиризм и.т.д. Как показывает практика, в условиях войн «управляемого хаоса» ни экономическая мощь, ни наличие многочисленной армии, первоклассного тактического и ядерного оружия не может гарантировать безопасности практически всем континентам, регионам и государствам мира. Поэтому объектами этих войн стала бывшая Югославия, огромная территория «Большого Ближнего Востока», Украина, Кавказ, и даже Европа. Несколько регионов, в том числе и Центральная Азия, находятся под реальной угрозой оказаться ареной следующего этапа «гибридной войны».

Фактически «гибридные войны» становятся новой формой третьей мировой войны. Соответственно, меняется характер современных войн Если до середины XX века 80% всех войн в мире носили межгосударственный характер, то во второй половине XX – в начале XXI века 80% военных действий носят внутригосударственный характер. В том числе, не менее 20% из них можно охарактеризовать как гражданские войны, более 20% как террористические и более 45% как сепаратистские. В результате этих войн, происходят потеря суверенитета, распад и полураспад национальных государств. В результате таких войн, за последние 40 лет погибли более 16 млн. человек – практически столько же, сколько в первой мировой войне. Только в 2014 году в 162 государствах мира, в которых проживают 99,6% населения планеты, жертвами террористов стали 32, 658 тыс. человек. Это в 9 раз больше, чем в начале ХХI века (в 2000 году от терроризма в мире погибли 3, 329 человек). Экономический ущерб от терроризма в 2014 г. достиг 52,9 млрд. долл. США.

Как ни прискорбно, основными очагами «гибридных войн» становятся исламские государства. Тем самым, «Дар уль-Ислам» (Земля ислама) из «Дар ус-Сульх» (Земля мирного существования) превращается в «Дар уль-Харб» (Земля войны). В частности, как подчеркивается в «Глобальном рейтинге терроризма»» (2014г.), высочайшая террористическая активность сконцентрирована в исламских государствах. В общей сложности в 5 исламских странах (Ирак, Нигерия, Афганистан, Пакистан, Сирия) погибли 78% всех человеческих жертв в 2014 году. Если сюда включить Йемен, Сомали, Ливия, Египет, Ливан и других исламских государств, то получится внушительная сумма. Напротив, на страны Евроатлантического ареала приходится менее 2% всех мировых террористических акций. За последнее 15 лет в Европе, за исключением России, произошло всего 4 теракта, которые унесли жизни более 10 тыс. человек. Тогда как, только в 2014 году жертвами террористов в мире стали 32,6 тыс. человек.

Таким образом, к сожалению, ударной силой «управляемого хаоса», расчищающий планетарную платформу для «нового мирового порядка», становится «Дар уль-Ислам». Точнее, его псевдоисламские силы, своими деяниями дискредитирующие и деградирующие исламскую цивилизацию. Именно с их помощью некий планетарный злой гений осуществляет чудовищную демонизации ислама, распространяет исламофобию и готовит апокалипсическое «столкновение цивилизации».

Толобек Абдракманов, доктор исторических наук, профессор

Бириккен Улуттар Уюмунун маалыматы боюнча биздин планетадагы калктын үчтөн бири же 1,5 млрд адам таза сууга зар. Сууга таңсык адамдардын саны 2025-жылы 3 миллиардга жетерин адистер белгилейт. Соңку 10 жыл ичинде таза сууга болгон муктаждык беш эсе өстү. Бир тонна буудай өстүрүү үчүн 1,5 миң кубометр суу, бир тонна пахта өндүрүүгө 10 миң кубометр суу, ал эми 1 тонна болот эритүүгө 300 кубометр, 1 тонна жез алууга 500 кубометр, 1 тонна никель алууга 4 миң кубометр таза суу сарпталат. Жер шарындагы баардык суунун 3 гана проценти таза суу экенин окумуштуулар эсептеп чыгышкан. Суунун айынан 20-кылымдын ортосунан бүгүнкүгө чейин дүйнөдө 500 ашык ар кандай деңгээлдеги жана масштабдагы конфликтер болгонун адистер эсептеп чыгышкан. Азыркы кездеги Жакынкы жана Орто Чыгыштагы, Азия жана Африкадагы жаңжалдардын анабашы суу үчүн күрөш экени маалым.

Америка президентинин суу маселелери боюнча мурдагы кеңешчиси Джойс Старрдын ою боюнча, суу коопсуздугу глобалдык жана регионалдык коопсуздуктун эң негизгиси болмокчу. Кыскасы суунун тартыштыгы күчөп, сууга ээлик кылуу үчүн кармаш барган сайын курчуганы дээрлик бардык мамлекеттердин ички жана тышкы саясатын, соода-экономикалык алакаларын аныктоочу факторлорго айланды. Суу башы болгон, бирок бул эбегейсиз байлыкка толук ээлик кыла албай келген Кыргызстан үчүн да суу стратегиясы мамлекеттик суверенитеттин негизги проблемасы. Мен башка жагдайлардын, өбөлгөлөрдүн маанисине дегеле шек келтирбейм. Суудан башка да байлыктарыбыз мол экендигин айтып манчыркап калабыз. Бирок, Кыргызстан региондогу жана дүйнөдөгү кубаттуу державага айланабы же чабал өлкө бойдон калабы, эл аралык мамилелердин активдүү, таасирдүү субьектиси болобу же геосаясаттын пассивдүү обьектиси бойдон калабы, өз байлыгына өзү ээ өнүккөн мамлекет болобу же колунан кутун качырган, оозунан жемин алдырган бечара кейпин киеби? Дал ушундай түйүндүү суроолордун жандырмагы суу жана аны пайдаланууга байланыштуу.

Кыргызстан сууга бай жана сууга зар өлкө. Парадокс мына ушунда турат. Кыргызстандын жалпы территориясынын 80 ашык процентин тоолор түзөт жана ошол ак кар, көк муз тоолордон куралган 35 миң майда жана чоң дарыялардан жылыга 51 млрд кубометр таза суу өрөөндөргө агып келет. Жер асындагы таза суунун запасы – 13 млрд метр/куб, көлдөрдөгү таза суунун запасы – 1745км/куб жана өлкөбүздүн жалпы территориясынын 4% ээлеген мөңгүлөрүбүздө 650 км/куб таза суунун запасы бар экинин адистер өз убагында эсептеп чыгышкан (“Питъевая вода Кыргызстана“). Жалпылап айтканда Кыргызстан таза суунун запасы боюнча дүйнөдөгү ири мамлекеттердин катарына кирет. Ал эми КМШ өлкөлөрүндө алдыңкы орунду ээлейт. Байы го бай экен кудай жалгап, сууга зар дегени кандай, кашайып?

Кыргызстан өзүндөгү суунун 4501,9 млн/куб же 26,9 % айыл чарбасына, чарбалык жумуштарга 481,5 млн/куб, өндүрүштүк максаттарга 673,1млн/куб. Башка иштерге 1,3 млн/куб жумшайт. Ар жылы мөнгүлөрдөн куралып, тоолордон агып түшкөн 51 млрд кубометр суунун 15-20% гана пайдаланылат. Жалаң китепке таянбай, практиканы да айта кетейин. Мен бир нече райондо, анын ичинде Ак-Талаа районунда аким болуп иштедим. Ак-Талаа районунун тоолорунда куралган Ала-Буга дарыясы бир мезгилде 15-25 миң гектар аянтты сугарууга кубаты жетет. Бирок бир гана насостук станция аркылуу мыкты болсо 3 миңге чукул айдоо аянты үчүн пайдаланылат. Калган суу айыл чарбасына эч пайдасыз 12 миң (!) гектар түптүз талааларга тамчысын тийгизбей өтүп, куркураган бойдон Нарын дарыясына кошулуп барып Токтогулга куят. Ал эми Токтогул, Күрп-Сай, Таш-Көмүр, Шамалды-Сай, Үч-коргон, Орто-Токой, Киров, Папан сыяктуу ири гидротүйүндөрдогү жана суу сактагычтардагы 34,14 км/куб суунун 9.09 км/куб гана Кыргызстан керектейт. Аталган гидротүйүндөрдү жан суу сактагычтарды кармоо, кайтаруу, сактоо жана оңдоо өңдүү элементардуу зарыл жумуштарга Кыргыз Республикасы жылыга 2,5-3 млн доллар сарптайт. Калган суу каякка кетет? 80% Коңшу Өзбекстан менен Казакстандын жүз миңдеген, 10% Тажикстандын миңдеген гектар талааларын гүлдөтүүгө, алардын экономикасын өнүктүрүүгө кетет. Бир эле Токтогул суу сактагычын ишке берүүнүн натыйжасында Сыр-Дарыя бассейниндеги керектөочүлөрдүн саны эселеп өскөн. 400 миң гектар жаңы дер өздөштүрүлгөн, 918 миң га аянтты суу менен камсыздоо 90% өскөн. СССРдин министрлер Советинин атайы комиссиясы кезегинде ушундай бүтүм чыгарган (Т. Усубалиев. Дело моей жизни). Андан бери канча пайда табышканын алар гана билет.

Ал эми минералдык, дарылык касиетке ээ суулардын 10-15% гана өздөштүрүлүп, калганы кол тийгис бойдон жатканын эсептөөлөр көрсөтөт. Ондогон сапаттуу, минералдык, дарылык касиети бар жана ж.б. пайдалуу суулардын кени алигиче изилденбей келүүдө. Кейиштүү реалдуулук ушу – Кыргызстанда миңдеген гектар даркан талаалар суу жетпей какшап турат. Калктуу конуштардын 30% ашыгы таза сууга зар болуп күн кечирүүдө. Үчүнчүдөн, идишке куюлуп сатылып жаткан суулар Кыргызстандын керектөөсүнүн 35-40 пайызын гана канааттандырат. Калганы тыштан ташылып келет, импорттолот. А эн негизгиси, суу ресурстары ички жана тышкы саясатта, экономикалык мамилелерде чечүүчү фактор катары эсептелинбейт. Өтө маанилүү стратегиялык ресурс, экологиялык кенч, экономикалык байлык, ички-тышкы соодада товар, саясый-дипломатиялык мамилелерде артыкчылык катары колдонулбайт. Колдонгон мындай турсун, ага олуттуу, салмактуу, кирише да элекпиз. Сугат суусун товар катары пайдалануу, коңшулар менен бул маселеде тең ата сүйлөшүү тууралуу өткөн мезгилдерде жакшы демилгелер көтөрүлүп, бирок белгисиз себептерден улам кыр ашпай, суу маселесинде али чабалдык кылып жатабыз. Башканы койдук, Кыргызстандагы жер үстүндөгү суулардын көлөмү алигиче өткөн кылымдын 70-80-жылдарындагы изилдөөлөргө таянып аныкталып келүүдө. 1997-жылы, 2000-жылы ТАСИС жана АБР аркылуу толук эмес, кээ бир аймактарда гана текшерүү жүргүзүлгөн. Эгемендүүлүк жылдары суу ресурстарыбыз жана аны пайдалануу абалы толук жана комплекстүү изилденбеген. Ошол эле учурда миллиондогон доллар каражаттар пайдасы азыраак семинарларга, “демократияны өнүктүрүү” сыяктуу шектүү долбоорлорго жана мамлекеттик бийликти алсыраткан ар кандай “оптимизациялоо стратегияларын иштеп чыгууга жана реализациялоого” жумшалып келбеди беле. Ушунун өзү да биздин сууга карата мамилебизди көрсөтүп турат.

Туура. Биздин өкмөт да аракеттенип жатат. Президент А.Атамбаев демилгелеген Кыргыз Республикасын туруктуу өнүктүрүүнүн Улуттук стратегиясында ирригациялык тармактардын начарлыгынан айдоо аянтына жеткенче суунун 40% коромжу болору белгиленип, ирригацияны өнүктүрүү схемасын даярдоого 2,2 млн доллар каралган. Андан тышкары, ар жылы 10 миң гектар жерге суу чыгарып, жаңы өздөштүрүү же кайра өздөштүрүү болжолдонгон. Сууну үнөмдүү колдонуу жана түшүмдүүлүктү арттыруу максатында тамчылатып сугаруу технологиясы акырындап колдонула баштады. Бул келечектүү саясат. Бирок дагы кандай аракеттерди көрүү зарыл?

Биринчиден, суу дипломатиясы тышкы саясатта эң приоритеттүү багыт катары аныкталууга тийиш. Бул конкреттүү, кылдат кадамдарды талап кылат. Бирок кылдаттык деген маселени дагы ондогон жылдарга оодара салуу эмес, ар бир жагдайды тактап, дүйнөлүк тажрыйбаны, эл аралык укуктук нормаларды натыйжалуу, ыктуу колдонууну түшүндүрөт. Ириде аныктамаларды тактап алалы, ошондо гана каталардан кутулабыз деп Д. Дидро айткандай, суу ресурстарына, дарыяларга, көлдөргө, мөңгүлөргө эртең биздин мамлекет утулуп калбагандай аныктамаларды ири алдыда өзүбүз макулдашып алуубуз зарыл. “Чектеш суу”, “чек арадагы дарыя”, “орток суу”, “жалпыга тийиш дарыя”, “жогорку агым”, “куюлма”, “суу калыптанган аймак”, “мамлекет аралык суу”, “биргелешип пайдалануу”, сыяктуу ондогон аныктамаларды эки жана көп тараптуу макулдашууларда этият колдонуу, ала кушту атынан атап, ага биздин өнөктөштөрдү бекем аргументтер менен ынандыруу зарыл. Мисалы, Кыргызстандын ички тоолорунда топтолуп, биздин аймактан өтүп, биз салган суу сактагычтарда сакталып, анан коңшуларга тынбай аккан суулар, чоң-кичине дарыялар “трансграничный, “совместный”, “общего либо межгосударственного пользования” сыяктуу айлакерлер ойлоп тапкан, таңууланган жана колу-бутту тушаган аныктамалар, терминдер аркылуу бат эле бизге тиешеси жок сууларга айланып келгени жакшы маалым. Башка өлкөлөрдө биз менен коңшуларыбыз ортосундагыдай эле жагдайлар кандай чечилгенине абай салалы. Дээрлик баардык мамлекеттерде суу башы өлкөлөр өз пайдасынан кур жалак калбагандыгын көрүүгө болот. Мисал арбын, бирок айрымдарын келтирели. Колумбия дарыясы (223 км/куб суу) Канададан куралып, АКШга агат. Дарыянын 772 км Канаданын территориясын, 1971 км АКШ территориясын аралап агат. 1961-жылкы келишим боюнча АКШ ар жылы Канадага 60-70 млн доллар компенсация, Колумбия дарыясында курулган ГЭСтерди пайдалануудан түшкөн каражаттан жылыга 250-350 млн доллар төлөйт. Ал эми Түркия Болгария менен 1993-жылкы келишимге ылайык сугат суусун сатып алат. Суу куралган, башталган мамлекетке аны пайдаланган мамлекеттер акча, компенсация төлөп, сугат суусун товар катары кадыресе эсептешээрин өз убагында Турдакун Усубалиевдин демилгеси менен түзүлгөн комиссия 20 ашык мамлекеттердин мисалында далилдеп берген. Ошентип, сууну, сугат суусун сатуу Европа, Латын Америкасы, Азия, Жакынкы Чыгыш мамлекеттеринде кеңири колдонулган тажрыйба. Аталган аймактардагы баардык өлкөлөр ошого кыңк этпей макул дегенден алыспыз, бирок сатканы да, сатып алганы да ушул жолду тандап алышкан. Изденүү, ойлонуу, талашуу, сүйлөшүү, эсептөө, үнөмдөө, сууну сактоо, суу объектилерин куруу сыяктуу не бир түркүн аракеттер аркылуу өз ара пайдалуу макулдашууга келишкен.

Демек, экинчиден,    биз да суу маселесинде аяр, өтө билимдүү жана мекенчил дипломаттардын жана адистердин бүтүндөй муунун калыптандырууга тийишпиз. Президент Атамбаевдин жаңы элита калыптандыруу демилгесинин алкагында дипломаттардын, юристтердин, инженерлердин, технологдордун жана экономисттердин, кыскасы суу стратегиясын түзүп, аны ишке ашырууга жөндөмдүү мыкты адистерди даярдоо жана кайра даярдоо зарыл. Мамлекеттик жана муниципалдык бийлик органдарында иштеген кызматкерлерди да суу маселесин чече алгыдай билим потенциалын чыңдоо керек. Бекеринен айтканыбыз жок. Кыргызстан түркүн эл аралык келишимдерде мойнуна сыйыртмак салдырып, көбүнесе утулуп, ана далайдан соң эсибизге келгенде эл аралык сотко барып, ал соттордон жеңилип келгенибиз биз сунуштаган жагдайлардын маанисин ого бетер арттырып турат.

Үчүнчүдөн, агып жаткан суу өзүнөн өзү эле стратегиялык факторго же товарга айланбайт. Аны сактоо, пайдалануу, үнөмдөө боюнча ар кандай өндүрүштүк-технологиялык кубаттуулуктар талап кылынат. Макул, агын сууну сугат убагында айдоо аянттарына пайдаландык дейли. А сууну аз пайдаланган учурларда коңшулар бербесең ак койдук, бизге агызбай, жайпатпай, сел-ташкын кылбай карма, непада каптап кетсе чыгымын тартасың десе, анда канттик. Же тескерисинче, суу тартыш мезгилде сен карөзгөйлүк кылып сууну бербей жатасың, буздуң келишимди, төлө зыянды, кыргыз тууган, дейт, мында не кылабыз. Айтор сууну кайда, канча көлөмдө, кантип сактайбыз, кем болсо кантип үнөмдөйбүз, көп учурларда каякка батырабыз, какшыган талааларга кантип жеткиребиз? Мына ушул нерселер аныкталып, изилденип, чечип алганыбыз оң болмокчу. Айтайын дегеним жабык жана ачык, ири жана майда гидротүйүндөр менен бассейндер, узун жана кыска каналдар, ар кандай кубаттуулуктагы гидроэнергэтикалык жана ирригациялык объектилерди куруу аркылуу гана сууну натыйжалуу пайдаланып, эл аралык мамилелерде аргумент катары пайдалана алабыз.

Аргумент демекчи, эл аралык укук нормаларын колдонууда да эки ача түшүнүктөр, стандарттар жок эмес. Кээ бир коңшулар биздин жана Тажикстандын ГЭСтерди куруу аракеттерибизге капа болуп, ар кандай деңгээлдердеги форумдарда каршы пикирлерин айтып келишет. Аргументи кайсы? “Кыргызстан менен Тажикстан өзүм билемдикке салып, кудай берген жаратылыш байлыгы сууга ГЭС салып, суу аягындагы мамлекеттердин элинин укугун, экономикалык кызыкчылыгын жана экологиялык балансын бузууга ниеттенүүдө. Буга жол берүүгө болбойт”. Жалпак тил менен айтканда ушул. Жакшы. Ошол эле кудай берген жаратылыш байлыктары газ, нефть, алтын, көмүр, темирди ал мамлекеттер каалагандай пайдаланып, башкаларга сатса болот, ошондой эле байлыкты биз макулдашуу аркылуу гана пайдаланышыбыз керекпи? А Бириккен Улуттар Уюмунун уставынын ар бир мамлекет өнүгүүгө, өзүнө тиешелүү ресурстарды пайдаланууга укуктуу деген фундаменталдуу принциби жокко чыгабы же айрым гана мамлекеттерге карата колдонулабы? Кеп коңшулардын бизге ниетинин начардыгында деле эмес. ГЭСтерди Россия менен биргелешип куруу боюнча Кыргызстандын аракеттерине коңшулардын каршылыгы өзүбүздүн чабалдыгыбыз, мамиле түзө албаганыбыз, сүйлөшө билбегенибиз жана ошол эле коңшуларды шыкактаган державалардын эки ача ажырым саясаты менен байланыштуу. Бирок ошол жана башка ачык айтылбай турган нерселерди терең иликтеп, биз тарапка ылайыктуу жоболорду таамай далилдеп, эл аралык тажрыйбадан прецеденттерди таап, өнөктөштөрдү жана алар аппеляция кылып жаткан эл аралык коомчулукту ынандыруу, интеллектуалдык жана саясый-дипломатиялык энергияга, экономикалык аракеттерге муктаж.

Төртүнчүдөн, өткөн мезгилде Борбордук Азиядагы Суу-энергетикалык консорциумдар түзүү аракеттеринен бизге ылайыктуу майнап чыкканы жок. Демек сууну пайдалануу боюнча мамлекеттер аралык кызматташтыктын башка формаларын издөө керек. Же кызматташуунун, өнөктүктүн форматын, мазмунун өзгөртүү, пайдалуу, келечектүү жолдорун табуу зарыл. Эгер бул жолдорду бүгүн издеп, ошого шайкеш шарттарды эмитен түзүп албасак, анда эртең суу коңшулар ортосунда изги кызматташтыктын эмес, талаш-тартыштын жана мындай учурда дароо пайда боло калуучу, эки тарапка тең дегеле мөрөй бербей турган тышкы “ортомчуларга” күнкор болобуз.

Бешинчиден, суу ресурстарын жана аларды натыйжалуу пайдалануу жолдорун иликтеп, ушул маселелер менен такай алектенген, стратегиялык жана оперативдик сунуштарды иштеп чыга турган, кыскасы тиешелүү жана комплекстүү илимий изилдөөлөрдү жүргүзгөн суу институтун түзүү керек. Көп мамлекеттерде суу маселеси менен алектенген илимий институттар жана мамлекеттик суу саясатын аныктаган, ишке ашырган жана координациялаган ыйгарым укуктуу бийлик органдары бар. Аз да болсо бар адистерди топтоп, илимди, анын ичинде Улуттук илимдер академиясын реформалоонун алкагында Суу институтун уюштуруп алууга неге болбосун. Болот.

Алтынчыдан, таза сууну, минералдык жана дары сууларды иштетүүнүн улуттук рыногун жана экспорттун көлөмүн арбытуу мамлекет үчүн чоң пайда алып келээри түшүнүктүү. Адистердин иликтөөсү көрсөткөндөй ичүүчү таза суунун жана минералдык, дары суулардын 15% гана өздөштүрүлүүдө. А ичиле турган суу рыногу, ага болгон керектөө эбегейсиз. Бирок конкуренттер да жетиштүү. Демек, ичүүчү таза сууну жана минералдык, дары сууларды иштетип, ички керектөөнү канааттандырып, тышка экспорттой турган ишканалардын тармагын колдоо зарылчылыгы да күн тартибинде. Бул бальнеологиялык анализден тартып бургулоо, технологиялык адистерди даярдоо, сууну идиштерге куюу, сактоо, транспорттоо, логистиканы уюштуруу, маркетинг, тышкы рынокко чыгарууну дипломатиялык коштоо сыяктуу маселелердин комплексин чечүүнү талап кылат.   Дипломатиялык коштоо жөнүндө ойдон чыгарып айткан жерибиз жок. Бүтүндөй дүйнөдө дипломаттар өз өлкөсүнүн бизнесинин кызыкчылыктарын тышкы чөйрөдө колдоп келишкен, колдой беришмекчи. АКШнын мамлекеттик департаменти жана конгресси америкалык бизнести жана экономикалык долбоорлорду чет мамлекеттерде жакшы колдобой жатат деп дипломат, окумуштуу В. Хэррон атактуу “Рэнд корпорейшнге” жасаган докладында айыптайт. Кызыкчылыктарына кенедей шек келсе дүйнөнүн ар бир чекитин аңтарып, керек болсо ошол жерди сапырып жиберүүгө даяр Американын саясатчылары өздөрүнө ушинтип нааразы болуп жатса, бизге окшош энөө, кенебес мамлекеттер каруусун казык кылыш керек.

Жетинчиден, кыргыз эли сууну ыйык эсептеген, кор кылбай кымбат туткан. Бирок бул маданият кедергисине кетүүдө. Демек коомдо сууга аяр мамилени, аны үнөмдүү пайдалануу маданиятын калыптандыруу көңүл бөлө турган идеологиялык милдет.

Эң аялуу жана кымбат байлыгыбыздын бири сууну акыл менен, жакшылап, мыктап пайдалануу маселелери биздин өлкөнүн стратегиялык өнүгүүсүнүн ажырагыс бөлүгү болгондуктан эмитен жеңди түрүп киришүү зарыл.

Алмаз Кулматов, коомдук ишмер

Республикада бир катар жогорку окуу жайлардын жетекчилигине шайлоо өтүп, айрымдарына жетекчилер дайындалды.  Өткөн аптада республикадагы төрт окуу жайдын жетекчисин премьер-министр бекитти. Кыргыз мамлекеттик юридикалык академиянын жетекчилигине шайлоодо биринчи орунду алган Канат Керезбеков дайындалса, Кыргыз мамлекеттик техникалык университетине шайлоодо үчүнчү орунду алган Мураталы Жаманбаев, Ош техникалык университетине мурунку ректор Абидов Абдыкадыр, Ысык-Көл мамлекеттик университетине мурунку ректор Абдылдаев Курманбек жана И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетине мурунку  ректор Төлөбек Абдырахманов дайындалды. Ал эми Кыргыз мамлекеттик дене тарбия жана спорт академиясынын ректорун дайындоо күтүлүүдө. Ушул жылдын аягына чейин дагы төрт жогорку окуу жайда: Баткен мамлекеттик университетинде, Кыргыз улуттук агрардык университетинде, Кыргыз улуттук консерваторияда жана Мамлекеттик көркөм академияда жетекчилик орунга шайлоо өткөрүлөт.

Ректорлор кандай дайындалат

 Талапка ылайык, жогорку окуу жайдын ректоруна талапкерлерди алгач окуу жайдын эмгек жамааты шайлайт. Шайлоодон эӊ көп добуш алган үч талапкерди Билим  берүү жана илим министрлиги Өкмөт башчысына сунуштайт. Премьер-министр ошол үч талапкердин ичинен бирөөнү тандап алып, бекитет. Жогорку окуу жайларга жетекчи тандоонун бул жолунун уникалдуулугу — эмгек жамааттын дагы, Өкмөттүн дагы тандоо укугуна ээ болгондугунда. Себеби жетекчи, биринчиден, эмгек жамаат менен иштешет. Андыктан эмгек жамаат татыктуу жетекчини өзү тандап алышы керек. Экинчиден, окуу жай мамлекеттик болгондуктан Өкмөт тарабынан дагы көзөмөлдөнүп турууга тийиш. Бирок коомчулук ректорлорду шайлоо жана бекитүү процессин топтолгон тажрыйбалардын негизинде дагы өркүндөтүү зарылчылыгы келип чыгып жаткандыгын айтууда. Себеби окуу жайларда шайлоо өткөрүлгөнү менен эмгек жамааттын тандоосу эске алынбай калууда дешет адистер. Мисалы, Кыргыз мамлекеттик техникалык университетинин ректорлугуна ат салышкан үч талапкердин  ичинен 247 добуш алып, биринчи орунга чыккан талапкер эмес, болгону 85 добуш алып үчүнчү орунда калган талапкердин дайындалып калышы коомчулуктун тынчын алууда.

- Негизи шайлоонун болгону жакшы. Бирок ошол Өкмөт бекиткен шайлоонун эрежесинин өзүндө айрым бир калпыстыктар кетип калганбы деген ойлор бар. Себеби, биринчиден, окуу жайдын ректору шайланат деп шайлоо өткөрүп койгонубуз менен акырында келип эмгек жамааттын пикири эске алынбай калууда.  Шайлоо болгон жерде атаандаштык болот. Бирок эмгек жамаат тандаган талапкер дайындалбай аз добуш топтогондор дайындалып калган учурлар болуп жатат.  Негизи Өкмөт  башчы аларды кайсы критерийдин негизинде карап чыгып, чечим кабыл алып жатат? Кептин баары мына ушул жерде жатат. Азыр Ак үйгө ким жакса ошону дайындап коет. Бирок түпкүлүгүндө андай болбошу керек. Убагында жобо Өкмөткө ылайыкталып бекитилип калган. Азыр кайсы ЖОЖго барбагын, баардыгы ушул маселени айтышат. Андыктан биз ириде ушул маселеге көӊүл буруп, тез арада Жобого тактоо киргизип алышыбыз керек. Жетекчини эмгек жамаат тандадыбы бүттү, ошол адамды Өкмөт бекитип бериши керек, — дейт Кыргыз улуттук билим берүү академиясынын президиумунун башкы окумуштуу катчысы Чолпонкул Арабаев.

Республикада жогорку окуу жайларга ректорду дайындоо практикасында мындай учурлар буга чейин эле болуп келген. Мисалы, Нарын мамлекеттик университетинин мурунку ректору Алмазбек Акматалиев дагы учурунда шайлоодон эӊ көп добуш алып, биринчи орунга чыкканы менен ал жетекчилик кызматка дайындалбай калган.

- Мен Нарын мамлекеттик университетинин жетекчилик кызматына болгон шайлоодо 1-орунду алгам, ал эми 2-3-орунду алган экөө биригип келип менден бир эле добуш ашык алышкан. Бирок ошого карабай эӊ аз добуш алган үчүнчү кишини дайындашкан. Бирок эч кимге себеби түшүндүрүлгөн эмес. Ушул жактан дагы бир маселе жаралып жатат. Ошондой шартта биринчи орунду алган кишинин шайлоочуларынын добушу кайда калды? Себеби эмгек жамааттын көпчүлүгү ал кишиге ишенимин арткан да. Эми бул маселе бара-бара өз калыбына келиши керек. Бирок 90% ашык добуш алган талапкер турса он добуш менен үчүнчү орунду алган адамды жетекчилик кызматка Өкмөт деле дайындабашы керек. Шайлоодо талапкерлер бирдей эле же аз айырмачылык менен добуш алып калса, анда Өкмөт ылайыктуусун дайындаса болот. Бирок 90% чейин же андан көп добуш алган талапкерди Өкмөт дароо эле дайындоого тийиш, — дейт А.Акматалиев.

Ректор шайланышы керекпи же дайындалышы керекпи?

 Ушундай маселелерден улам адистер шайлоо процессин жакшыртуунун бир канча сунуштарын айтышты. Алмазбек Акматалиев ректорлорду дайындоонун эки жолун бирдей эмес, экөөнүн бирөөнү гана тандап алууну сунуштайт. Анын айтымында, же ректорлорду биротоло Өкмөт дайындашы керек, же болбосо толугу менен шайлоого өткөрүү керек.

- Негизинен 2005-жылга чейин шайлоо болуп келген. Ал убакта шайлоодон ким жеӊсе, керек болсо бир добуш менен алдыга чыккан талапкер жеӊүүчү деп эсептелип, аны Өкмөт эмес, билим берүү жана илим министри дайындачу. Шайлоонун принциби мына ушунда. Бирок 2005-жылы бийлик алмашканда бул концепция өзгөрүп, шайлоо өткөргөн болбойт экен, бул жөн гана талаш-тартышты жаратат экен деп кайрадан дайындоого өтүштү. Ал кезде министрлик өзү чечип, Өкмөт башчысына сунуштачу, анан премьер-министр дайындачу. 2010-жылы жаӊы бийлик келгенде жобо кайрадан өзгөртүлүп, бирок демократиялык тенденция менен административдик тенденциянын күрөшү болуп, акырында шайлоо дагы боло берсин, дайындоо дагы кала берсин деген жобо бекип калган.  Демек, бул жакта бийликтин дагы көз карашы эсепке алынышы керек деген принцип жеӊип кеткен. Себеби окуу жай мамлекеттик болсо, бирок анын жетекчисин дайындоодо Өкмөттүн тиешеси жок болуп калса болбой калат дешкен. Бирок бул же шайлоо эмес, же дайындоо эмес болуп калды. Же болбосо шайлоонун жобосуна 50% көп добуш алган талапкер ректор болушу керек деген түзөтүү киргизүү зарыл. Болбосо шайлоонун мааниси деле жок болуп калууда. Ал жөн эле убаракерчиликти жаратып, бөлүнүп-жарылууга алып келип жатат. Жогорку окуу жайларына жетекчини дайындоодо Билим берүү жана илим министрлигинин көз карашын дагы эске алуу керек. Ректорду премьер-министр дайындабай, мүмкүн министр дайындашы керек. Себеби министр деле Өкмөттүн мүчөсү да. Болбосо министр ректорду жумуштан ала албаса же дайындай албаса кандай болот. Мүмкүн жетекчини министр дайындаса административдик мүмкүнчүлүктөрү көбөйөт беле, — дейт Алмазбек Акматалиев.

Ректорлордун иш мөөнөтүнө жана жаш курагына дагы чектөө киргизүү зарылдыгын айтышат адистер. Себеби айрым ректорлорго беш жыл гана иштөөгө мүмкүнчүлүк түзүлүп жатса, айрымдары жыйырма, жыйырма беш жылга чейин жетекчилик кызматын эч кимге бербей келишет.

- Айрым жетекчилер атасынан калган мурастай эле бир канча жылдан бери иш ордун бербей келет. Бул туура эмес. Негизи мыйзамда  эки мөөнөттөн ашык иштебейт деп жазылып турат. Анда эмне үчүн айрымдар үчүн ал мыйзам иштейт да, айрымдары үчүн иштебейт. Ошондуктан бул жагына дагы көӊүл бурушубуз керек, — дейт Ч.Арабаев.

Шайлоо процессиндеги кемчиликтер оӊдолууга тийиш

 Адистердин айтымында, ректорду шайлоонун жобосунда дагы бир катар кемчиликтер кетип калган. Андыктан буга чейин топтолгон тажрыйбанын негизинде шайлоонун жобосуна тактоолорду киргизүү керек.

- Окуу жайлардын ичиндеги техникум, лицейлердин профессордук-окутуучулук курамынын, техникалык кызматкерлердин, тактап айтканда, администрация кызматкерлеринин дагы шайлоого катышуу укугу такталбай калган. Ошондон улам ар кандай нааразылыктар чыгып жатат. Дагы бир маселе, жакында И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетиндеги шайлоонун эки жолу өткөрүлүшү болууда. Анда үчүнчү орунду алган талапкер менен төртүнчү орунду алган талапкер бирдей добуш алып калгандыктан, кайра шайлоо өткөрүлдү. Бирок  бул туурабы же туура эмеспи? Бул жагы дагы так жазылбай калган. Ошондуктан   топтолгон тажрыйбанын негизинде жобого тактоолорду, толуктоолорду киргизип алуу керек. Азыр бизде ректорду шайлоо боюнча бир топ тажрыйба топтолуп калды, — дейт А.Акматалиев.

Чолпон Кийизбаева, “Кутбилим”

• Окурмандан бир сунуш 

ЖОЖдун жетекчисин шайлоонун түмөн-түйшүгү…

 ЖОЖдордун жетекчилери ншайлоо өнөктүгүн угуп да, көрүп-билип да жүрөбүз. Шайлоого ат салышкан талапкерлердин жарышында адамдын моралдык-психологиялык маанайына бүлүк салган, жумшак айтканда,  ыӊгайсыздыкты жараткан жагымсыз көрүнүштөр барган сайын күчөй баштайт. Тактап айтканда, талапкердин программа-платформасы, илимий-интеллектуалдык, руханий-маданий көрөӊгөсү, инсандык сапат-касиеттери, уюштуруучулук даремети, кудурети, буга чейин өзүн кандайча, кайсы жагынан көрсөтө алгандыгы ж.у.с. биякта калып эле, жик-жикке, районго, аймакка, чөлкөмгө бөлүнүүчүлүк, уруу-урук, жээк-жаат сүрүштүрмөй адаттары оожалып, була рар түркүн ушак-айыӊдар менен кошул-ташыл “көркүнө чыгып”, кыскасы, жарыш жамааттын бөлүнүүсү, ичинен ыдыроосу менен коштолуп олтурат.

Мындай жагымсыз көрүнүштөрдөн арылууга болобу деген мыйзамдуу собол туулат. Залалын тийгизген жогорудагыдай терс, “жасалмалуу” тоскоолдуктарды, албетте, биротоло жоюуга азырынча мүмкүн  болбосо да, белгилүү деӊгээлде алдыналууга, азайтууга, басаӊдатууга жана тандоо ишине түшүнүүчүлүк, аӊ сезимдүүлүк, жоопкерчилик менен мамиле кылуу чөйрөсүн түзүү аркылуужетишүүгө болот деп эсептейбиз. Андыктан биз төмөндөгүдөй механизмди сунуштайбыз:

1. ЖОЖдун окуу-түзүмдүк бөлүмдөрү (факультеттер, борборлор ж.у.с.) менен талапкерлердин жолугушуулары түзүлгөн графикке ылайык жүрөт.

2.Бөлүнүп берилген убакыт ичинде талапкерлер өз ара бир-биринин программа-платформасына карата пикирин, көз карашын, сындарын, баалоосун айтуусуна мүмкүнчүлүк берилет. Мында тигил же бул талапкер этиканын эреже-нормаларын урматтагандыгына, сындай билүүчүлүк дараметине, анын руханий-маданий көрөӊгөсүнө, нарктуулуктун, салттуулуктун үлгүлөрүн кандай кармангандыгына көӊүл бурулат.

3.Алып баруучу (модератор) тарабынан жолугушуунун катышуучуларына өзүлөрүн кызыктырган жана көйгөйлүү деп эсептеген суроолорун жазуу түрүндө даректөө зарылдыгы алдын ала эскертилет. Суроону оозеки берүүгө мүмкүнчүлүк берилген учурда атайын алдын ала уюштурулган, даярдалган, чагымчыл мүнөздөгү суроолор, жөнсүз асылуулар (мисалы, үй-бүлөсүнө, инсандык аброюна, кадыр-баркына шек келтирүү, атүгүл шылдыӊга алган, маскаралаган д.у.с.) осол көрүнүштөрдүн орун алуусу күтүлүүчү иш. Ошондуктан алып баруучу суроолордо камтылган жагымсыз жагдайларды алып таштап, суроонун мазмунун жумшак нукка келтирип, суроонун маанилүү, керектүү деп эсептелген бөлүгүн гана талапкерге оозеки узатып, анын жооп берүүсүн өтүнөт.

4. ЖОЖдун бүткүл профессордук-окутуучулар жамаатын (профессордон лаборант, катчы-референтке чейин) шайлоого эркин катышуу укугун камсыздоо зарыл. Ушул шартта гана татыктуу талапкерди тандоо калыс, объективдүү ишке ашат деген  ынанымдабыз.

5.Студенттер коомчулугу суроо-талаптарын жалпылаштырылган мүнөздө гана сунушташат. Ар бир окуу жылы ичинде жаӊы шайланган жетекчи окуу-түзүмдүк бөлүмдөрдүн студент жаштары менен алар койгон суроо-талаптардын кандайча, кантип ишке ашырылып жаткандыгы боюнча  кезектүү жолугушуу өткөрүп, жооп берип туруу жоопкерчилиги, милдети коюлат.

6.Жарышта утуп чыккан талапкер өкмөт тарабынан сөзсүз түрдө ректорлук кызматка дайындалуусу максатка ылайыктуу. Андан соӊ тиешелүү министрлик менен юридикалык келишим түзүлөт. Бул келишимге жаӊы шайланган жетекчинин программа-платформасы тиркелет. Эки тараптуу түзүлгөн келишимде жаӊы дайындалган ЖОЖдун жетекчисинин (ректордун) укуктары, милдеттери,  мыйзамды бузган учурларда кызматынан мөөнөтүнөн мурда бошотуу шарттары, каржылык айып төлөө, укуктук-жазалык жоопкерчиликке тартылуу жагдайлары, механизмдери каралуусу, эске алынуусу зарыл деп ойлойбуз.

 М. Колдошев, Ош шаары

Адистер балдарга таалим-тарбия берүүдөүй-бүлөнүн ролу жылдан жылга пассивдүү болуп жатканын белгилешүүдө. Айрыкча, кийинки кездерде күч алып жаткан балдар катышкан кылмыштуулук, зордук-зомбулук ата-эне баласынан алда канча алыс калганынан кабар берет. Үй-бүлөдө калыптанган адаттар адамда өмүр бою сакталаарын айтышкан адистер балага адеп-ахлак эрежелерин кичинесинен ата-энеден таасирдүү эч ким үйрөтө албасын белгилешет. Ошондон улам бала үчүн эӊ оболу эне-ата үлгү.

Көчөдө кыргыз макалдары жазылган көрнөктөр көп болсо жакшы болмок

 Уз-чебер, тарбиячы Тажиниса Турдубаева өзү жетимиштин кырына келип калса да, ушул жашка чейин өзүнүн ата-энеси үйрөткөн тарбиясын жадымынан чыгара элек.

- Мен өзүм көп балалуу үй-бүлөдө чоӊойдум, жети эркек, үч кыз элек. Биздин учурда балага ата-эненин сөзү таасирдүү болоор эле. Ушул жашка келип байкаганым, айрыкча атасы да, апасы да бар бүтүн үй-бүлөнүн тарбиясы жугумдуу болот экен. Мисалы, биз үчүн атамдын айтканы жазылбас мыйзамдай туюлчу. Апам экөөнүн көп жагын үлгү катары кабыл алып калдык. Бир чети көп балалуу үй-бүлөдөөскөн балдар бири-бирине мээримдүү, боорукер, барга-жокко көтөрүмдүү болот тура.

Жашырган менен эмне, азыр балдар орусча тарбияланып калышты. Ортодо канча бир муун улуттук каада-салтты үзүл-кесил билип калды. Жаш муундарды салт-санаанын негизинде тарбиялоо үчүн ата-эне өзү нарк-насилди билиши парз. Дагы да болсо кеч эмес, жалпылап улуттук салт-санааны жандандыруу керек.

Азыр көчөдө дарактардан өйдө бүт жарнактар илинген. Анан да алар чет тилдерде жазылып, кыргызча котормолору келегей, ката. Шаарыбыздын улуттук колорит жыттанган бир да көчөсү жок. Алыс барбай эле коӊшу Өзбекстан, Тажикстанды карагыла. Жапонияны алгыла. Алар салттарын бекем кармашат. Бизде да жарнактар менен катар нускалуу кыргыз макалдарын жазып көрүнө жерге илип коюуга неге болбосун? Не деген сонун уюткулуу макалдарыбыз бар. Жаштар ары-бери өткөндө көрүп, окуп турушса, бирде болбосо бирде эсине түйүп калат. Азыр балдарды заманга жараша тарбиялашыбыз керек. Биринчи кезекте аны өзү каалаган адистигине окутуу туура натыйжа берет. Бала өзү чындап каалаган кесипти гана кызыгып окуп, дилгирленип иштейт. Көпчүлүк ата-эне ушуга көп маани бербейбиз.

Мындан тышкары балага көркөм өнөр зор руханий азык болуп берет. Айрыкча, жаштарды үй-бүлө очогун сактап калууга үндөшүбүз зарыл. Себеби жаштар үй-бүлө курууну оюнчук катары көрүп калышты. Нике деген – бири-бирине талап жүктөө дегенди билдирет. Аялы, күйөөсү үй-бүлө баалуулуктарын баркташ керек. Чоӊ энем “балаӊды бир көз кылбачы, бир көз менен тарбиялабачы” деп көп айтаар эле. Мунун мааниси – баланы ата менен эне биргеликте, экөөлөп, эки көз менен тарбиялайт дегендик. Бир эле энеси же атасы тарбиялаган балдарда өксүктөр көп болот. Менин укканым боюнча күч түзүм кызматтарга алганда кызматкерлердин ата-энелери түгөл болгонун карашат экен. Ушул туура деп ойлойм, — деп ой бөлүштү Тажиниса эже.

Балдарыбызды окутуу үчүн өзүбүз да көп окуйбуз

Балдарды эстетикалык тарбиялоодо көркөм адабияттын, көркөм кол өнөрчүлүктүн таасири күчтүү экени талашсыз чындык. Айрыкча кичинесинен аларды китеп окуу, кол өнөрчүлүк сыяктуу адаттарга үйрөтүүнүн пайдасы чоӊ. Балдардын кызыкчылыгын бул багыттагы кароо-сынактар, долбоорлор арттырат.

Тилек Бишкек шаарындагы №70 окуу-комплекс гимназия мектебинде 5-класста окуйт. 10 жаштан жаӊы гана өткөн Тилектин окуудан тышкары мактана турган ийгиликтери арбын. “Алтын-Түйүн”  РБИТАнын “Техникалык моделдештирүүнүн негиздери”  ийримин аяктап, учурда “Радио техника” ийримине барат. Ал жакында эле, тагыраак айтканда, 26-27-октябрда Билим берүү жана илим министрлиги «Алтын-Түйүн» республикалык балдардын инженердик-техникалык академиясы менен биргеликте өткөргөн “Атам, апам жана мен -  техникалык үй-бүлө” кароо-сынагында биринчи орунду ээлеп, турмушундагы эӊ биринчи жеӊиштин даамын татты десек болот.

- Биздин үй-бүлө төрт адамдан турат. Атабыз Марат Эсеналиев кесиби боюнча энергетик. Мен окуу борборунда методист болуп иштейм. Кызыбыз Эльнура №61 мектепте 6-класста окуйт. Ал да “Алтын-Түйүнгө” барып ИЗО ийримин аяктады, азыр музыкалык мектепте вокал боюнча билим алууда. Эльнура да көптөгөн кароо-сынактардын жеӊүүчүсү. Ал 4-класста окуп жаткан кезде №61 мектепте өткөн математика боюнча олимпиадада биринчи орунду жеӊип алганда, аталган мектептин администрациясы биздин мектепке келип оку деп чакырып алышкан. Андан тышкары кытай, жапон тилдерин үйрөнүп жүрөт.

Негизи эле бала үчүн убакытты аябай, аны ар тараптуу өнүктүрүү зарыл деп ойлойм. Бала өзүнүн көӊүлүндөгүсүн тапкыча ар кайсы ийримдерге алып баруудан тажабаш керек. Мен турмушка чыгып, балалуу болгондо, аларга жакшылап көӊүл буруу үчүн жумуштан бошонуп үйдө отурууга туура келди. Балдарыбызды үч жаштан тарта эле ар түрдүү курстарга алып бара баштадык. Алар мектепке чейин ушу, англис тили, ИЗО ж.б. курстарына барышкан. Ошол кезден эле кимисинин кандай жөндөмү, кандай кызыкчылыгы бар экендиги байкала баштаган. Мисалы, Тилек төрт жашынан баштап эле моделист конструктор ийримин тандады. Буга чоӊ атабыз чогулткан “Моделист конструктор” журналы түрткү болсо керек, себеби ал ошол журналдарды кызыгып карай берчү. Бирок бул ийримге алты жашынан кабыл алышкандыктан, жаш курагы туура келбей, алты жашка чыкканча күтүүгө туура келди. Бул убакытта анын кызыгуусу тараган жок, анан чындап эле көӊүлү бар экендигине ынандык. “Алтын түйүнгө” баргандан баштап, анын кызыгуусу ого бетер күчөдү десем болот.

Балдардын бош убактысын туура пайдаланууда кошумча ийримдер жакшы жардамчы болот экен. Бала интеллектуалдык жактан гана эмес, эмгекке да кошо тарбияланат. Ал үчүн баланы ар бир саатын туура пайдаланууга үйрөтүү зарыл. Туура, азыр маалымат көп, балдарды маалыматтык согуш туш тараптан азгырып турат десек да болот. Айрыкча компьютердин азгырыгы чоӊ. Аны таптакыр тыюуга эч мүмкүн эмес. Бала компьютерди ашыкча пайдаланбашы үчүн бала да, компьютер да ар дайым ата-эненин көз алдында болгону туура. Ата-эне баласы менен бирге окуп, анын кызыкчылыктары менен шайкеш өнүккөндө гана эмгеги жемиштүү болот. Мен балдарымды жакшы түшүнүүүчүн психологиялык адабияттарды көп окуганга аракеттенем. Атабызга да ошону сунуштайм. Андан тышкары бизге педагог Людмила Игнатьевна Жаринованын кеп-кеӊеши аябай жардам берет. Ал үчүн ага тереӊ ыраазычылык билдиргим келет. Азыр бизге жеӊилирээк болуп калбадыбы, себеби психологдор бар. Ал эми биз мектепте окуп жүргөн учурда мектеп психологдор жок болчу, — дейт биз менен ой бөлүшкөн Тилектин апасы Фарида.

Фарида айымдын айтымында, ар багыттагы кароо-сынактардан кийин баланын жоопкерчилиги жогорулап, айлана-тегерегине тыкан жана аяр мамиле жасап калат. Андан тышкары өз колу менен жасаган буюмдарын курдаштарына көрсөтүп, кызыккандарга айтып берип, каалоочулар чыкса, сатып каражат топтоп алууга мүмкүнчүлүктөр түзүлүп, келечекте өз алдынча долбоор менен иштөөгө көнүктүрүп жаткандыгы кубандырат. Тилек үчүн атасы – авторитет, анткени ал электротехника боюнча чоӊ адис.

Сокулук районунан борбордогу мыкты делген мектепке, кошумча ийримдерге катыштыруу үчүн балдарын эки-үч автоунаа которуп, эринбей ташыган Фарида жана Маратты үлгүлүүүй-бүлөнүн үлгүлүү ата-энеси катары бааласак куп жарашчудай. Эгерде  биз шаардан таптакыр алыс жашасак деле, ар түрдүү адабияттарды, колдонмолорду жана техникалык журналдарды сатып алып, балдарыбызды өз алдынча окута бермекпиз дешет ата-эне бир ооздон.

Балдарын заман талабына эле эмес, келечекте элине пайда алып келе турган инсан катары тарбиялоонун үстүндө келаткан Эсеналиевдерден кеӊеш:

- “Бизди акыркы кезде күч алып бараткан балдарга карата зордук-зомбулук мамиле кабатырлантат. Ата-эне катары айтаарыбыз, балага кол көтөрмөк тургай, эч качан катуу үн чыгарып кыйкырбагыла. Үйдөгү агрессивдүү кырдаал келечекте аларга баары бир терс таасирин тийгизээрин эсибизден чыгарбашыбыз зарыл. Уул болобу, кыз болобу, алар менен көбүрөөк сүйлөшсөӊөр, эмне жөнүндө ойлоп жатканын, ичинде жашырган кандай сырлары бар экенин  биле аласыӊар. Аны билгенден кийин оӊдоп-түзөөгө оӊой болот. Кандай жол менен болсо да китеп окууга кызыктыргыла. Балким бир жаӊы чыккан китепти сатып алып, же болбосо үйдөгү классик акын-жазуучулардын сизге жаккан чыгармасын бирге окугула, аны чогулуп талкуулагыла. Биз негизи, карым-катыштан, тойлордон убакытты да, каражатты да аябайт эмеспизби, ошол нерселерге кеткен убакыттын же каражаттын жарымын эле балага бөлүп турсак, сөзсүз натыйжасы болот. Өзүбүзгө бактылуу карылыкты камсыздоо үчүн биз балдарыбыздын бүгүнкүсүн куруп беришибиз керек экендигин унутпайлы, — дейт Фарида Эсеналиева.

Тилекке каршы, көпчүлүк ата-энелердин балдарына көӊүл бурууга убакыттары жетишпейт. Мындан айрыкча кызматкер адамдардын балдары жапа чегерин статистика тастыктайт. Ал эми тарбияны каражат таап, балдарын кем-карчсыз кийинтип-ичинтүү менен чектегендер да аз эмес. Балдарын жакындарына таштап, чет жактарда иштеп жүрүшкөндөр канча дейсиз. Арийне, “Медалдын эки жагы бар” дегендей, алар балдарын материалдык жактан камсыздагандары менен моралдык жактан өксүккө учуратып жатышкандыктарын толук аӊдабайт шекилдүү.

Баланы чоӊойтууда анын курсагынын ток болушу, үстүндөгү кийиминин бүтүн болушу албетте, акыркы маселе эмес, бирок ата-эне анын акыл-эс көрөӊгөсүнүн кем  болбошу үчүн да тынымсыз иш алып баруу керектигин унутпашы зарыл.

Үй-бүлө педагогикасы жөнүндө орустун педагогу С.Л.Соловейчиктин жакшы айткан сөзү бар, анын айтуусу боюнча үй-бүлө педагогикасы кантип жашоо керек, кандай болуу керектигин үйрөтпөйт, ал бала үчүн кандай шарт жагымдуу болоорун, кандай учурда кырдаал татаалдашаарын гана изилдейт.

Адистердин айтымында, баланы үй-бүлөдө тарбиялоо – бул ата-эненин биринчи милдети, ал эми туура тарбиялоо – ар бир баланын ыйык укугу, б.а. ар бир бала аларды жарык дүйнөгө алып келген адамдардан таалим-тарбия алууга укуктуу.

Айнагүл Кашыбаева, “Кутбилим”

Философия илимдеринин доктору,  социология профессору, Кыргыз эл мугалими, Кыргызстандын социологиялык ассоциациясынын президенти, Кыргыз-Түрк  “Манас” университетинин социология бөлүмүнүн башчысы Кусеин Исаев Түрк дүйнөсүнүн социологиялык ассоциациясынын Астана шаарында  27-ноябрда боло турган кезектеги жыйынына катышуу үчүн жөнөп кетти. Сапар алдында  аталган окумуштуу “Кутбилимге” социология илиминин дүйнөдөгү жана азыркы өнүгүү деӊгээли жана тенденциялары жөнүндө ой бөлүштү.

- Кусеин Исаевич, жакында жергиликтүү бир катар окумуштуулар социология илиминин күнүн белгилешти. Ошондуктан бул күндүн тарыхынан кеп учугун жандырсаӊыз?

- «Социология» деген түшүнүк 18-кылымда пайда болгон. Француз Анри де  Сен-Симон социалдык өнүгүү, социализм жана социология деген үч терминди колдонгон, бирок чечмелеген эмес. 1830-жылы француз окумуштуусу Огюст Конт «социология» түшүнүгүн илимдин тармагы катары киргизген. Социология илими физика, математика, биология, химия, астрономиядан кийин алтынчы орунда болгон. Синергетика («синергетика» — грек тилинен «биргелешип аракеттенүү» маанини түшүндүрөт) деген илим пайда болгондо, жакшы өнүгө албай, илим дүйнөсүнө бата албай жүргөн. Ошондо социология синергетиканын өнүгүүсүнө жакшы  шарт түзүп берген. Андан кийин, 20-кылымда синергетика илим катары чыкканда, социология гуманитардык илимдердин арасынан биринчи болуп чыккан. Бүгүнкү күндө илимди өнүктүрүү боюнча социология биринчи орунда.

Биздин уюштуруучуларыбыз Бакытбек Малтабаров, Самарбек Сыргабаев, Бактыбек Сейитбаев баш болуп Кыргызстанда жалпы социологиянын күнүн белгилеп, жыл сайын өткөрүп турсакпы деп пландаштырып жатышат. Себеби, дүйнөдө быйыл бул майрамды 105-жолу өткөрүп жатышат. Биринчи жолу социология күнүн Париж шаарында 1904-жылы майрамдашкан. 1917-жылга чейин социология илим катары орустардын арасында кеӊири тараган. Орустун интеллигенциясы 18-19-кылымда негизинен французча өнүгүп, французча сүйлөшкөн. Социология дагы ошондой болгон. Ал кезде  Парижде орустардын эл аралык социологиялык институту болгон. Анда орустардын эӊ белгилүү окумуштууларынын баары теӊ лекция окушкан. Бирок 1917-жылы октябрь айында Орусияда бийлик алмашкан, социалисттик революция жеӊген, бирок орустун гуманитардык интеллигенциясы ошол революциянын максатын кабыл алган эмес. Ошондо Ленин ачууланып, бийликке келгенден кийин 1922-жылы социалисттик идеяга, социалисттик революцияга байланышкан маселелерди кабыл албагандардын баарын (болжол менен 236 кишини) пароходго салып, батышка айдап жиберген. Ошондо Францияга баргандар француз тилинде, Германияга баргандар немис тилинде, Америкага баргандар англис тилинде орустун гуманитардык илимдерин өнүктүрүшкөн. Мисалы, Питирим Сорокиндин социология боюнча жазган китептери 92 том болуп, алар азыр орустар тарабынан чыгарылып жатат. Питирим Сорокин АКШнын белгилүү университетинде социология факультетинин эки жолу деканы болгон. АКШ боюнча социологдордун коомунун президенти болуп эки жолу шайланган. Архивде Сорокин жөнүндө жазган Лениндин каты бар экен. Анда Лениндин «Эгер ал Россияда көрүнчү болсо — атып салгыла» деген сөздөрү бар болчу. Ошондон улам, аны Россияга  Лениндин тирүү кезинде жана коммунисттик партиянын бийлиги кезинде киргизген эмес.

Биз экинчи жолу республикабызда социологиянын күнүн белгилеп жатабыз. Бүгүнкү күнү социология гуманитардык илимдердин ичинен биринчи орунга чыкты:  жалпы  дүйнө боюнча гана эле эмес, Орусия жана Кыргызстанда дагы.

- Социологдордун эл аралык деӊгээлде башын кошкон, ишин координациялаган кандай уюмдар бар?

- Дүйнөлүк деӊгээлде социологдордун эки уюму бар. Биринчиси — 1919-жылы еврейлер тарабынан Париж шаарында уюшулган «Эл аралык социологиялык институт» деп аталган. Бул институт ушул кезге чейин ар бир үч жыл сайын дүйнөлүк конгресстерди өткөрүп турат. Негизинен бул институт дүйнөнүн көптөгөн мамлекеттеринде катталган,  Кытай Эл Республикасында (КЭР) да филиалы бар. Мага 2004-жылы ошол институттан «Улуттук социалдык билимдердин дүйнөлүк илимдерге кошкон салымы» жөнүндө талкуу жүргүзүү жана кыргыз элинин ушундай салымы болгонун билүү максатында чакыруу кат келген. 2004-жылы КЭРге барып, ошол чогулушта кыргыз элинин дүйнөлүк социалдык казынасына кошкон салымы деп тогуз нерсени санап бердим – теӊирчиликтен (ата-бабаларыбыздын табият менен ымалашуусу, табияттын мыйзамдарын билүүсү жөнүндө) баштап боз үйгө чейин. Ал доклад кытай, орус, кыргыз тилинде китеп, журналдарда жарыяланды.

Экинчи социологиялык эл аралык уюм – БУУнун ЮНЕСКО уюмунун    1949-жылдагы демилгеси менен уюшулган Дүйнөлүк социологиялык ассоциация. Бул ассоциация ар бир төрт жылда конгресс өткөрүп турат. Бул иш-чаралар 10 жыл бою ЮНЕСКО тарабынан каржыланган, кийин Дүйнөлүк социологиялык ассоциация өзүнчө эркиндикке чыгып, өзүн-өзү каржылоого өткөн. Бул ассоциациянын мүчөсү катары 120 мамлекет таанылып келет.

- Сиз атап кеткен социологдордун эл аралык уюмдары менен кыргызстандык окумуштуулардын байланышы, алака-катышы бар экени белгилүү. Сиз жылыга алардын чакыруусу менен дүйнөнүн чоӊ шаарларына барып, ар кандай жыйындарга катышып келип жүрөсүз. Өзүӊүз катышкан соӊку жыйындарда талкууланган маселелерден мисал келтирсеӊиз. Дүйнөдө социология илиминин өнүгүү тенденциялары кандай?

- КР социологиялык ассоциациясы Дүйнөлүк социологиялык ассоциацияга мындан 15 жыл мурун — 2002-жылы мүчө болгон. Биз мүчө катары бардык конгрессине чакырылабыз. Канаданын Монреал шаарында өткөн (1980-ж) 14-конгрессинде «Кыргыздарда жергиликтүү башкаруунун өзгөчөлүктөрү» аттуу доклад окугам. Ал доклад англис, кыргыз, орус тилинде жарыяланган. 15-конгресс 2002-жылы Австралиянын Бризвен шаарында болгон. 16-конгресс 2006-жылы Түштүк Африканын Дурман шаарында болгон.17-конгресс 2010-жылы Швециянын Гетенборг шаарында өткөн. 18-конгресс 2014-жылы Японияда Йокогама шаарында орун алган. Булардын бардыгына менин катышуумдун чыгымы ассоциация тарабынан каржыланган. Дүйнөлүк ассоциацияда 54 илимий комитети жана алты илимий топ бар. Алардын бардыгы конгресске доклад даярдашат (маселелердин окшоштугуна жараша секцияларга бөлүнөт). Алты илимий топтун бирөө «Глобалдык жана аймактык мамилелердин социологиясы» деп аталат. Ал жерде Америка, Германия, Франция, Кыргызстан, Россия болуп 13-14 мамлекет мүчө болуп саналат. Мен көп жылдан бери ал топтун төрагасынын орун басарымын. Японияда болгон акыркы Конгрессте «Жергиликтүү иденттүүлүк жана анын өзгөчөлүктөрү» аттуу доклад окугам. Ал эми ар бир эки жылда 54 илимий комитеттин улуттук социологиялык ассоциацияларынын отчеттору каралат. Кезектеги жыйналышы 2016-жылдын июнь айында Австриянын Вена шаарында болот.

- Кыргыз социологиясынын абалы дүйнөлүк социологиянын көз карашынан алганда кандай баа алып келатат?

- Биздин республикабызда социологиялык ассоциацияны түзгөндөн бери социология илимин, кесибин республикабызда таратууга аракет кылып келебиз. Эӊ алгач БГУда «Башкаруу жана социология» кафедрасын ачканбыз. Ошондон бери бул жерде социология бөлүмү, аспирантурасы жана жаӊы шартка байланыштуу бакалавриат, магистратура, докторантура бар. Ушул төрт канат боюнча адистерди даярдашыбыз керек. Бул маселе боюнча билим берүү министрликтен каршылык жок, бирок биз активдүүрөөк, тартиптүүрөөк, мекенчил болушубуз керек. Азырынча  мактана турган нерсебиз аз, журнал да чыгарбай жатабыз. 1980-жылы биздин республикабызда социологиялык илим коргоо кеӊештерин ачууга Аитов Нариман аттуу дүйнөлүк окумуштуу, Лев Кохан аттуу мыкты окумуштууларды Кыргызстанга чакырганбыз, бирок Аитовго турак жай берүүгө Кыргызстан коммунисттик партиясынын жетекчилери уруксат бербей койгондуктан, кеӊешти Казакстанда ачканга туура келген. Ал кеӊеште Кыргызстандан Саида Нурова, Жаӊыл Боконтаева, Рая Осмоналиева, Муратбек Мендибаев өзүлөрүнүн кандидаттык диссертацияларын коргогон. Москвадагы Таалай Шаршембиеванын, Екатеринбург шаарындагы Ольга Пинхасованын диссертацияларынын жактоосун уюштурдук. 1991-жылдан  бери Кыргызстанда кандидаттык улуттук диссертацияларды коргоо боюнча кеӊешибиз бар.

- Азыр дүйнөдөөзгөрүүлөр абдан жогорку темп менен жүрүп жатат. Анын ичинде Кыргызстанда дагы коомдук аӊ-сезим, асыл-нарктар дагы тездик менен өзгөрүүдө. Буга технологиялык жетишкендиктер дагы өзүнүн таасирин тийгизүүдө. Ушундай өзгөрүүлөргө ыӊгайлашууга социология боюнча илимий изилдөөлөр үлгүрүп жатабы?  

- Мурун коммунисттик партиянын акылдуу жетекчилигинин алдында иштеп келгенбиз, илимий иштерибиз, темаларыбыз партиянын жетекчиликтин астында болчу. Социалисттик коомдун жоюлганына 25 жыл болду. Бийлик алмашты. Кыргызстан — эркин мамлекет болгондуктан тиричиликтин бардык барактарында өнүгүү, өркүндөө мүмкүнчүлүктөрү ачылды. Бирок эч ким бизге нан салып бербейт. Өзүбүз аракеттенишибиз керек. Мугалимдер пара алганды токтотуп, сабакты сапаттуу өткөрүш керек. Биз болсо мамлекетибизге, жамаатчылыкка, ар бир адамга пайдасы тие турган темаларды сунуштап, күн тартибине коюшубуз керек.

Социология тарыхсыз өнүгө албайт. Биз калктын, коомдун тарыхын билбей туруп улуттук социологияны алдыга өнүктүрө албайбыз. Биз ушул кезге чейин Батыштын акылы, пропагандасы менен жашап келгенбиз. Эки жарым кылым кыргыздар башкалардын акылы менен жашоого аргасыз болгон. Ошол эки жарым кылымдан кийин биринчи жолу өз алдынча мамлекеттүүлүккө ээ болдук. Демек, биз өзүбүздүн акылыбыз менен кыргыздын жерин, кыргыздын байлыгын барктайлы. Азыркы учурда биздин жарандардын жумушка жарамдууларынын 60% чет өлкөдө эмгектенип, мигрант болуп жүрүшөт. Бул биздин бийликтин алсыздыгынын көрсөткүчү. Элибизге жумуш ордун камсыздоо зарыл.  Чет жерде жүргөндөрдүн кичине балдары мындан жапа чегип жатышат. Ошондуктан коомдо кантип адилеттүүлүк түзөбүз деген маселеге орчундуу карашыбыз керек. Ушул кезге чейин бул маселе боюнча бир да макала жок.

Беш жылдык стратегия күндөлүк нандын гана деӊгээлинде түзүлгөн. Ошондуктан биз кайда бара жатабыз, кантип бара жатабыз деген суроолор боюнча маселе коюп, социологиялык изилдөөлөрдү жүргүзүшүбүз керек.

Бүгүнкү жарандык коом, социалдык жиктешүү дагы социология илимдери үчүн өтө орчундуу изилдөө объектилеринен болуп саналат. Мурун биз  жумушчу тап             (колхозчулар) жана интеллигенция деген эки коомдук катмарды бөлүп окуганбыз. Ал эми бүгүнкү социалдык түзүлүшүбүз эмнеден турат? Кыргыз  коому ар кандай көрсөткүчтөргө, бааларга, изилдөөлөргө муктаж. Байлар жана жакырлар коомдун негизи болуп калды. Кедейлер, алардын түрлөргө бөлүнүшү азыркы учурда чоӊ маселеге айланды. Айылдык, шаардык, түштүк, тоолуктар жана алардын келечеги эмне болот деген маселелер каралууга тийиш. Орто тап бизде барбы? Алар кимдер? Бүгүн Батыш социологиясында прекариат деген термин пайда болду (лат. прекар — туруксуз, ээликтен, менчиктен ажыратылган, кепилдикке учурабаган ж.б). Бүгүнкү күндө прекариат Европанын жана Орусиянын коомунун 30-40%  түзөт. Бизде прекариат канча пайызды түзөт? Бул дагы изилдөөнү талап кылат.

Социологияны жандандырып, мамлекет тарабынан каржылана турган деӊгээлге жеткиришибиз керек. Азыркы учурда социология студенттерине практика өтүүгө мамлекеттен эч кандай акча бөлүнбөйт, дегеле социологиялык анкетанын басылып чыгуусуна каражат берилбейт. Ушул маселелерди биз күн тартибине коюп чечип, мамлекетибиздин өнүгүүсүнө тийиштүү салым кошуубуз керек.

Маектешкен К.Чекиров, «Кутбилим»

Нарын районундагы Жан-Булак айылында 50 орундуу жаӊы бала бакча пайдаланууга берилди. Анын ачылыш аземине премьер-министр   Темир Сариев өзү барып катышты.

Бул бала бакча Жогорку Кеӊештин депутаты Чыныбай Турсунбековдун демилгеси менен жана анын өзүнүн каражатына курулду.

Темир Сариев аталган айылда бала бакчанын ачылышы абдан маанилүү окуя экенин белгилеп, дал ушул демилгени көтөрүп, өз каражатына бала бакча курдурган Жогорку Кеӊештин депутаты Чыныбай Турсунбековго ыраазылык билдирди.

«Келечек муунду туура тарбиялоо, сапаттуу билим алышына шарт түзүүӨкмөттүн негизги милдеттеринин бири. Биз бул багытта өзгөчө көӊүл буруп, бир катар иштерди аткарып жатабыз. Бул жаатта мамлекетке көмөк көрсөтүп жаткан Чыныбай Турсунбековдун демилгеси башкаларга үлгү болушу керек», – деди Темир Сариев.

Жаӊы бала бакча Чыныбай Турсунбеков өзү туулуп өскөн, ата-энеси жашаган үйдүн ордунда курулду. Бул жөнүндө депутат Фейсбуктагы өзүнүн баракчасына жазган маалыматында белгилей кетиптир.

«Көптөн бери көӊүлдүөйүгөн иш бүттү. Жан-Булак айылындагы ата-энемдин үйүнүн ордуна бала бакча куруп, айыл өкмөтүнө тапшырдым. Буюрса, балдар заманбап жайда тарбия алышат. Он бала өсүп чоӊойгон короодон балдардын күлкүсүн, үнүн угушуп ата-энемдин арбактары ыраазы болсун!», — деп жазды Чыныбай Турсунбеков.

К. Чекиров, «Кутбилим»

В нашей газете мы неоднократно обращались к проблеме дорожной безопасности детей на дорогах. Сегодня эта проблема является крайне актуальной, ведь каждый день более 500 детей лишаются жизни в дорожно-транспортных происшествиях во всём мире. По статистике, в Кыргызстане с каждым годом растет количество дорожно-транспортных происшествий с участием детей. По данным Министерства внутренних дел Кыргызстана в 2014 году в республике произошло  1455 ДТП с участием детей, погиб 112 ребенок, 1616 детей получили различные ранения.

Таким образом, детский дорожно-транспортный травматизм за 12 месяцев прошлого года уменьшился лишь на 90 случаев. Другими словами, количество зарегистрированных ДТП с участием детей снизилось на -5,8% (с 1545 до 1455), при этом количество погибших детей уменьшилось на 21,1% (142 до 112), а  количество раненных детей на 2,9% (с 1665 до 1616).

Директор ОО «Дорожная безопасность» Чинара КАСМАМБЕТОВА:

 «Отсутствие культуры вождения и нежелание подчиняться правилам становятся причиной серьезных последствий»

- Наше ОО «Дорожная безопасность» и ДПС города Бишкек реализуют совместный проект «Скорость – конструктивные вмешательства», направленный на изучение скорости движения автомобилей по улице Жукеева-Пудовкина в районе Ортосайского рынка. Мы останавливаем водителей, которые превысили скорость вождения (точнее говоря выше 40 км/ч). Скорость нарушителей вычисляется при помощи радарного устройства, которое фиксирует и наглядно показывает водителям превышенную ими скорость на данной трассе.

Как показывают каждодневные результаты мониторинга, превысившие положенную норму скорости, водители являются представителями различных социальных слоев, которые в большинстве случаев, к сожалению, не осознают свою вину и считают, что данная трасса предназначена для вождения на более высокой скорости. Водители, не осознавая вину, долгое время пытались доказать свою невиновность и уйти от ответственности, ссылаясь на различные причины такие как: «знаков не видно было», «сильно тороплюсь в больницу» и тому подобное.

Отсутствие культуры вождения и нежелание подчиняться всеобщим правилам дорожного движения зачастую становятся причиной довольно серьезных последствий, которых можно было бы избежать при простом подчинении закону.

Однако, даже при предъявлении водителям с доказательной базой совершенную вину, они пытаются всевозможными путями выбраться из этой ситуации и не понести наказания. А это превращается в некую систему таких взаимоотношений, когда можно нарушать, а затем легко искупать вину.

Напомним проект «Скорость – конструктивные вмешательства» реализуется в рамках проекта ТРАСЕКА-II Безопасность дорожного движения, финансируемого ЕС, в партнерстве с Глобальным партнерством по безопасности дорожного движения» (ГПБДД), Обществом Красного креста и полумесяца и «EASST».

Анализ движения машин: Водители превышают скорость

В рамках проекта «Скорость — конструктивные вмешательства» ОО «Дорожная Безопасность» инициировало проведение мониторинга движения автотранспортов по ул. Жукеева-Пудовкина для оценки превышения средней, а также интенсивности движения автотранспорта. Целью рейда было определение наиболее опасного фактора, влияющего на нарушение правил дорожного движения и превышение скоростного режима, а также анализ данного отрезка дороги для определения наиболее опасного фактора риска с последующим применением интервенций для повышения уровня безопасности на дорогах.

Улица Жукеева-Пудовкина, где проводился рейд, является наиболее удобной и комфортной дорогой для автолюбителей, поскольку дорога была улучшена за счет проведенных ремонтных дорог.

Установленная скорость движения по улице Жукеева-Пудовкина 40 км/ч. В связи с этим, по обеим частям дороги имеются предупреждающие знаки, о том, что не следует превышать данную скорость. Однако, несмотря на ограничение скорости, водители регулярно превышают этот показатель, игнорируя знаки. По нашим данным причиной игнорирования ограничений по скоростному режиму явился человеческий фактор, точнее говоря, безответственное отношение самих водителей к установленным правилам. Рейд велся совместно с ДПС города Бишкек при помощи радарного устройства, которое позволяло зафиксировать скорость движения автомобилей.

Кроме того, интенсивность движения на данной дороге небольшая — около 479 машин в течении двух часов. Этот фактор и позволяет водителям превышать скорость. При этом средняя превышенная скорость равняется 55 км/ч. При таком раскладе, в случае возникновения непредвиденных обстоятельств тормозной путь будет равен 40 метрам. Как известно, чем выше скорость передвижения автомобиля, тем больше времени для торможения.

Из общего числа остановленных правонарушителей, более 30% оказались представителями женского пола, которые также при обращении к ним и предоставлении им фактов нарушений вели себя нетерпеливо и старались скорей решить вопрос по этому делу и поехать дальше по личным делам и, возможно, также продолжить нарушать ПДД. Возраст большинства нарушителей скоростного режима свыше 30 лет. Если разделить нарушителей по возрастным категориям, то картина, следующая: 21-29 лет – 28%, 30-39 лет — 22%, 40-55 лет- 50%

Таким образом, наиболее влиятельным фактором, вызывающим потенциальное возникновение ДТП является самосознание и личностные характеристики водителей.

В связи с этим необходимо разработать комплекс мер, направленных на личностное восприятие самих водителей, так как причиной большинства трагичных случаев на дорогах является отсутствие культуры вождения и уважения друг друга на дорогах.

Напомним, что данное мероприятие реализуется при поддержке проекта ТРАСЕКА II Безопасность Дорожного Движения, ЕС, Глобального Партнерства и EASST.

Представители проекта ТРАСЕКА считают, что проблема дорожной безопасности представляет собой мировую угрозу для здоровья. Так, по данным ВОЗ, ежегодно гибнут 1,3 миллиона людей  в результате ДТП и около 30-50 миллионов человек  получают травмы. Если не предпринять никаких мер ожидается повышение этого показателя до 80% к 2020 году.

- Сегодня это вторая самая распространенная  причина смертности среди 6-14 летних подростков и самая распространенная среди людей в возрасте 15-44 лет.

- 90% человеческих потерь происходят в странах с низким и средним уровнем дохода, в которых находятся лишь 48% автомобилей мира.

- В данный момент проблема дорожной безопасности является более смертоносной, чем малярия, и к 2030 году будет в 2 раза опаснее СПИДа и в 4 раза опаснее туберкулеза. То есть СПИД, туберкулез и малярия гораздо меньше убивают людей, чем ДТП.

Проблема усугубляется еще и тем, что картина о жертвах ДТП неполная, мы имеем представление лишь о верхушке айсберга. Для кардинального решения проблемы дорожной безопасности необходимо создание Национального совета по дорожной безопасности и соответствующего секретариата. В него должны входить представители Минобразования КР, МЧС КР, МВД КР, Минтранса КР, Минздрава КР, автоперевозчики страховые компании и др.

Кундуз САБЫРОВА:

 «Здесь недостаточно усилий только одних министерств и ведомств. Важна активная позиция парламента»

 Впервые в Кыргызстане проблема дорожной безопасности стала темой докторской диссертации, которая была успешно защищена  ее автором Кундуз САБЫРОВОЙ. Она рассказала газете «Кутбилим», как надо решать данную проблему.

- Почему Вы решили посвятить проблеме безопасности на дорогах в Кыргызстане целую докторскую диссертацию?

- Актуальность данной темы обусловлена  многими факторами, я остановлюсь на  наиболее важных  аспектах данной проблемы:

1) ежедневно на автодорогах и улицах Кыргызстана погибают и получают  травмы наши граждане, гибнут  и  калечатся  дети,  причиняется огромный экономический ущерб, не говоря о моральных  потерях;

2) так называемой информационной войной  против сотрудников ДПС в СМИ, в Интернете. Необходимо повышать престиж сотрудников милиции, в т.ч и сотрудников ДПС;

3) недисциплинированность участников дорожного движения. Наши граждане требуют соблюдения своих прав, забывая  об обязанности – не нарушать закон.

- Какие кардинальные меры нужны для решения данной проблемы, так как, насколько я понимаю, усилий дорожно-патрульных служб явно недостаточно?

1) В целях совершенствования ученым и практикам совместно необходимо провести инвентаризацию всех нормативно-правовых актов в области обеспечения безопасности дорожного движения;

2) Повышать уровень правосознания граждан, начиная с дошкольного возраста. (Хотя надо воспитывать родителей).

3) Наконец-то, внедрить системы фото-видео  фиксации нарушений правил дорожного движения;

4) Создать в Интернете собственный сайт ДПСМВД КР;

5) Ввести в практику ежегодный  Доклад  о состоянии безопасности дорожного движения в КР.

- Есть ли в нашей стране, на Ваш взгляд достаточные контроль и координация профилактики ДТП именно на государственном уровне?

- Безопасность дорожного движения – это комплексный вопрос, и его успешное решение во многом зависит от скоординированности действий многих государственных органов, причастных к обеспечению БДД. Здесь недостаточно усилий только одних министерств и ведомств. Важна активная позиция парламента. Кроме того, гражданское общество обязано потребовать контроля со стороны общественных организаций за действиями всех ветвей власти по обеспечению безопасности на дорогах.

Айнура КАНИМЕТОВА, «Кутбилим»

27 ноября  в Минобразования КР состоялось расширенное заседание комитета по чтению при Минобразования КР.

Мероприятие проводилось в рамках проекта USAID «Читаем вместе», реализуемого Американскими исследовательскими институтами совместно с Международным фондом «Спасите детей». Проект реализуется на основании Меморандума о взаимопонимании, подписанным между Министерством образования и науки КР и Агентством по международному развитию США (USAID).

На заседании были представлены промежуточные результаты деятельности проекта US AID «Читаем вместе» и оценки навыков чтения учащихся начальных классов (EGRA) проведенной в партнерстве с НЦТ в 2015 году в городе  Бишкек и трех областях страны (Чуйской, Таласской и Джалалабадской). Были также обсуждены планы проекта по улучшению навыков чтения в начальных классах.

«Примерно половина учеников  2-х классов с кыргызским языком обучения достигают стандарта беглости чтения»

Результаты промежуточной оценки  EarlyGradeReadingAssessment (EGRA) 2015 года и  Инструмент по оценке навыков чтения учащихся начальных классов в КР были представлены представителем Американских исследовательских институтов в Вашингтоне Тоддом ДРАММОНДОМ и начальником отдела технической и методики тестирования Национального центра тестирования Бактыгуль ШАМШИДИНОВОЙ.

В настоящее время проект USAID «Читаем вместе» продолжает реализацию комплексного плана развития, администрирования, анализа и распространения результатов EGRA. В сотрудничестве с Национальным центром тестирования (НЦТ), Проект USAID «Читаем вместе» провел исходную оценку EGRA в апреле 2014 года.

В апреле 2015 года была проведена последующая среднесрочная (промежуточной) оценка, и результаты этой оценки находятся в центре внимания данной презентации.

По словам Т.Драммонда, среднесрочная EGRA была проведена в 60 школах, выбранных случайным образом в четырех регионах.

В частности, это город Бишкек, Чуйская, Джалал-Абадская и Таласская области.  Эти четыре региона являются местом деятельности проекта, развернутой с 2014 года .

Школы были отобраны пропорционально численности учащихся в этих регионах. Эти 60 школ включают 30 школ, охваченных проектом USAID «Читаем вместе» и 30 контрольных школ, которые не вошли в проект

Проект охватил в 2015 году — 2 286 учащихся.

В среднесрочной оценке были протестированы только ученики 2-х и 4-х классов. Ученики 2-х классов были использованы для поперечного исследования и для продольного исследования.

В мониторинге приняли участие учащиеся 18 школ с русским языком обучения и учащиеся с кыргызским языком обучения из 42 школ.

По словам БактыгульШамшидиновой, общее состояние дел в результатах чтения остается в какой-то степени, неизменным с предыдущих лет. Общие результаты EGRA 2015 года похожи на предыдущие итерации EGRA в основных направлениях (2012 и 2014 годы).

Примерно половина учеников  2-х классов с кыргызским языком обучения достигают стандарта беглости чтения  и чуть более половины достигают этого уровня во 2-х классах русским языком обучения. В отличие от учеников 2-го класса, средние баллы учащихся в 4-х классах в обоих языках значительно ниже, чем ожидания национального стандарта беглости чтения в 80 слов в минуту. Если для учеников 2-х классов среднее значение было на уровне национального критерия, то для учеников 4-х классов средний балл был почти на 20 слов в минуту меньше, чем ожидаемый результат для учащихся на этом этапе развития.

Как и в 2014 году, численные различия баллов по гендерному признаку были большие, и эти различия были статистически значимыми для трех из четырех классов по Чтению текста, с большими баллами у девочек с одним исключением во 2-х классах с русским языком обучения. В под-тесте «Понимание прочитанного текста» девочки превосходили мальчиков по количеству баллов в трех из четырех групп.

Основные приоритеты деятельности

Проект «Читаем вместе» оказывает поддержку Министерству образования и науки КР, Министерству культуры, информации и туризма КР в улучшении навыков чтения и понимания прочитанного учениками начальных классов. Это достигается за счет работы с институтами повышения квалификации учителей, школами и сообществами. Проект USAID«Читаем вместе» является многосторонним и системным, охватывая разработку стандартов чтения для начальных классов и подготовку обучающих материалов для учителей, родителей и представителей сообществ. Укрепление потенциала преподавателей и персонала органов управления образованием, а также обучение учителей проводимое на базе самих школ вселяет уверенность в устойчивости начатой проектом работы. Через взаимодействие Проекта со средствами массовой информации и другими программами в секторе образования страны, USAID усиливает развитие устойчивых практик семейного чтения для будущих поколений.

Важно отметить, что проект «Читаем вместе» также способствует постоянному сбору данных, анализу и принятию решений на основе результатов оценки чтения в начальных классах. В Кыргызской Республике проект «Читаем вместе» содействует усилиям Правительства в улучшении качества обучения на кыргызском и русском языках.

«Обучение ребенка чтению является, возможно, одним и величайших даров, которые общество может дать своим детям» 

- Улучшение навыков чтения учеников начальных классов во всем мире являете стратегическим направлением деятельности Агентства США по международном развитию (USAID). В Центральной Азии мы прилагаем наши усилия в Кыргызско Республике и Таджикистане. Обучение ребенка чтению является, возможно, одним и величайших даров, которые общество может дать своим детям. Чтение открывает сознание читателя для воображаемых мест и волнующих приключений, а также помогает изучить окружающий нас мир — наука, география, история, искусство, математик; инновационные открытия и многое другое. Обучение чтению является основой успешного общего образования.

Так как чтение является основополагающим навыком, важно оценивать прогресс  развития у детей с течением времени. Оценка навыков чтения дает представление об уровне чтения каждого отдельного ученика, а на основании результатов оценки можно определить области, где коллективная работа учеников повышает качество чтения или  необходимо дальнейшее обучение чтению. Такие оценки позволяют получить ценные данные для Министерств образования, международных доноров и других заинтересованных сторон в области образования, которые используются в процесс принятия решений и стратегического планирования.

Данный среднесрочный отчет 2015 года по Оценке навыков чтения учеников начальных классов (EGRA) является результатом тесного партнерства USAID и Министерств образования и науки Кыргызской Республики. Этот отчет представляет Среднесрочные результаты EGRA за 2015 год и отмечает прогресс по ряду ключевых показателей чтения: USAID с удовольствием представляет эти результаты EGRA, и надеется, что они послужат ценным инструментом для всех партнеров, так как мы все вместе работаем для улучшения.

Доктор Эми В. Скоп,

Специалист USAID/Развитие образования в регионе Центральной Азии

 Практические результаты проекта:

Мероприятия проекта охватили 1276 школ по стране, в которых обучается около 250 ООО учащихся начальных классов.

Совместно с Кыргызской академией образования для каждой параллели классов были разработаны базовые минимальные требования к навыкам чтения. Уже разработан и утвержден Ученым советом КАО пакет тренинговых материалов для учителей начальных классов

Более 3 500 учителей начальных классов г. Бишкек, Чуйской, Таласской и Джалалабадской областей завершили 72-часовой курс повышения квалификации и получили сертификат КАО осенью 2015 года Еще около 7000 учителей других областей в настоящий момент проходят тренинги по эффективным методам обучения чтению в начальных классах Совместно с Национальным центром тестирования МОиНКР была проведена оценка навыков чтения среди учеников младших классов. Результаты оценки, а также дальнейшие шаги обсуждались на конференции, организованной совместно с НЦТ; Оказана помощь местным образовательным учреждениям и сообществам в разработке и использовании материалов для чтения для разных возрастных групп;

Проведено более 700 лагерей чтения и других внеурочных мероприятий для учеников начальных классов с целью популяризации чтения.

По итогам расширенного заседания Национального комитета по чтению при МОиНКР состоялась передача сертификатов КАО    3 610 учителям трех областей и города  Бишкек о прохождении 72-часовых курсов повышения квалификации, организованных совместно с проектом. Сертификаты будут переданы через руководителей областных структур образования и РайОО, ГорОО, приглашенных на встречу.

Айнура КАНИМЕТОВА «Кутбилим»

Мектепке чейинки билим берүү жана тарбиялоо, балдар бакчалары Жогорку Кеӊешке жаӊыдан гана болуп өткөн шайлоонун башкы темаларынын жана ураандарынын бири болду. Өлкөнүн келечеги жөнүндө айтуу менен, саясий партиялар  учурда ата- энелер  балдарынын, ар тараптан өнүккөн инсандык сапаттарын калыптандыруу муктаждыгын  жана аялдардын колун бошотуп, алар үй-бүлөнүн мезгил талабына ылайык өнүктүрүүдө зарыл экендигин сезишти. Биздин жалпы канааттануубузга жараша, шаарда жана айылда балдарды кенже курактан тартып тарбиялоого ата-энелерди жигердүү тартуунун ааламдык баалуулугу улам алда канча кеӊири орун алууда, ал эми япон автору Масару Ибуканын кыргыз тилине которулган «Үч жаштан кийин кеч» деген китебин бардык ата-энелер, эркектер менен айымдар, улуулар менен жаштар зор кызыгуу менен окуп жатканына күбөбүз. Болгону 10-15 жыл мурда биз социалдык өнүгүүгө тоскоолдук кылган көптөгөн кубулуштардын тамырын: алга озгон жана артта калган адамдардын ортосундагы айырма баланын кенже курагында түптөлөөрү жана көбүнесе чөйрөгө, ата-эненин камкордугунун сапатына жана бала кезде тарбиялоого байланыштуу болоору жөнүндө билген эмеспиз. Нобель сыйлыгынын лауреаты, Чикаго университетинин окумуштуу-экономисти Джеймс Хикман (James Heckman) өндүрүштүк күчтөрдүн натыйжалуулугун изилдеп жатып мындай формуланы ойлоп тапкан, ага ылайык балага мектепке чейинки куракта жумшалган турмуштук жана билим инвестициялары өспүрүм кездегиге салыштырганда 7-8 эсе натыйжалуу. Бөбөк, кичинекей бала жөндөмдөрдү жана турмуштук баалуулукту тез жана биротоло өздөштүрөт. Илимпоздор  инсандын өнүгүүсүндө төмөндөгүдөй цифраларды далилдешкен: мектепке чейинки билим берүүнүн сапатына жумшалган ар бир доллар 30 жылдан кийин 12 доллар кошумча пайда алып келет.

Кенже курактан тартып тарбиялоонун жана окутуунун натыйжалуулугу жөнүндө азыр дүйнө жүзүндө көп айтып жана жазып жатышат: кичинекей балдар чет тилдерди да оӊой эле үйрөнүп алат жана кесипти тандоо да ушул куракта туруктуу калыптанат экен. Ал эми жашоонун «жакшы деген эмне» жана «жаман деген эмне» сыяктуу эрежелери бул куракта акыйкат нерсе катары өздөштүрүлөт, калыптанат. 14-15 жаштагы өспүрүмгө кандай жашоо керектигин үйрөтүү кыйынга турат жана көп учурда мүмкүн да эмес, натыйжада мектептерибиздеги  айрыкча эркек балдар, ошондой эле кыздар арасында да жогорулап бара жаткан кылмыштуулукка, рэкетирликке дуушарланып жатабыз. Дал ошондуктан бүткүл өнүккөн дүйнө билим берүүнүн пирамидасын бизде болуп жаткандай учун төмөн каратпастан, негизинде кармайт. Аларда негизги инвестициялар мектепке чейинки билим берүүгө, орто мектепке жумшалат. Аларда пирамиданын башында ЖОЖдор, университеттер турат, аларга мамлекеттик бюджеттен тышкары жеке бизнестин масштабдуу инвестициялары жумшалат. КМШ өлкөлөрүндөгү демографиялык көрсөткүчтөрүнүн төмөндөшү, башкача айтканда балдардын төрөлүшүнүн  аздыгы балдарды мектепке чейинки өнүктүрүү багытын башкы баалуулук катары тандоосуна түрткү берди. Ал өлкөлөр ар бир баланы эрте өнүгүүсүн  мамлекеттик инвестиция катары карап, ушул багытты өнүктүрүүгө олуттуу иш алып барууда. РФ Конституциясында «мектепке чейинки, негизги жалпы билим берүүнүн жалпыга жеткиликтүүлүгү жана акысыздыгы» кепилденген, кала берсе муниципалдык бала бакчалары мүмкүнчүлүктөрү жана сапаты боюнча жеке бала бакчаларынан мыкты болгон Россияны мындай кое туруп, коӊшу Казакстанды мисалга алып көрсөк, ал жерде бүгүнкү күнү ушул курактагы балдардын 75%ы (!) мектепке чейинки тарбиялоо жана окутуу менен камтылган.

Совет жылдарынын ичинде түзүлгөн бала бакчаларды  биз соӊку 20 жылдын ичинде дээрлик таратып бүттүк: бир тобу менчиктештирилип кеткен, балдарга али толук кайра кайтарыла элек имараттардан тышкары, мектепке чейинки балдардын тарбиячыларын даярдоо токтоп калды; соӊку бир нече жылдары гана Бишкекте, Ошто, Жалал-Абадда, Нарында  педагогикалык факультеттердин базасында мектепке чейинки  билим берүүнүн  педагогикасы жана мектепке чейинки мекемелердин адистерин  даярдоо кафедралары кайрадан ачылып жана калыбына келе баштады. Салыштырып көргүлө, жарым миллионго жакын мектепке чейинки балдарга ушунчалык аз сандагы адистер даярдалат! Аларды окутуу, даярдоо азырынча өкмөт үчүн да, ректорлор үчүн да артыкчылык боло элек! Ошол эле учурда биз ЖОЖдорубузда канчалаган юристтерди, дипломаттарды, эл аралык кызматчыларды, ар кандай  багыттагы менеджерлерди чыгарып жатабыз! Учурда бала бакчанын тарбиячысынын кадыр-баркы медайымдын баркынан алда канча төмөн түшкөн мезгил,  демек, кийинки ондогон жылдарда бул кесипти майда балдары бар энелер, көп учурда жалгыз бой энелер гана тандоого аргасыз болуп калган.

КРда баланын төрөлүшү жогору бойдон калууда, 6 жашка чейинки курактагы балдар 800 миӊге жакын, статистика боюнча төмөнкүдөй: бизде 2 жаштан 6 жашка чейинки балдар 688 миӊ. Алар Кыргызстандын келечегин кура турган башкы адам байлыгы. Бул балдар 21-кылымда биздин өлкөнү калыптандырып жана  өнүгүүсүн камсыз кылат. Ушул кылымда биз орточо өнүккөн бекем өлкө болоорубуз же мурдагы чоӊ державанын бир сыныгы, начар өнүккөн бөлүгү катары күн көрөөрүбүз  жалпы мамлекеттин тагдыры азыркы балдарыбыздын турмуштук кырдаалды чечүүгө болгон сапаттуу даярдыгына, билгичтиктерине, көндүмдөрүнө байланыштуу. Бардык мамлекет жана өкмөт башчылары БУУнун Башкы Ассамблеясында жакында гана бекиткен «2030 – БУУнун күн тартибинде мындай максаттарга жетебиз деп кол коюшкан: аткарууну өз мойнуна көтөрө турган адамдык  дарамет  дал бүгүнкү күндө түптөлүп жана калыптанууда, 2030-жылдарда кедейлик толук жок болууга тийиш, наристелердин жана энелердин  төрөт өлүмүнө көп учурашы жокко чыгарылат,  ошондой эле наристе бала кезден тартып, андан соӊ башталгыч, орто мектепте жана бүтүрүүчү класстарда, техникалык жана кесиптик даярдоодо бардыгы үчүн жеткиликтүү жана сапаттуу билим берүү менен камсыз кылынат». Бул жерде, ааламдашуу мезгилинде  эл аралык эмгек рынокторунун талаптарына  жооп бере алган,  атаандаштыкка туруштук берген, дүйнөлүк өзгөрүүгө ылайыкташа алган АДАМ РЕСУРСТАРЫ жөнүндө сөз болуп жатат. Келгиле, эртеӊ кеч болуп кала электе   чыркыраган чындыкты түшүнөлү жана туура кабыл алып, азыр, бүгүн чечим кабыл алалы!

Бирок кантип?! Бизде жакынкы он жылдыктардын  ичинде  мектепке чейинки  мекемелерге бара турган балдардын санын  эки эсе жогорулатуунун,  жок дегенде  20%дан 40%га жогорулатуу стратегиясы же программасы барбы?

Калкынын 30%дан ашыгы кедей болгон өнүгүп келаткан өлкө катары биз али азырынча эл аралык банктардын, БУУ системасындагы уюмдардын, чет өлкөлүк өкмөттөрдүн жардамына муктажбыз. Көз карандысыздыкка ээ болгон жылдарынын ичинде алар балдар бакчаларынын инфраструктурасын оӊдоону жана кеӊейтүүнү, аларды эмеректер, китептер, оюнчуктар менен камсыз кылууну ар дайым  колдоду, жаӊы педагогикалык багыттарды ачууга, мектепке чейинки тарбиялоодо, билим берүүдө жаӊы усулдук ыкмаларды үйрөтүүгө олуттуу жардам беришти. Бул жардамдарды ишке  ашырууда бардык деӊгээлдердеги билим берүү системалары, ата-энелер, жергиликтүүөзүн-өзү башкаруу органдары тарабынан  кызуу, жигердүү колдоого алынды. «2017-жылга чейин КРны туруктуу өнүктүрүү стратегиясы» деген өлкөнүн баш багыт документи биринчи класска бараткан балдардын 100%ын мектепке бараар алдындагы даярдык менен камтууга милдеттендирет, жыл сайын мындай балдар болжол менен саны 100 миӊден ашат. Бул милдетти финансылык жактан Глобалдык билим берүү программасы (GEP) бекемдеди, ал эл аралык банктардын жана алдыӊкы экономикалык мамлекеттердин каражаттарын топтогон жана азыркы учурда ал окуу жылынын ичинде, 480 сааттын алкагында, өкмөт тарабынан толук ишке ашырылып жатат. Президент А.Ш. Атамбаев мектептерди материалдык жактан чыӊдоого 90 млн. доллар инвестиция жумшоо жөнүндө чечимди жарыялады, мектептер оӊдолот, бузулган жана кала берсе «палатка» мектептердин ордуна жаӊы мектептер курулат. Ошого карабастан бүгүнкү күндө биз балдарды мектепке чейинки мекемелер менен камтуунун 18%ында калып жатабыз, ал эми айылда бул цифра болор-болбос –7%!

Балдарды мектепке  даярдоо маселеси,  азыркы учурда Билим берүү министрлиги баштаган билим берүү   сапатын жогорулатууга багытталган  чечкиндүү  реформаларынын түрткүчү болуп, негизги маселеге айланат. Мектепке  чейинки атайын даярдыктары жок  балдар кала берсе башталгыч мектептин программасын да өздөштүрө албайт, мындай бала дайыма «аксай берет»,  классташтарын  кууп жете албайт,  натыйжада 5-6-класска барганда «жетишпегендердин» катарын  толуктайт, билим алууга болгон кызыгуусу солгундап, сабактан качат. Бара–бара бул көрүнүш  туруктуулукка айланып, мектепти таштоого алып келет.  Окуу жылынын ичинде мектепке тартылбай калган  балдардын саны 60 миӊ же болбосо 80 миӊ  деген цифра бүткүл коомубузду тынчсыздандырууга жана кооптондурууга  тийиш! Айрыкча мигранттардын ата-энелерге жана жакын туугандарына калтырылган балдардын абалы өзгөчө кооптуу жана аянычтуу. Алардын ичинде зордук-зомбулукка дуушар болгондору канча! Эгерде талаалап жүргөн ата-энелердин саны жарым миллион деп эсептесек, балдарга туугандары тарабынан аяр жана кунт коюп мамиле кылынган учурда да, мындай балдар өзүнүн өнүгүүсүндө жана калыптанышында кандай кыйынчылыктарды, тоскоолдуктарды  жана оорчулуктарды башынан өткөрүп жатканын элестетүү кыйын эмес. Бул кесепеттердин натыйжасын  биз азыр көрө баштадык, алар эми ондогон жылдарга созулат.

Биздин жайлоодогу 87 бала бакчабыз да мектепке чейинки мекемелердин айылда, өзгөчө жай мезгилинде жоктугунун ордун толтурат. Өлкөдө мектепке чейинки балдар мекемелери эч качан болбогон жана алиге чейин жок болгон көптөгөн айылдар бар. Башталгыч класстардын окуучулары аларга мектепте окуткандардын бардыгын жайында узак каникул мезгилинде таптакыр унутуп калганын практика көрсөтүп турат. Колунда бар  ата-энелер ошол эле учурда, мейли өлкөнүн ичинде же чет өлкөдө эс алып жүрсө да, өз балдарына көп нерсени көрсөтүп, окутуп, бардык шарттарын түзө алат.  Мындай өнүгүү шарттарын айыл жериндеги колунда жок ата-энелер түзө албайт. Баланын өнүгүү муктаждыктарын да көп учурда түшүнбөйт.  Жайлоодогу балдар – булар чабандардын, мал багууга жалданып иштегендердин же анча-мынча малы менен  жайлоого чыккандар жана алардын балдары, алар байлардын балдары эмес. Балдардан тышкары биздин Фонд ата-энелерди окутууга жана өнүктүрүүгө, аларга көнүмүш болбогон өз балдарын тарбиялоого тартууга көп көӊүл бурат. Мейли, болгону бул жайда биз 2,200 бала менен иштедик, бирок алар эӊ ылайыктуу куракта сапаттуу таанып-билүү иши менен алектенип, болгону кыска, бирок жай мезгилинин ичинде балдардын өнүгүүсү жана таӊ калаарлык өзгөрүшүн көргөн ата-энелердин тарбияга болгон кызыгуусу ойгонду– бул жайлоодогу балдар бакчаларындагы биздин түйшүктүү эмгегибиз үчүн чыныгы сыйлык!  Биз, кыска аралыкта  билим алууга балдардын кызыгуусун, умтулуусун кандай шартта болбосо да ойгото алдык жана коомго далилдей алдык! Коомубуздун жалпы бакубаттуулугуна жана коопсуздугуна жетишүүүчүн бул балдарды, алардын үй-бүлөлөрүн социалдык жактан теӊдөөнүн формасы.

Учурда элибиздин, коомчулуктун бала бакчалары темасына көӊүл буруп жатканы кубандырбай койбойт. Муниципалдык жана жеке бала бакчаларын өнүктүрүү менен катар аларга диндик багыттагы билим берүүсү жана тарбиялоосу бар балдар бакчалары кыйла байкаларлык атаандашып жатканын белгилеп кетүү керек. Бүтүндөй алганда, материалдык-техникалык база өсүп жатат: мурда менчиктештирилген имараттарды кайра кайтарып алуу, ошондой эле мамлекеттик бюджеттин жана, мисалы, Ысык-Көл облусунун өнүктүрүү фонду сыяктуу жеке капиталдын инвестицияларынын эсебинен куруу жүрүп жатат. Жамааттык балдар бакчаларын түзүү  демилгелери боюнча кыймыл өзгөчө айыл жеринде кеӊири кулач жайды: жергиликтүү бийлик ылайыктуу имаратты оӊдоо, эл аралык уюмдар аны жасалгалоого жардам берип, окутуучулардын профессионалдык өнүгүүсүн арттырууда.  Ата-энелердин  айрыкча ири шаарлардагы ата- энелердин балдарды өнүктүрүүгө болгон муктаждыктарын, суроо-талаптарын сезе билген жеке менчик бала бакчаларынын саны өсүүдө жана анын негиздөөчүлөрүнүн  дилгирлиги, чыгармачылык энергиясы сезилүүдө.

Жайлоо бала бакчасы

Ушул жол соӊку жылдарда мектепке чейинки мекемелердин кошумча өсүшүнүн  жападан жалгыз көзгө көрүнүктүүсү жана байкалганы.

 Бирок колдо болгон жана кошулуп жаткан инфраструктураны пайдалануунун натыйжалуулугу күмөн бойдон калууда. Айылда же шаарда балдар бакчасы пайдаланууга берилээри  менен, ал ата-энелери муну чыдамсыздык менен күткөн ар кандай курактагы балдар менен башаламан толтурулат. Эгерде сөз бюджеттик уюмдардын кызматкерлеринин, мугалимдердин, медициналык персоналдын, милиционерлердин балдары жөнүндө жүрүп жатса, талаш жок. Жаӊы балдар бакчасынын ушул алгачкы курамы кандай негизде топтолуп жатканына таӊ каласыӊ, ага ошол жердеги  мектепке чейинки  жаштагы балдардын ондон бир бөлүгү гана барат.

Бул жерде эмнеси туура эмес жана кандай кылуу керек?! Чындыгында,  муктаж болгон балдарды мектепке чейинки мекемелер менен камсыз кылууда, ата-энелердин чамасы чектелүү. Аны чечүүдө   өсүү таянычын тактап, аныкташыбыз керек жана ошол  өсүү таянычынын негизинде  республиканын аймагында иш алып баруу абзел. Учурда дүйнөлүк стандарттар биз үчүн азырынча өтө жогору, аткаруу оор: Батышта балдар мектепке төрт жаштан тартып барат. «2017-ж. стратегиясында», менин көз карашым боюнча, мындай таяныч табылган – бул мектеп программасын ишенимдүү жана сапаттуу өздөштүрүү максатында мектепке чейинки курактагы балдарды мектепке (6-7 жаш) ар тараптан толук жана бирдей даярдоону камсыз кылуу. Билим берүүнүн үзгүлтүксүз байланышындагы дал ушул звенону кармап, биз бүткүл байланыш курамын жогору тартып чыгаруубузда шек жок. Ата-энелер жана коомчулук тарабынан зор эмоциялык кысым жана басым жасалган учурда да биз ырааттуулукту, сарамжалдуу мамилени көрсөтүүгө тийишпиз. Инвестициялык ресурстар жетишсиз болгон биздин шартыбызда маселени кадам сайын катуу тартип менен чечүү, билим берүүнүн бул бөлүгүн Өкмөттүн бюджеттик чыгымдарынын жогорку артыкчылыгы деп баса  бөлүп көрсөтүү зарыл. Антпесе,  биз  балдарды мектепке чейинки билим берүү кызматы менен камсыз кылуу  маселелерин  жана  мектепте билим берүүнүн сапатын жогорулатууну да эч качан чече албайбыз! Өлкөдө азыр бардык балдардын жарымынан көбү, басымдуу көпчүлүгү эч бир балдар бакчаларына барбай тургандыгын жана азырынча мүмкүнчүлүгү жок экенин эстен чыгарбайлы!

Бир баланы  каржылоого кеткен чыгым «Социум Консалт»  компаниясынын эсептөөлөрү боюнча жылына 29 миӊ сомдун тегерегин  түзөт. Алардын ичинен 15 миӊ сомду (кызматкерлердин  эмгек акысы) мамлекет, 2 миӊ сомду (коммуналдык чыгымдар) жергиликтүүөз алдынча башкаруу органдары, жылына 12 миӊ сомду (айына 1 миӊ сомдон) ата-энелердин өздөрү тамак-аш үчүн расмий акы түрүндө каржылайт. Муниципалдык балдар бакчаларында ата-эне төлөгөн акы айына 650 сом менен 2 миӊ сомдун ортосунда чайпалып турат, ал эми Монтессори, Зайцев, Вальдорф педагогикасы сыяктуу кайталангыс методикасы колдонулган жеке балдар бакчаларында баалар жогору жана айына 20 миӊ сомго чейин жетет! Албетте, имараттарды куруу, адис тарбиячылар, жабдуулар, шаймандар  менен жабдуу жана андан соӊ мындай бакчаларды күтүү мамлекетке жана ата-энелерге өтө оордук келтирет. Талдоодон көрүнүп тургандай, совет мезгилинен бери бизде сакталып келаткан мектепке чейинки мекеменин эӊ кымбат модели көбүнесе мамлекеттин мойнунда жүктөлгөн, ошол эле учурда биздин Конституцияга ылайык, биз орто мектеп билимин берүүнү гана акысыз камсыз кылууга жана жалпыга жеткиликтүүлүгүн камсыз  кылууга тийишпиз; баланы багуу, тамактандыруу, ага көз салуу жана мектепке чейинки тарбиялоо ата-энелердин милдети болуп саналат.

Бүгүнкү күндө биз билгендей, иштеп жаткан балдар бакчаларында балдар ашкере топтолгон, шаарлардагы узун кезек ата-энелерге алардын баласы мектепке чейин балдар бакчасына барат деген үмүтүн үзөт. Эгерде жеке балдар бакчалары ойлонуп, ой жүгүртүп, бакчадан сыртта калган балдарды топтоп, аларга кечкисин жана дем алыш күндөрү акы төлөнүүнүөнүктүрүүчү кошумча сабактарды өтүү аракетин жасап жатса, ошол эле учурда шаарлардын, поселоктордун, айыл өкмөттөрүнүн балансындагы мыкты, таза каралган абалдагы типтүү имараттарда жайгашкан балдар бакчалары өздөрүнүн аянттарын максаттуу жана пайдалуу колдонуу коэффициенти жөнүндө кам көрбөйт, сыртта калган балдар үчүн кызмат көрсөтүүнү ачуу убаракерчилигин тарткысы келбейт. Дем алыш күндөрү, кышкысын жана жайкысын миӊдеген айылдыктар базарларга же талаа иштерине жөнөйт, рыноктук экономикада шаардыктардын да толгон-токой иши бар. Балдар бакчалары, башка мектепке чейинки билим берүү борборлору жарым күн иштеп, ата-энелерге акы төлөнүүчү кызмат көрсөтсө болбойбу! Балдар бакчаларына кезек узун болгон учурда имараттардын жетишсиздигинин шартында бир чоӊ бөлмөлөргө керебеттер жык толгон уктоочу жайга бөлүү, аны күнүнө болгону эки саат (!) пайдалануу көптөн бери талаш-тартыштарды жана түшүнбөстүктү пайда кылып келди. Балдар бакчаларында багуунун стандарттарын өзгөртүү, эски тартиптерди жөнөкөйлөтүүүчүн санитардык кызматтардын талабы  өзгөртүлүшү керек. Эмне үчүн алга илгерилеп кеткен, экономикасы кубаттуу Батышта балдар ойногондон чарчап, ошол эле жерде оюн бөлмөсүндөөздөрүнүн уктоочу каптарына кирип же төшөкчө жамынып уйкуга киришет, биз болсо бүткүл айылга жападан жалгыз балдар бакчасын куруп, эки кабаттуу керебеттерибизди ар бир тайпа үчүн ар түстөгү шейшептерди  алабыз деп шаарга, базарга жөнөйбүз?! Азыр, мектепке чейинки тарбиялоо жана билим берүү темасы коомдо кеӊири талкууланып, ал эми Өкмөт «2017-стратегиясында» тиешелүү пункттарды турмушка ашыруу боюнча байкаларлык кадамдарды жасап жаткан учурда бул маселени ата-энелердин, депутаттардын, облустардын, райондордун, айыл өкмөттөрүнүн жетекчилеринин  ар айдагы көзөмөлүнө коюу керек. Казакстанда бул маселе өлкөнүн Президентинин катуу көзөмөлүндө турат, биздин парламенттик башкаруунун учурунда бул – премьер-министрдин артыкчылыктуу укугу. Кошуна өлкөдө бул маселе үчүн үгүттөбөйт, милдеттүү түрдө аткарат. Облустардын жана райондордун жетекчилери  бала бакчалардын  өсүш динамикасы, окутуунун сапаты үчүн биздин «Ой-ордо» сыяктуу берүүлөрүндө эл алдында ачык отчет берип жатканын мен телекөрсөтүүдөн көргөм. Жергиликтүүөз алдынча башкаруу органдары айылдын коомдук уюмдары менен бирдикте короолорду кыдыруунун негизинде түзүлгөн балдардын тизмелерин кылдат талдагандан кийин, айылдык жыйында жаӊы балдар бакчасына «нөл классына» балдар кандай топтоло тургандыгын, ал эми, эгерде орун мүмкүндүк берсе, бул жакка 5 жаштагы балдарды да кошуу керектигин чечүүгө тийиш болгон убакыт жетти. Алар 1-класска баруу үчүн мектепке даярданышат. Эгерде айылда же поселокто ушул курактагы балдар өтө көп болсо, анда эртеӊ мененден түшкө чейин балдарга 4 сааттык билим берүүгө тартынбастан өтүү керек; түштөн кийин ушул эле бөлмөлөргө экинчи смена, башка балдар келет. Бул балдарды мектепке чийинки өнүгүүсүн камсыз кылуудагы эӊ арзан жана натыйжалуу жол. Сменалык окутуу учурунда бул жерде тамак берилбейт, балдар эртеӊ мененки жана түшкү тамакты үйүнөн ичет, алар балдар бакчасында уктабайт. Балдарды окутуунун жана мектепке даярдоонун дал ушундай сменалык формасы Алматыда жана Астанада, Казакстандын башка шаарларында балдарды 75%га чейин балдар бакчасы менен камтууга түрткү берди. Ошондой эле  көп квартиралуу курулуштардагы биринчи кабаттарды жергиликтүү бийликтер балдар билим берүү борборлоруна жана мекемелерин уюштурууга берилет.

Ошентип, кадам сайын мектепке даярдоо курагына, жаш өзгөчөлүгүнө ылайык  улам төмөн түшөбүз; мектепке чейинки мекемелердин материалдык базасы жана кошумча орундардын пайда болуусуна  жараша, жаш курагы төмөн балдарды  кабыл алууну  кеӊейтебиз. Ал эми турмушубуз оӊолгондо, балдар яслилерин курабыз!

Ички миграцияга байланыштуу мектептин имараттарын натыйжалуу пайдалануу зарыл. Өлкөнүн түндүк облустарында мектепке чейинки балдарды даярдоо класстарын мектептин өзүнүн имаратында ыӊгайлуу жайгаштырышат: шарттар мүмкүндүк берет. Түштүк облустардагы мектептер жөнүндө ушундай деп айта албайсыӊ. Балдар бакчалары ушунчалык таптакыр жетишпеген, өзгөчө ири шаарларда жетишпеген учурда жергиликтүү бийликтер тарабынан эч кандай аракеттер жасалбай, изденүүнүн жоктугу таӊданууну пайда кылат. Бизнес-компанияларга корпоративдик балдар бакчаларын курууга дем берүү керек, мисалга алсак, банк системасы, соода тармактар, базарлар, жеӊил өнөр жай ассоциациялар, курулуш уюмдарда жана башка бизнестерде көп сандаган аялдар иштейт, сөз алардын колун бошотуу жөнүндө, ошондой эле аялдардын иш менен камсыз болушу жөнүндө, алардын эмгегинин натыйжалуулугу жөнүндө жүрүп жатат.

Биздин ири шаарларыбыздагы чоӊ көйгөй: ички миграциядан улам жаӊы конуштарда балдар көп топтолуп калууда, алар үчүн шаардык балдар бакчалары алыс, ал эми жакын жерде алар жок. Бул милдетти балдар бакчаларын уюштуруунун ар кандай формаларын: жеке балдар бакчаларын, үй-бүлөлүк балдар бакчаларын, эне мектептерин, наристе балдар үчүн үйдө сааты менен иштөөчү топторду ачуу аркылуу чечүүгө болот. ЖК кабыл алган жана Президент кол койгон мыйзамдарга жеке балдар бакчаларын киреше салыкты, КНСти жана сатуудан алынуучу салыкты төлөөдөн бошотуу сыяктуу жакындагы түзөтүүлөр ушундай балдар бакчаларынын санын көбөйтүүгө түрткү берет, көп сандаган аялдарга жана эркектерге билим берүү бизнесине кирүүгө мүмкүндүк ачат. Азыртан эле болжолдуу эсептөөлөр боюнча борбор шаарда 400гө жакын балдар бакчасы иштейт, бирок расмий түрдө алардын ичинен 64 гана катталган. Бул жерде жергиликтүү бийликтер, аялдар жана башка бизнес уюмдар үчүн эбегейсиз көп иштер бар: балдар бакчаларын негиздөөчүлөрү, алардагы тарбиячыларга зор тренинг керек. Бишкекте жеке балдар бакчаларынын ассоциациясы иштеп жатат, ага 30га жакын балдар бакчасы бириккен, анын милдеттеринин бири – балдар бакчаларынын атаандаштыкка кудуреттүүлүгүн арттыруу, алардын кызматкерлеринин кесиптик чеберчилигин жогорулатуу. Азыр Монтессори балдар бакчаларынын ассоциациясы түзүлүп жатат. И. Арабаев атындагы университеттин базасында биздин Фонддун «Балалык мектеби» деген ар айдагы лекторийи иштейт, ал жерге Россиядан, Германиядан жана башка өлкөлөрдөн эксперттер келип турат. Зайцевдин автордук программалары, «Сонатал» наристелерди музыка менен сугаруу, 500 сааттык Монтессори курсу, Алматыдагы Гулистан бакчасынын базасында экологиялык тарбиялоо, Гамбург консерваториясынын немец эксперттеринен музыкалык терапия курстары – булар Бишкектин жана өлкөнүн башка шаарларынын мектепке чейинки мекемелеринин педагогдоруна алардын кесиптик чеберчилигин  жогорулатууда, тарбиялоодо дүйнөлүк тренддер менен таанышууга жардам берген болгону бир нече темалар. Кызыктуу жери, балдар бакчаларын ачкандардын катарына Батыш Европа өлкөлөрүндө бала багып иштеген кыргыз кыз-келиндер да кошулууда, булардын көбүнүн жогорку билими бар адамдар.

Биздин жергебизде жыйырма жылдан бери гүлдөп-өнүгүп жаткан «Себат» билим берүү системасы билим берүү канчалык кирешелүү бизнес экенин далилдеп  көрсөттү. Ата-энелердин баланын сапаттуу билими үчүн эчтекени аябай, каражатын сала тургандыгын тастыктады. Бизде балдар көп төрөлгөн шартта, жүз миллион, миллиарддаган калкы бар өлкөлөр менен чектеш  болуп туруп,  биз билим берүүнү экспортко чыгарганга толук мүмкүнчүлүгүбүз бар экендигин азыртадан билишибиз керек. Мамлекеттик жеке курулуштарды  куруу  өнөктөштүгү ыкмасы аркылуу жеке менчик бала бакчаларды,  мектептерди куруу жумшалган каражаттарды жүз эсе актайт деп  ишеничтүү айтсак болот.

Бакиевдин бандасы шаардын борборундагы өзүнүн кытмыр иштерин жаап-жашыруу үчүн Тыныстанов көчөсүндөгү Биринчи Май райондук салык инспекциясынын, ошондой эле Ала-Тоо аянтындагы Башкы прокуратуранын имаратын эч нерсесин калтырбай өрттөп жиберген учурдан бери беш жыл өттү. Шаардык бийликтер курулуш үчүн ушул ыӊгайлуу жерлер жагынан күтүүчүлүк саясатты жүргүзүп жатат. Шаардын коомчулугу Салык кызматынын ордунда билим берүү мекемеси гана курулууга тийиш деген пикирде бекем туруп жатат! Биз бардыгыбыз, шаардыктар, салык кызматы балдар бакчасынын имаратын ээлеп турганын жакшы билебиз. Кыязы, шаардык бийликтер борбор шаардын ортосун куруу боюнча башкаруу өбөлгөсүн таптакыр колунан чыгарып жиберди: алардын унчукпастыгынан, чечкиндүү иш аракеттеринин жоктугунан  улам жана куруучу өзү сатып алган жеке жерде каалагандай курулушун курууда. Шаардын борборун ийне-жибине чейин куруунун Башкы планы жок деген шылтоо менен бул жерде бала-чакасы жок, темир роботтор жашачудай болуп, аба жетишпеген бийик үйлөр абдан тыгыз, туш келди курулууда: бул жерде иштеп жаткан мектептерди, спорт аянтчаларды, бала бакчаларды курууга да, кеӊейтүүгө да эч кандай мейкиндик жок!

Совет мезгилинде жана андан кийин да  Бишкекте Борбордук пионерлер үйүнүн жакшылыктуу имараты болгон эмес. Жаштардын, өспүрүмдөрдүн тарбиядан, билимден, өнүгүүдөн өксүгү  эмнеге алып келип жатканын биз өлкөнүн бардык булуӊ-бурчтарынан күн сайын келип жаткан шашылыш криминалдык маалыматтардан, мектептерде орун алган зомбулук кырдаалдан көрүп жатабыз. Ар бирине 600 адам баткан 100 тойканага жумшалган каражаттар өлкөнүөнүктүрүүүчүн тийгизген пайдасы жана  натыйжасы боюнча эч убакта балдардын өнүгүүсү  үчүн зарыл болгон  спорт аянтчаларын, жаштардын жана өспүрүмдөрдүн чыгармачылык үйлөрүнүн курулушу менен салыштыруу да мүмкүн эмес. Аны бардыгыбыз  тушүнүүгө жана чечкиндүү чара көрүүгө убакыт келди! Анткени сөз Кыргызстандын миллиондон ашык балдарынын тагдыры жана кызыкчылыктары жөнүндө жүрүп жатат, биздин балдарыбыз орточо өлкөлөрдөгү бар илим жана техника музейине, табигый-илимий билимдердин музейине, аквариумга, зоопаркка, заманбап спорт курулуштарына такыр ээ эмес. Биз Бишкектин мэриясына Башкы прокуратуранын өрттөнүп кеткен имаратынын ордуна ушундай билим борборун мамлекеттик-жеке курууга конкурс жарыялоону сунуш кылабыз, бул биздин балдарыбыз менен жаштарыбызга, бүткүл коомго пайда алып келет, илим менен билимдин, тарбиянын өнүгүүсүнө дем берет, жаштардын умтулуусун ойготот, жана 2010-жылдын 7-апрелинде биздин эркиндигибиз үчүн набыт болгон бардык баатырларыбызга карата адилеттүү чечим болот! Бул алдыдагы он жылдарга абактарды, эркиндигинен ажыратуунун башка имараттарын курууга, күтүүгө кеткен  чыгымдарыбызды кыскартат эле! Кезектеги соода борборун курууга ушул борбордук аянттагы «алтын жерди» сатып алуудан жолдуу олигарх алуучу пайдага караганда биз, мамлекет катары, балдарыбызга эчак карыз болгон инвестициялар  сөзсүз түрдө  басымдуулук кылууга тийиш, балдар күтүп атып чарчап бүтүштү, андыктан кеч боло электе биз ушул карыздын ордун толтурууга тийишпиз! Борбор шаарда ушундай Жаштар жана өспүрүмдөр үчүн чыгармачылык сарайын куруп, улуттук бизнестин арасында эӊ салмактуу портфелдердин бирине ээ болгон шаардын курулуш бизнеси жана алардын Жогорку Кеӊешке жыйылып келген, ар биринин жеке менчигинде бери болгондо экиден асман тиреген  жаӊы курулуш имараттары  бар инвесторлору шайлоочулардын, өлкөнүн жаӊы муунунун алдында өзүнүн коомдук жана инсандык  карызын аткара алат. Биз, сапаттуу билимге, мыкты тарбияга  ээ болгон, сабаттуу, мекенчил жаӊы муундун калыптанышына туруктуу каржылаганда гана өлкө, улут жашайт жана гүлдөп-өнүгөт. Антпесе  ач көз, айлакер, кууменчик ээлери жана кедей, эптеп күн көргөн калк жайгашкан кооптуу аймакка айланарыбыз шексиз.

Көп  тилдүү  билим  берүү  азыркы  заманда  бүтүрүүчүлөргө  толук кандуу келечекти  камсыздайт. Анткени  бүгүнкү  биздин  бүтүрүүчүлөр  Кыргызстанда   же КМШ өлкөлөрүндө  билим  алуу  менен  чектелбестен, башка мамлекеттерде (АКШ, Германия, Япония ж.б.) билим  алууну  самашат. Ошондуктан  биздин окуучуларга  кеминде эле үч   тил   үйрөтүүбүз  зарыл. Алар: мамлекеттик тил — кыргыз тили, расмий тил — орус  тили  жана дүйнөлүк тил — англис  тили. Биздин  жаштар  ушул  үч    тилди  мектепте  жакшы  өздөштүрө  алышса, алар  адис  катары  да, өзү  жашаган  өлкөнүн  жараны  катары да  чоӊ  артыкчылыктарга ээ  болушат.

Кыргызстанда  көп улуттун  өкүлдөрү  жашашат. Ошого  байланыштуу  кыргыз тилдүү мектептер менен  бир  катарда  орус, өзбек, тажик тилиндеги  же  болбосо  аралаш  окутуу тилдери  менен мектептер  бар. Бул  мектепте  окуган  окуучулар  бир  гана өзүнүн  окуган   тили  менен  чектелбестен,  мамлекеттик тилди да үйрөнүшү керек.

2015-жылдын  26-августунда  өткөн  Кыргыз  Республикасынын  билим  берүү  кызматкерлеринин  III сьездинде Кыргыз  Республикасынын  Президенти  Алмазбек  Атамбаев  өз  сөзүндө ар бир  Кыргызстандын  жараны  мамлекеттик  тилди  окуп-үйрөнүүсү, билүүсү зарыл  экендигин  баса  белгилеген. Ошондой  эле   Президент  сентябрда Нью-Йоркто  өтө  турган  БУУнун  Башкы   Ассамблеясынын  кезектеги  сессиясынын №4 максаты: «Баарына сапаттуу  билим  берүүнү  камсыз  кылуу  жана  бардыгы  үчүн  өмүр бою  билим алуу мүмкүнчүлүгүн  берүү»  жөнүндө айтты.

Көп  тилдүү  билим  берүү программалары   билим алуунун  сапатын да жогорулатат, жаштарга  түрдүү  мүмкүнчүлүктөрдүн  ачкычын   берет. Ошондуктан  мектепте   көп  тилдүү  билим  берүү  чөйрөсүн  түзүүбүз  зарыл. Бул  максатта  бүгүнкү  күндө  билим  берүүгө Президент жана өкмөт  тарабынан  өтө  көп  көӊүл  бурулууда. Биздин  мектеп, Сузак  районундагы  Манас  атындагы №90  жалпы  орто  билим  берүү  инновациялык  мектеби, Кыргыз  Республикасынын  Билим  берүү   жана  илим  министрлигинин 2015-ж. 13-апрелиндеги №363/1 буйругу  менен  жана  «Кыргыз Республикасында  көп тилдүү  билим  берүүнү   өнүктүрүү боюнча иш-чаралар  жөнүндө» №716/1 буйруктун  негизинде  район  боюнча  тандалган  пилоттук  үч  мектептин  бири  болду.  Көп тилдүү билим берүү программаларын  №2 М. Хакимов Дома-Ата, №22 А. Гайдар жана биздин Манас  атындагы №90 ЖОББИ  ишке ашырууда.

«Көп тилдүү  билим  берүү» (КТББ) программасын  ата-энелер, мектеп  жамааты  түшүнүү, кубануу  менен кабыл  алышты. Биргеликте  өткөрүлгөн  жыйында ата-энелер  тарабынан  көп  жаӊы  ой-пикирлер, сунуштар  айтылып, алар  мугалимдерге  жакындан  жардам  берери бизге  чоӊ  дем  болду.

Балдары  көп тилде  билим алуу  менен  чектелбестен,  көп  түрдүү маданияттарды  үйрөнөөрү  жана   ошондой  берекелүү, кереметтүүөлкөбүздө — Кыргызстанда башкалар  менен  толеранттуу  мамиледе болуп, достукта тынч  жашоого   тарбиялануусу ата-энелерди  кубантты.

Долбоор  өз  ишин  мугалимдерге КТББ  боюнча  маалымат берген 2015-жылдын апрелинде өткөргөн  семинардан  баштады. Эӊ  алгачкы  семинарга  райондук  билим  берүү  бөлүмүнүн  башчысынын  милдетин  аткаруучунун   орун  басары  Орозалиев А.Ж. жана мектептердин  директорлору, окуу  бөлүм  башчылары, мугалимдер  катышып, «КТББ деген эмне?  Ал кандай максаттарды көздөйт» деген  суроолорго  жооп  ала алышты.

Андан  кийин 15 мугалимден  турган  чыгармачылык топ түзүлдү, ар бир мугалимге  милдеттер бөлүнүп, тапшырмалар берилди. Мектептин коридорунда,  усулдук  каанада  «Маалымат бурчтары» жана «Маалымат  дубалы» уюштурулду. Пилоттук  класстар, предметтер  тандалып, стратегиялык  пландар түзүлдү. Долбоордун  жетекчилеринин  катышуусу  менен  ата-энелер конференциясы өткөрүлдү.

2015-жылдын апрель айынан  бери  мектептин мугалимдери бир канча  семинарларга катышып,  жаӊы усулдарды  үйрөнүшүп, өтүлө турган сабактарга план-конспектилерди жазып, талкуулашты.

КТББ программасы мугалимдерге  жаӊы усулдарды гана үйрөтпөстөн, предметтик мугалимдер менен филолог мугалимдерди  биргелешип бирин-бири толуктап иштөөнүүйрөттү. Ушул максатта  мектепте мугалимдер үчүн тил боюнча ийримдер ачылды.

Көп тилдүү билим  берүү  программасынын эӊ алгачкы кадамы 4-класста 12 предмет менен  башталды. Сөзсүз  эле иш бар жерде кемчилик, кыйынчылыктар, түшүнбөстүктөр  болот эмеспи. Азырынча кадр, китеп маселелерин чечүүдө райондук билим берүү бөлүмү  менен иштеп жатабыз. Мүмкүн болушунча китеп боюнча жардам берип  жатышат, ал эми кадр боюнча жождор менен келишим түзүп жатабыз. Эми этап менен сынак класстардын, предметтердин санын көбөйтөбүз. Предметтерди максаттуу  тилде окутууда  предметти улап окутууга жана сабакты  тилге жарым-жартылай чөмүлтүү менен окутууга  аракеттенип жатабыз.

«Миӊ жолу уккандан бир жолу көргөн артык» дегендей, жакында  мен Казакстандын Шымкент шаарында өткөрүлгөн илимий-практикалык   конференцияга катышып келдим. Бул конференция мага өтө чоӊ таасир калтырды. Билингвалдуу  билим  берүүнүн орчундуу  ийгилиги  көзгө көрүнүп турат. Мисалы: Улукбек атындагы №3 жалпы  орто  мектептеги 9-д классында  өткөн  биология предметинен «Экология человека» деген темадагы максаттуу  тил англис тили  болгон билингвалдуу  сабак өтө жакты. Окуучулардын орус  жана  англис тилдеринде эркин баарлашуусу  мени таӊ калтырды.

Мен үчүн түшүнүксүз болгон бир канча  суроолорго  жооп ала алдым.

Кыргызстандын делегациясынын  курамына КТББ программасын ишке ашырууга көмөктөш боло турган бүт мекемелерден өкүлдөр жиберилген экен, алар менен өз ара пикир  алмашуу  учурунда бир канча көйгөйлөрдүн чечимин таптым.

Мен үчүн төрт күндүк  конференциянын практикалык бөлүгүөтө  кызыктуу  болду. Тажикстандык кесиптештер менен Шымкенттеги  беш мектептин тажрыйбасын  көрдүк. Аларда (Казакстанда) КТББ программасы 2007-ж. эӊ  алгачкы кадамын таштап, дээрлик максаттуу  тилде окутулган предметтер  тилди тереӊ  үйрөнүүгө толук  сүӊгүп кирүү  усулунда окутулуп, 13 жылда бир канча  ийгиликтерге жетишип, кээ бир мектептердин  бүтүрүүчүлөрү  чет өлкөлөрдө окуп келип, өз мекенинде эмгектенип  жатышкандыгына күбө болдук. Казакстандык жана  тажикстандык  кесиптештер менен  пикир алмашуудан кийин  көп тилдүү  билим  берүүнүн келечеги кеӊ экенине  ынандым. Ушул сапардын  уюштуруучуларына: КР БИМ, БУУнун Балдар фондуна, Социалдык интеграциялоо борборуна  ыраазычылык билдирип, жана жалпы эле Кыргызстанда көп тилдүү  билим  берүү  программасын ишке  ашыруу боюнча эмгектенип  жаткан чоӊ жамаатка иштерине ийгилик, ал эми КТББга ак жол каалайм. «Сапар жемиштүү  болду» дегим  келет.

Мамлекетибиздин  келечеги үчүн, балдарыбыздын келечеги үчүн кызмат кылабыз деп турган  жамаатыма  биримдикти, ынтымакты, жигердүү эмгектенүүнү каалайм. Дайыма бизге колдоо көрсөтөт деп жергиликтүү коомчулукка, ата-энелерге, райондук билим берүү бөлүмүнө ишенич билдирем.

Сулайманова Айсулуу,

Сузак  району, Манас  атындагы №90 жалпы орто  билим  берүү  инновациялык мектеби

Кыргызстандагы орто мектептерге  дин таануу сабагын киргизүү боюнча  иш-аракеттер каржы маселесине барып такалды.

Билим берүү жана илим министрлигинин Мектепте, мектепке чейин жана мектептен тышкаркы билим берүү башкармалыгынын башчысы Марат Үсеналиевдин айтуусуна караганда, биздин  мектептерге  да «Дин маданиятынын тарыхы» сабагын киргизүү маселеси каралып жатат.

- Окуу китебин даярдоо үчүн атайын окумуштуу-педагогдор иштеп жатышат. Китепке ар бир диндин маданиятын топтоп, окуучуларга үйрөтөлү деп жатабыз. Анткени ар бир диндин жакшы сапаттары бар. Мейли христиан, мейли ислам, мейли будда дини болсун ар биринин жаралышы, анын калыптанышы, эмне үчүн дин чыкканы ж.б.у.с. тууралуу кенен билим берели деп чечтик. Окуучулар динди маданият катары карасын деген ой бар. Эгерде эксперттик комиссия чечим чыгарса, биз ошол китепти сунуш кылабыз. Окумуштуулар сунуш кылган китепке ылайыктуу тарых мугалимдери кайрадан билимдерин жогорулатышат. Акыркы жылдары башка мамлекеттин саясаты, маданияты кыргыздарга сиӊип баратат. Мына ушундай терс көрүнүштөргө бөгөт коюу үчүн мектептерге “Дин маданиятынын тарыхы”  окуу китебин класстык сааттарга тарбиялоо максатында сунуштайбыз. Дин маданиятын билбеген жаштар чет жакага чыгып, алардын маданиятын таанып, азгырылып жатышат. Буюрса, окуу жылынын аягына чейин окуу китеби сунушталат. Менин пикиримде, диний сабатсыздыктан терроризм күчөп жатат. Ар бир дин тазалыкка үндөйт. Диний философияны бурмалабаш керек. Ар бир динде адамды  өлтүрүүгө, зордук-зомбулукка ж.б.у.с. терс көрүнүштөргөүндөгөн бир дагы сүрөө жок. Тескерисинче, дин элди ынтымакка, ырашкерликке чакырат, — дейт Марат Үсеналиев.

Ал эми  Кыргыз билим берүү академиясынын социалдык-гуманитардык предметтер лабораториясынын башчысы Мурат Иманкуловдун айтымында Кыргызстанда  советтик доордон бери дин тууралуу билим  берүүөтө чектелген болчу, тарых курстарында  гана айрым-айрым диндердин калыптанышы, пайда болушу тууралуу кыска маалымат берилген болбосо эч кандай диний маалымат берилбей келген. Ошондой эле дин тууралуу маалымат бере турган мугалимдер даярдалып чыккан эмес. Ошондуктан бул курсту мектептерге киргизе коюу кыйынчылыкты туудурат.

Себеп дегенде даяр кадрлар жок. Бул сабакты молдолор бере албайт, дин уюмдары  мектептин ишине кийлигише албайт, бул диний да, атеисттик да пропаганда эмес экендиги Концепцияда ачык жазылган. Сабакта диндин негиздерин окутуу керек. Мисалы, ислам дини эмне, ал кандай пайда болгон, кандай окуусу бар, диндин ичинде кандай агымдар бар деп, анын ар бирине токтолуп, кыскача маалымат берүү зарыл. Демек, биз өзүбүз исламдык көз караштарыбызга, ишенимдерибизге туура келбегендерди кантип ажыратууга болот, кайсы жерде аны кантип таанууга болот деп балдардын, жаштардын диний компетенциясын калыптандырышыбыз керек. Демек, тигиндей же мындай бир миссионер, даваатчы келип айтып жаткан сөзүнөн ал кайсы окууга тиешелүү экендигин аныктай ала турган мүмкүнчүлүк болуш керек. Биздин максат  ушу, — дейт Мурат Иманкулов.

Адистин айтуусунда, быйыл Президенттик аппараттын тапшырмасы, алардын катышуусу менен Норвегия өкмөтүнөн өкүлдөр келип,  дин тарыхы боюнча эки жолу семинар өтүшкөн. Норвегияда билим берүү 13 жылдык экен. Дин тарыхы сабагы  1-7-класстарда жумасына эки сааттан милдеттүү түрдө окутулса, 8-10-класстарда айрым класстарда 1 сааттан, айрымдарында 2 сааттан берилет экен. Ал эми 11-12-класстарда дин боюнча 1 саат каралыптыр.

- Норвегияда 13 жыл бою дин тарыхын окутушат экен. Биздин концепциябызды талкуулаган учурда дүйнөлүк талаптарга жооп берет экен дешти алар. Ал жерде, мисалы, биринчи кезекте христиан динин алышат экен, андан кийин башка дүйнөлүк диндерди окутат экен. Биз айттык, биринчи кезекте ислам дини туруш керек, андан кийин башка диндерди алабыз деп. Анткени бизде көп кездешкен ислам дини дедик.  Концепция боюнча биз бул сабакты 5-класстан баштап киргизүүнү сунуш кылганбыз. Анткени окуучулардын көз карашы 5-класста калыптанат. Эгерде ошол кезде калыптандырбасак андан кийин кеч болуп калат.  И.Арабаев атындагы университеттин ректору Т.Абдырахманов  өзүнүн эмгектеринде кыргыз исламы деген термин киргизди. Анткени кыргыздын исламы арабдардын исламынан көп жерден айырмаланат. Биз ошол айырмачылыктарыбызды да окутушубуз керек. Ушундай жол менен диний радикалдаштырууну токтотуу мүмкүнчүлүгү болот. Косметикалык ремонт жасаганга кеч болуп калды, ошондуктан кардиналдуу, капиталдык ремонтту жасап, жаш муундардын көз карашын мындан ары бузулуп кетишинен сактап калышыбыз зарыл. Ал биздин мамлекеттин келечектеги коопсуздугу, тынчтыгы, биримдиги. Айта кетчү нерсе, Концепцияны иштеп чыгууда Өкмөт эч бир каражат бөлгөн эмес. Адистер бекер иштеп беришкен эле.  Эми бул ишти мындан ары жылдыруу үчүн, албетте,  каржы керек, — дейт адис.

2014-жылы кабыл алынган “Дин чөйрөсүндөгү мамлекеттик саясаттын” концепциясында белгиленгендей, “эгемендүү Кыргызстандагы мамлекеттик жана коомдук системанын демократияга өтүү процесси республикада диндердин өнүгүшүнө алып келди, ал диний жагдайдын кескин өзгөрүшүнө өбөлгө болду. Жарандарда дүйнө таанымы жана дин жаатында өзүн-өзү эркин аныктоонун, өзүнүн динин үйрөнүүнүн жана жайылтуунун мүмкүнчүлүгү пайда болду”. Натыйжада динге ишенгендердин саны кескин өсүп, ал эле эмес диний объекттердин да саны көбөйдү. 1990-жылдары динге ишенгендердин көпчүлүк бөлүгү эки конфессияны: суннит исламынын ханафий мазхабын жана православ христианчылыгын тутунгандар эле.  Концепциядагы маалыматтарга таянсак, 1990-жылы Кыргызстанда 39 мечит болсо, 2014-жылы өлкөдө 2 362 мечит катталган жана Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгынын түзүмүнө кирген 81 ислам окуу жайы бар.  Өлкөдө христиан уюмдарынын саны да өсүүдө, алардын саны 2014-жылы 378ге жеткен экен. 1991-жылы Кыргызстанда 29 чиркөө коому болсо, азыркы мезгилде 49 чиркөө коому жана 1 аялдар монастыры иштейт. Өлкөдө башка христиандык диний уюмдардын ичинен расмий түрдө: 4 католиктик, 50 баптистик, 20 лютерандык, 56 элүүнчүлөр, 31 жетинчи күндүн адвентистери, 38 пресвитериан, 43 харизматикалык, 41 Иегова күбөлөрү, 18 башка христиандык уюм, 26 чет элдик протестанттык миссия бар экени маалым. дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынан ошондой эле 1 еврей жамааты, 1 буддисттик, 12 бахаи дининин жамааты каттоодон өткөн экен. Алты миллион эли бар Кыргызстан үчүн бул баш айландырган ар кандай агымдардын пайда болушу кооптонууну жаратпай койбойт.  Анысы аз келгенсип, чет өлкөдөгү диний окуу жайларынын айрым бүтүрүүчүлөрү окуусун аяктагандан кийин ошол өлкөнүн идеологиясын, маданиятын, сырткы келбетин, кийимин, жада калса жүрүм-турумун өлкө ичине жайылтып, аны таӊуулап жатышат.

Гүлнара Алыбаева, «Кутбилим»

Ош мамлекеттик университети соӊку жылдары окуу-материалдык, илимий-өндүрүштүк, адистик базасын чыӊдап, эл аралык байланыштары кулач жайып, улуттук жогорку окуу жайлардын ичинен алдыга суурулуп чыгып, мезгил менен теӊ жарышкан динамикалуу өнүгүү жолуна түшкөн окуу жайга айланды.

Каныбек ИСАКОВ,
Ош мамлекеттик университетинин ректору, филология илимдеринин доктору, профессор

• Башкы максатыбыз - эл аралык стандарттагы билим берүүгө жетишүү. Бул үчүн биринчи кезекте билим берүүнүн тийиштүү сапаттагы инфраструктурасын түзүүгө күч үрөп жатабыз. Ошон үчүн университетте азыр төрт жаӊы окуу имаратын курдук. Негизинен өзүбүздүн ички ресурстардын эсебинен бүткөрүлдү. 250 орундуу медициналык клиника, европалык стандарттагы стоматологиялык клиника курулуп пайдаланууга берилди. Өзгөн шаарындагы медициналык колледж жаӊы сатып алынган имаратка көчтү. Финансы-юридикалык колледж жаӊыртылып курулган имаратка ээ болду.
• ОшМУда бир жарым миӊден ашык чет элден келген студенттер билим алууда. Биз бардык сабактарды англис тилинде окуткан, эл аралык жана мамлекеттик стандартка шайкеш билим берүү системасын түзгөнгө жетиштик. Эми аларга тийиштүү шартта билим берүүүчүн эл аралык медицина факультетинин, Конфуций институтунун  имаратын жана эл аралык стандарттагы интеллектуалдык билим берүү борборун куруп баштадык.
• Дүйнөдөгү эӊ алдыӊкы университеттер менен биргелешкен факультеттерди ачуу аракетибиз жакшы натыйжаларды берди. Түркиянын Анкара университети менен 1993-жылы  теология факультетин түзүп баштагандан берки тажрыйбабыз артып, азыркы учурда жаӊы деӊгээлге көтөрүлдүк. АКШнын Портленд университети менен бизнес жана менеджмент факультетин ачтык, ошонун негизинде 2010-жылы биринчи болуп европалык аккредитациядан өттүк. 2013-жылы Кытайдын алдыӊкы окуу жайлары менен биргелешип Конфуций институтун түздүк. Батыш жана Чыгыштын өнүккөн университеттери менен биргелешип окутуу моделдерин жараттык. Мисалы, Түркиянын моделинде ыйман лицейин түздүк.
• Өнүгүүнүн он пайыздык план көрсөткүчүн алдыга койдук. Чет элдик студенттердин катышы сөзсүз түрдө он пайыздан кем болбошу керек. Жалпы студенттерибиздин он пайызы биздин башка алдыӊкы өлкөлөрдөгүөнөктөш университеттерден академиялык алмашуу программалары менен барып окуп келиши керек. Окутуучулук-профессордук жамааттын он пайызы чет элдик окуу жайлардан чакыртылып алынган алдыӊкы адистер болууга тийиш. Ошол эле учурда өзүбүздүн окутуучуларыбыздын он пайызы башка алдыӊкы өлкөлөрдөгүөнүккөн окуу жайларга барып, кесиптик билим деӊгээлин көтөрүп, тажрыйба топтоп келиши абзел.
• 2012-жылы толук электрондук башкарууга өттүк: электрондук кафедра, факультет, университет түздүк, башкаруунун жана окутуунун ачык-айкындыгына жетиштик. Ачык университеттин жакшы моделин түзө алдык.
• Коррупцияны жоюу үчүн күрөштү чечкиндүү жүргүзүп, аны пайда кылган себептерди четинен алып жок кылып жатабыз. Он беш пункттан турган иш-чараларды иштеп чыктык. Эӊ биринчи чара — 2011-жылдан баштап жыл сайын мугалимдердин эмгек акысын элүү пайызга көтөрүп жатабыз. Эмгек акынын көлөмүн быйыл ноябрь айында дагы кезектеги жолу көтөрдүк.
• Мугалимдердин социалдык шартын жакшыртуу, социалдык коргоо чараларын көрүп жатабыз. Ош шаарынын мэриясы менен сүйлөшүп, жер бөлдүртүп алып, мугалимдерге ипотекалык турак-жай курууну пландаштырдык. Университеттин өзүндөүй куруучулар ассоциациясын түзүп, төмөндөтүлгөн арзан баадагы турак жайды курууну келерки жылы жаз алды менен баштайлы деп турабыз.
• Эл аралык коомчулук биздин чечкиндүү кадамдарыбызга ишенди, инвестициялык колун сунду. Инвестиция тартуунун заманбап жолдорун таба алдык. Жалдырап сурагандын ордуна биргелешкен долбоорлор аркылуу акчалай түрүндө эмес технологиялар түрүндө же кызмат түрүндө алуунун көзүн таптык.
• Биз университетте үч эркиндикти камсыз кыла алдык. Эӊ биринчи -  сөз эркиндиги, андан кийин ой-чыгармачылык эркиндиги өлкөбүздө кандай өнүксө, биздин окуу жайда дагы бекем орун алды. Биз ошондой эле тандоо эркиндигин да камсыз кылууга жетиштик. Студент мугалимди өзү тандайт, предметти өзү тандайт. Студенттин тандоосунан өтпөй калган мугалим менен кош айтышабыз. Студент мугалимдин сабаттуулугун жана анын сапатын текшерүүчү жана аныктоочу баромерт болуп калды.
• Кадр саясатында жаштардын жигердүү энергетикасына жана көп жыл иштеген адистердин тажрыйбасына таянып, иш алып баруудабыз. Жети-сегиз факультеттин деканы болуп 35 жашка чейинки адамдар  шайланды. Улуу жана орто муундагы мугалимдерибиз жаштардын демдүү аракетине, жаӊыланууга бут тоскон жок, жакшы иштерди бардык жагынан жабыла колдоп жатышат.
• Студенттерибиздин активдүүлүгүн өзгөчө белгилеп айтып кетким келет. Илим, маданият, көркөм чыгармачылык, спорт, жана башка тармактарда жогорку активдүүлүктү көрсөтүп жатышат. Себеби биз алардын жүрөгүндөөздөрүнүн өлкөсү, улуту, университети үчүн шыктануунун, сыймыктануунун, ар-намыстын отун жага алдык. Алар дүйнөнүн бир да башка өлкөсүнүн балдарынан эч жеринен кем эместигин, керек болсо ыймандык, адамгерчилик жана эмгекчилдик жагынан артык экенин сезип окуп жатышат. Биз студенттердин ишенимин ушул деӊгээлге жеткирдик.

ӨРҮШ АЛГАН БИЛИМ ИНФРАСТРУКТУРАСЫ

 Медицина факультети

ОшМУнун Медициналык клиникасы 2014-жылы 23-октябрда университеттин 75 жылдык мааракесинде пайдаланууга берилди. 250 орундуу клиника төрт кабаттан туруп,  университеттин ички мүмкүнчүлүктөрүнүн эсебинен курулду.  Анда неврология, кардиология, эндокринология, жалпы терапия, дарт аныктама жана кеӊеш берүүчү бөлүмдөр учурда иштеп жатат. Окуу-лабораториялык база өндүрүштүк практикага ылайыкташкан, анын төмөнкү кабаттарында лекциялык залдар, 250 орунга ылайыкташкан конференц-зал жана лабораториялар жайгашкан.

 Стоматологиялык клиника

Стоматологиялык клиника 2014-жылы курулуп, колдонууга берилди. Анда 200 орунга ылайыкташкан  чоӊ лекциялык зал, 80 орунга ылайыкташкан кичи лекциялык зал, конференц-залдар  жана хирургиялык, тиш дарылоо,  рентген, залалсыздандыруучу кааналарда заманбап  бор машиналар  жайгашкан. Акыркы үлгүдөгү медициналык жабдыктар менен жабдылган клиника ОшМУнун базасындагы экинчи клиника болуп калды.

Өзгөн медициналык колледжи

Үстүбүздөгү жылдын октябрь айында Өзгөн медициналык колледжи Өзгөн шаарынын борбордук бөлүгүнөн сатып алган башка имаратка көчтү. Окуу корпусу заманбап технологиялар, лабораториялык каражаттар менен камсыз болду. Ошондой эле жакынкы аралыкта  колледждин жаӊы имаратынын айланасына спорт зал, 150 орундуу жатакана, окуу имараттын үчүнчү кабатын куруу, жашылдандыруу сыяктуу пландар түзүлдү.

Финансы-юридикалык колледжи

Октябрь айында ОшМУнун финансы-юридикалык колледжи дагы жаӊы окуу корпусуна ээ болду. Имарат керектүү эмеректер менен жабдылып, 22 аудиторияга кеӊейтилип, эки миӊден ашуун студенттин сапаттуу билим алуусуна шарт түзүлдү.

 Эл аралык медицина факультети

Aвгуст айында ОшМУнун Ак-Буура кампусунда төрт кабаттуу, аянты 2400 м² түзгөн Эл аралык медицина факультетинин окуу имаратынын курулушу башталды. Аталган окуу имаратын ушул жылдын аягына чейин ишке берүү пландаштырылган. Курулуш университеттин өзүнүн ички булактарынын эсебинен каржыланууда.

 Медицина факультети

Ал эми сентябрь айында медицина факультетине төрт кабаттуу административдик окуу имаратынын курулушу башталды. Аталган окуу имаратынын аянты долбоор боюнча 12/15 кв метрди түзүп, университеттин ички эсебинен каржыланат. Окуу имаратын ушул жылдын аягында ишке берүү пландаштырылган.

• Пландалган курулуштар

 Конфуций институту

Кытай Эл Республикасы менен биргеликте үч жыл мурда ачылган Конфуций институтунда билим алууну каалагандардын саны жылдан жылга өсүүдө. Ошондуктан аталган институтка чоӊ заманбап окуу имаратын куруу боюнча кытай тарап менен сүйлөшүүлөр жүрүп, атайын каражат бөлүндү.  Курулуш иштери 2016-жылдын башында башталат.

 Интеллектуалдык борбор

2016-2017-окуу жылында ОшМУнун филология факультетинин артына Кыргыз-Америка, Кыргыз-Европа жана Борбордук китепкана жана ОшМУнун Интеллектуалдык борборун   куруу пландаштырылууда.

 Искусство факультети

Искусство факультетинин азыркы имаратынын ордуна төрт кабаттуу окуу имаратын куруунун пландары иштелип жатат. Ал искусство факультетинин чыныгы жүзүн чагылдырган архитектура менен курулмакчы.

 Спорт комплекс

ОшМУда болочокто заманбап спорт комплексин куруу дагы пландаштырылып, долбоорлоо иштери жүрүп жатат.

Кытай менен кызматташтыктын үзүрү

2013-жылы Синьцзян педагогикалык университети менен кызматташтык башталып, ОшМУда Конфуций институту ачылган. Азыркы күндө университетте искусство, тарых, юридика, бизнес жана менеджмент, медицина, эл аралык мамилелер факультеттеринде кытай тили кошумча чет тили катары окутулуп жатат.

 Конфуций институту аркылуу 2013-14-окуу жылында 11, 2014-15-окуу жылында 82, 2015-16-окуу жылында 45 студент КЭРдин ЖОЖдоруна бюджеттик негизде жарым жылдык, бир жылдык, төрт жылдык билим алууга жана магистратурага жөнөтүлгөн. Андан сырткары, 2013-жылдан тарта жыл сайын Кытайдын шаарларына  эки-үч жумалык жайкы лагерлерге катышкан студенттер жана мугалимдердин саны 80ге жетти.Бүгүнкү күндө ОшМУ менен Кытайдын бир катар ЖОЖдорунун ортосунда  кызматташуу жөнүндө келишимдерге кол коюлуп, студенттер төмөнкү университеттерде билим алышууда:

• Пекин тилдер жана маданият университети
• Шанхай чыгыш-кытай педагогикалык университети
• Чаньань университети
• Шэньян педагогикалык университети
• Ганьсу саясий-юридикалык институту
• Гуйлин технологиялык университети
• Синьцзянь педагогикалык университети
• Синьцзянь финансы-экономикалык университети

Андан сырткары, Шанхай саясий-юридикалык университети, Сучжоу университети, Ланчжоу университети, Лудун университети сыяктуу ЖОЖдорунда да Конфуций институту аркылуу барып билим алышууда.

Ноябрь айында ОшМУнун ректору Каныбек Исаков Пекин тилдер жана маданият университетине иш сапар менен барып, 2+2 программасы боюнча эки ЖОЖдун дипломун ала турган бакалаврларды даярдоо, магистрлерди алмашуу, китептерди басып чыгаруу боюнча келишимдерге кол коюп келди.

Ал эми Шанхай чыгыш-кытай педагогикалык университетине болгон иш сапарында Кыргызстанды изилдөө борборун ачуу, мугалимдер менен студенттерди алмашуу жана жайкы лагерлерди уюштуруу боюнча келишимге кол коюлду.

Ганьсу саясий-юридикалык институту менен ОшМУнун ортосунда юридика кесиби боюнча магистрлерди алмашуу, эки өлкөнүн мыйзамдарын которуу боюнча келишимге кол коюлду.

Кытай тилин жана маданиятын окутуу мамлекеттик башкы кеӊсеси “Ханьбан” да иш сапар менен болуп, ОшМУнун Конфуций институтунун жаӊы окуу корпусун куруу үчүн “Ханьбан” тараптан 800 000 доллар бөлүп берүү боюнча келишимге кол коюлду.

Түркия менен жемиштүү  кызматташтык

Түркиянын Йылдырым Бейазит университетинде окуган ОШМУнун студенттери.

 ОшМУ эӊ алгачкылардан болуп Түркия Республикасы менен кызматташууну баштаган. Түркиянын Диянет фонду менен биргеликте Борбордук Азияда биринчи болуп теология факультетин ачкан. 2010-жылдан баштап Түркия менен алака-катыштагы уюмдардын саны көбөйүп, кызматташтык кеӊейүүдө. Диянет фонду, ТИКА кызматташтык агентствосу, студенттердин жана окутуучулардын тажрыйба алмашуу Мевлана программасы, Түркия өкмөтүнүн Түрк тилдүү мамлекеттер жана бир тууган элдер башкармалыгы, ошондой эле бир катар университеттер менен түзүлгөн келишимдер кызматташтыкты кеӊири өнүктүрүүгө жол ачты.

•  Диянет фонду менен биргеликте ачылган теология факультетине  кабыл алынган студенттер биринчи жылын Түркияда окуп келишет. Ош шаарындагы окуу корпусу жана жатаканасы акыркы технологиялар менен жабдылган. Студенттер үчүн бекер жатакана жана үч маал бекер тамактануу шарттары түзүлгөн. Мындан тышкары, ректордун жеке демилгеси менен ыйман лицейи эки жылдан бери окуучуларга да билим берип келүүдө. Лицейдин окуу корпусу жаӊы үлгүдөгү жабдыктар менен жабдылган. Аталган фонд менен түзүлгөн келишимдин негизинде лицей үчүн 2016-жылы төрт кабаттуу окуу корпусун жана алты кабаттуу эки жатакана куру пландаштырылууда.
• ТИКА менен түзүлгөн келишимдин негизинде 2011-жылы окуу китептерди жана макалаларды электрондук вариантка өткөрүүүчүн Кыргызстанда биринчи болуп сканер-робот алынган. Жакынкы күндөрдө университеттин кампустарына студенттердин жана шаар жашоочуларынын ден соолугун чыӊдоо максатында алты даана ачык спорттук жабдыктардын комплекси алынып келинет жана спорт аянтчалары жасалат.
• Ош мамлекеттик университети акыркы эки жылда жыйырмадан ашуун университеттер менен Мевлана программасынын алкагында келишим түзүү аркылуу 70тен ашуун студентти жана 30дан ашуун окутуучуну Түркияга жөнөтүүгө мүмкүнчүлүк алды. Аталган программа боюнча Түркиянын университеттери менен эӊ көп келишим түзгөн окуу жай ОшМУ болуп эсептелет. Бул программанын алкагында медицина, педагогика, табигый илимдер, тил жана башка көптөгөн багыттарда иш жүргүзүлүүдө.
• Түркия өкмөтүнүн Түрк тилдүү мамлекеттер жана бир тууган элдер башкармалыгынын башчысы Кудрет Бүлбүл мырзанын ОшМУга болгон зыяратында университеттин ректору менен бир канча багытта иш алып баруу макулдашылды. Атап айтканда теология факультетинин бүтүрүүчүлөрү Түркияга  магистратура жана докторантурага тапшырып, стипендия алып окушууда.
• ОшМУнун отуздан ашуун студенти Кастамону  университетинде билим алып келишти. Ошондой эле аталган университеттин профессорлору ОшМУга келип, лекция окуп, семинарларды өткөрүшүүдө
• Абант Иззет Байсал университети менен студент жана окутуучулардын тажрыйба алмашуусу, айрым адистиктер боюнча принцибинде Түркиянын да дипломун берүү жана ошондой эле ОшМУда азык-түлүк инженериясы жана азык-түлүк коопсуздугу адистиктерин ачуу жөнүндө келишимдер түзүлдү
• Анадолу университети менен дистанциялык билим берүүнүөнүктүрүү боюнча келишим түзүлдү.
• Сулейман Демирел университети менен ар түрдүү багыттарда магистратура жана докторантура даярдоо боюнча алдын ала макулдашуулар бар
• Түркиянын Диянет фонду менен биргеликте Ислам аалымы имам Серахсинин күмбөзүн реконструкциялоо жана анын айланасында мечит, маданий-билим берүү комплексин куруу иштери уланууда. Демилгечи катары ОшМУ Серахси туурасындагы маалыматтарды топтоп, эксперттик кызмат көрсөтүүдө.
• ОшМУнун демилгеси менен Өзгөн шаарындагы караханиддерден калган мунара, күмбөз жана комплексин реконструкциялоо планын ТИКА колдоого алып, баштапкы материал топтоо университеттин окумуштууларынын катышуусу менен ишке ашты.

Ар бир адам өз өмүрүндө башынан ар кандай окуяларды өткөрөт эмеспи. Алардын тагдыры да бири-биринен кескин айырмаланаары бышык. Бирок алардын өмүр жолунда кайсы бир деӊгээлдеги окшоштуктар, дал келүүлөр, карама-каршылыктар орун алып турары белгилүү. Алардын тагдырынын өйдө-төмөндөрү ачык-айкын белгилүү болбосо дагы, айрым иш аракеттери, алардын көзгө көрүнгөн жыйынтыктары жөнүндө сөз айтууга ар ким акылуу жана замандаштык, кесиптештик милдети деп эсептеймин. Биз сөз кыла турган  каарманыбыз  жигердүү  эмгеги, өз  ишине  болгон   жоопкерчиликтүү  мамилеси,  эмгекчилдиги, иштин көзүн алдын ала көрө билгендиги,  уюштуруучулугу,  билиминин  тереӊдиги  менен  элдин  ишенимине   кирип,  көп жылдар бою ар кыл тармактардын, анын ичинде илим чөйрөсүнүн да  ысыгына  күйүп,  суугуна  тоӊуп,   жакшысын  татып,  жаманына  «ооз  күйгүзүп»,   так  жүрүп,  туура  сүйлөп,  ишке  таза  мамиле  жасап, өз  орду  менен  кадыр-барк  күтүп,  опол  тоодой  эмгек  калтырып,  сексен жаш  курактын  астанасын  аттап,  зор кубаныч  менен  тосуп  турган  чагы.

Өлкөдөгү философиядагы жылдызы жанган көрүнүктүү инсандардын бири — кыргыз элинин атуулу, биздин замандашыбыз, коомдук жана мамлекеттик ишмер, академик Аскар Чукутаевич Какеевди айтсак болот.  Агай азыркы философия илимдеринин өзөгүн түзгөндөрдүн көч башында тургандардын бири десем эч жаӊылышпайм. Илимпоз катары өзүнүн ак эмгеги менен ийгиликтин «туу чокусуна» жете алды. Ар бир илимпоз, изденүүчү Аскар Чукутаевич туурасында азыноолак болсо дагы маалыматтарга ээ болууга тийиш. Ошондуктан агайдын кутман курак мааракесин утурлай  чыгармачылык баскан жолу, жасаган эмгектери туурасында айтып  кетүүнү эп көрдүм.

Агай 1935-жылдын 10-декабрында  Чүй областына караштуу, Чүй районунун Кегети айылында жарык дүйнөгө келген.  1958-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин биология факультетин ийгиликтүү аяктаган соӊ, 1963-1968-жж. Кыргыз ССР Илимдер академиясынын аспирантура бөлүмүнүн башчысынын орун басары, 1966-1968-жж. ошол эле мекемеде окутуучу,  1968-1988-жж. Кыргыз айыл-чарба институтунда философия жана илимий коммунизм кафедрасынын  башчысы, Кыргызстан Компартиясынын БКнын илим жана окуу жайлар бөлүмүнүн башчысынын орун басары, 1989-1992-жж. Кыргыз ССР ИАнын философия жана укук институтунун директору, 1992-1993-жж. КР Президентинин аппаратынын жетекчиси  КР Мамлекеттик катчысы,  1993-1998-жж. КР билим берүү, илим жана маданият министри, 1998-2000-жж. КР Президентинин кеӊешчиси, 2000-2005-жж.  Ж.Баласагын атындагы КУУнун ректору, ал эми 2005-жылдан азыркы мезгилге чейин Б.Ельцин атындагы Кыргыз-Россия (Славян) университетинин философия кафедрасынын башчысы, профессору, о.э. КР УИАнын философия жана саясий-укуктук изилдөөлөр Институтунун жана Б.Ельцин атындагы КРСУнун  алдындагы философия илимдери боюнча докторлук (кандидаттык) жана маданият таануу боюнча кандидаттык диссертацияларды коргоо үчүн түзүлгөн Диссертациялык кеӊештин төрагасы сыяктуу кызматтарды үзүрлүү аркалап эмгектенип келүүдө.

Аскар Чукутаевичтин жаӊычыл  эмгеги  жөнүндө  сөз болгондо,  мен  анын  илимий изилдөөсү, алардын жыйынтыктары жөнүндө айта кетүүм абзел. Агай кыйла жооптуу коомдук жана мамлекеттик иштерде иштеп жүргөн мезгилдерде да илимий-изденүүчүлүк иштерин таштап салбастан, илимдеги эӊ жогорку даражага жетип, КР УИАнын анык-мүчөсү (академиги) болуп шайланып, КР илимине эмгек сиӊирген ишмери, КР илим жана техника жаатындагы Мамлекеттик сыйлыктын лауреаты ж.б.у.с. наамдар менен сыйланды. Бул катардагы көп адамдардын колунан келе бербеген көрүнүш десек болот.  Мындай  ийгиликке жетүүнүн себеби -  кызматынын мазмуну менен өзүнүн адистиги, ошондой эле илим-изилдөө ишинин багытынын дал келип калгандыгында болсо керек деп ойлойбуз. Кандай болгон күндө да, бул  талыкпаган аракеттердин максаттуу жасалгандыгынын үзүрү деп билебиз.

Талбай иштеген эмгегинин натыйжасында Ардак белгиси, III-даражадагы «Манас» ордендери, бир канча медалдар, Ардак грамоталар менен сыйланды. Ал көлөмдүү  «Материя жана аӊ-сезим», «Социалисттик коомдук аӊ-сезимдин калыптануусу», «Кыргызстандагы марксистик-лениндик ойлом», Советтик социалисттик республикалардагы илимий-материалисттик дүйнө көз караштын жана философиялык изилдөөлөрдүн проблематикасы» 5 томдук, 5 томдун  биринчи жана экинчи китептери, Жоомарт Бөкөнбаевдин «Ажал жана абийир» поэмасынын башкы каарманынын прототиби Күмөн Болотовдун тагдыры жөнүндө  «Кыргызстандагы философиялык ойлом: изденүүлөр жана проблемалар» ж.б.у.с.  монографиялардын автору. Тактап айтканда, академик А.Ч.Какеев  философия илиминин тааным чөйрөсүндөгү негизги болуп эсептелген – материя, аӊ-сезим, ойлом ж.б. өзөктүү маселелер туурасындагы илимий көз караштарды изилдеген.  Жогоруда айтылган көлөмдүү илимий эмгектеринде философия, дегеле жалпы илимдеги негизги маселелердин бири болгон «аӊ-сезим» проблемасына кайрылган. Аскар Чукутаевич  жаштыгына карабай Кыргызстанда философия жаӊыдан илим катары телчигип келе жатканына карабастан, философиядагы эӊ оор маселе — материя жана аӊ-сезимдин диалектикасын  илимий-философиялык мектептери бар дүйнөлүк деӊгээлдеги окумуштуулардан кем калбай изилдеген.

Аскар Чукутаевичтин «Материя жана аӊ-сезим»  деп аталган китеби  анын алгачкы эмгек жолундагы эӊ чоӊ жетишкендиги болуп саналат. Себеби мына ушул эмгеги окумуштууга улуулукту, абройлуулукту алып келген десек болот. Бүгүнкү күндө дагы «материя жана аӊ-сезим» өз сынынан кетпей, дүйнөнүөзгөртүп, аны башка нукка бурган китептердин катарынан орун алып, арадан канча жылдар өтсө дагы, маани-маӊызын жоготпой келе жатат. Бул өз учурунда академик ойчулдун тапкычтыгы, келечекти көрө билгендигинен кабар берип турат.

Аталган эмгегинде аӊ-сезимдин жана тилдин пайда болушундагы ишмердүүлүктүн (эмгектин) ролу, идеалисттик көз караштардын далилсиздиги туурасында ой жүгүртүп, аларга теориялык жана практикалык негизде тереӊ талкуулоо менен жооп бергенге аракет кылган. Тактап айтканда, ал аӊ-сезим материя сыяктуу эле реалдуу болоорун, материя болсо объективдүү реалдуулук экендигин, ал эми аӊ-сезим адамдын ички дүйнөсүнүн реалдуу болмушу экендигин белгилеген. Чынында эле ушул күнгө чейин илимий табышмак болгон материя жана аӊ-сезим маселелерин изилдөө ар кимдин эле колунан келе берүүчү иш эмес. Анын негизги көз карашы аӊ-сезим материянын бардык түрлөрүнө тийиштүү эмес жана ал анын өнүгүшүнүн белгилүү баскычында гана пайда болгондугун, ошол себептен аӊ-сезим материянын продуктусу деп эсептелерин айткандыгында. Адамдар жаратылышты  өздөрүнүн талабына, муктаждыгына жараша өзгөртүүдө алардын аракеттеринин натыйжалары кандай болоорун  туура аныкташы зарыл. Алар өз ишмердүүлүктөрү кандай жыйынтыктарга алып келе тургандыгын билгенде гана жаратылыш менен инсандын ортосундагы теӊ салмактуулуктун (гармония) сакталаарын айтат.

Андан сырткары тил адам баласынын оюн, анын көп кылымдардан бери чогулуп келе жаткан тарыхый тажрыйбасынын жемиштерин сактап, коммуникативдик (байланыш) функциясын аткараарын жана ошондой эле кибернетика илиминин пайда болушу, анын өнүгүшү адамзаттын тышкы чөйрөнү таанып билүүдө, изилдөөдө жана кибернетика илиминин адамдын ойлоосун изилдөөдө жетишкен ийгиликтери Лениндик чагылуу (отражения) теориясынын тууралыгынын дагы бир далили экендигин баса белгилейт. Бирок бул оӊой-олтоӊ иш эмес, бул маселе бүгүнкү күндө дагы философия илиминин тармагы болгон «илим философиясынын» борборундагы проблемалардын бири десек жаӊылышпайбыз.

   Биз дагы илим жаатында эмгектенген кесиптештери, замандаштары иретинде Аскар Чукутаевичке ушундай келечектүү проблемаларды  көтөрүп  чыкканына,  анын чечилүү жолдорун изилдеп, алгачкы чыйырларды салганына ыраазычылык билдиребиз. Мындан ары өзүнүн санаалаштары, сапарлаштары,  ошондой  эле окуучулары менен биргеликте «учкундан жалын тутантып», элибиз, мамлекетибиз үчүн аба менен суудай керек болгон маселени дагы да тереӊдетип чечет деген ишеничтебиз. Агайдын аткара турган дагы далай иштери алдыда, ошондуктан мындан ары дагы ишмердүүлүгү  жемиштүү болуп,  татыктуу турмушта   жашап,   элине  ак  кызмат өтөп,  барандуу  эмгегинин  бай  түшүмүн  көрө  беришине  тилектешпиз.

О.А.Тогусаков,

КР УИАнын философия жана саясий-укуктук изилдөөлөр институтунун директору, КР УИАнын корреспондент-мүчөсү, КР илимине эмгек сиӊирген ишмер, КР Мамлекеттик жана И.Ахунбаев атындагы жогорку академиялык сыйлыктарынын лауреаты, философия илимдеринин доктору, профессор.

Сабактын билим берүүчүлүк максаты: Элдик оозеки чыгармачылыкка таандык болгон макал-лакаптарды, жаӊылмачтарды, табышмактарды, элдик ырларды жатка, обонго салып ырдап беришет.

Сабактын өнүктүрүүчүлүк максаты: Ырларды жатка айтуу менен бирге окуучулар эске тутуу жөндөмүн өнүктүрүшөт.

Сабактын тарбиялык максаты: Ырларды аткаруу менен окуучулар эмгекти сүйүүгө, улууну урматтоого, элин-жерин сүйүүгө, туулган жерин көздүн карегиндей сактоого, үрп-адат, каада-салттарды жүрөккө бек тутуп, аларды унуткарбоого  тарбияланышат.

Сабактын тиби: Бышыктоо

Сабактын методу: Чыгармачыл

Окутуунун формасы: Жуп менен иштөө.

Сабактын жабдылышы: Буклет, брошюра, түстүү сүрөттөр, ватманга чапталган түстүү сүрөттөр.

Предмет аралык байланыш: Адеп, кыргыз тарыхы.

Негизги базалык түшүнүк: кыргыз элинин каада-салты, үрп-адаты.

Сабактын жүрүшү:  1. Уюштуруу

2. Жаӊы тема:

Кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгы ооздон-оозго, муундан-муунга, укумдан-тукумга түбөлүктүү келе жаткан сыймыктуу мурас. Ал чыгармалар кыргыз элинин нечен кылымдан берки күрөшүн, үмүтүн, санаасын билдирип, көбүнчө эмгекчилердин мүдөөсүн туйдуруп келгендиктен, эл чыгармасы болуп эсептелинет. Кыргыздын оозеки чыгармачылыгында элибиздин өткөндөгү турмуш-тиричилигин, үрп-адатын, каада-салтын көрсөткөн чыгармалар өтө көп. Аларга: айтыш, керээз, кошок, арман, бешик ырлары, эмгек ырлары, санат жана насыят үлгүдөгү ырлар, ырым-жырым ырлары ж.б. кирет. Бүгүнкү сабакта кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгын сиздерге ачып бериш үчүн окуучулар менен бирдикте «Бешик тоюн» тандап алдык. «Бешик тоюнда» бешик ыры,  элдик ырлар, макал-лакаптар, күлкүлүү окуялар, кыргыз элинин бийи, табышмак, куйкум сөздөр, акыйнек айтышы, жаӊылмачтар, лакаптар, башкача айтканда, элдик оозеки чыгармачылыгынын көп түрдүүлүгү байкалат. Эмесе, тоюбузду баштайлы!

«Бешик ырымы»

Баланы бешикке салуу ырымы кыргыздарда кадимки чоӊ той менен коштолот.Ымыркай киндиги түшүп, төрөлгөнүнө жети күн болгондон баштап бешикке салынат. Бешик наристени бакканга, таза кармаганга, уктатканга бир топ ыӊгайлуу. Салт боюнча бешикти наристенин таенеси алып келет.

Ал эми наристенин бешикке салынган күнүн бешик тою дешет. Илгертеден эле бешик тою берилүүчү күнү нан бышырылып, мал союлуп, айыл-апа, куда-сөөк, тууган уруктар, тааныштар чакырылган.  Жентек делип сары май томурулуп, дасторконго жер-жемиштер, боорсоктор, таттуулар төгүлгөн. Кур кол келбей белек-бечкектерин ала келген коноктор наристени алкашып, бешигине боорсок, таттуу, мөмө-чөмөлөрдү чачышкан. Баланы бешикке көптү көргөн, көп жашаган, көп төрөгөн дөөлөттүү байбичеге салдырышат. Эгер ымыркай кыз болсо, бешикке кайчы, сөйкө, шуру, эркек болсо чүкө, камчы салынат. Оӊ-сол чүкөлөрдү бешикке салып, аны баш жагынан которуп «бар бол», «оӊ бол» деп эӊкейткенде чүкөлөр күлтүккө түшүп кетет. Баланы бөлөөнүн алдында алгач бешикке ар кандай оорулар, жин-шайтандар жашынып калбасын деп арча менен бешиктин ичи-сыртын аластайт. Анан: «Шайтандар кач, кач, кач, ээси келди!»,- деп алып барып баланы жаткырышат. «Бешик апа, бек карма!  Умай эне, уйку бер!» — деп таӊат. Бөлөп жаткан учурда ыйлаак болбосун деп, дөөлөттүү апа оозуна боорсок тиштеп алып, жуурканы, куржуну, кабы, баштыгы болуп жети нерсени бешикке жаап, төрөгөн энесине карматат. Энеси көтөрүп алып төрдөн эшикке, эшиктен төрдү көздөй жүгүнөт.  Байбичелер алкап батасын беришет. Энеси баласын терметип бешик ырын ырдайт.

   «Бешик ыры»:

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм!

Элин багып, сыйлаган

Эл менен бирге жыргаган,

Эмгекчил болгун бөбөгүм!

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм!

Калкын багып сыйлаган,

Калк менен бирге жыргаган,

Камкор болгун, бөбөгүм!

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм!

Өнөрүӊ менен өргө чап,

Эмгегиӊ менен элге жак.

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм!

Курулушту куп билген,

Куруу ишин төп билген,

Уста болгун бөбөгүм!

Бешик ыры кыргыздарда байыркы учурларда эле пайда болгон. Эненин чүрпөсүнө болгон мээрими бешик ырынан, назиктигинен, эркелеткен мүнөзүнөн байкалып турат.

Бешик ыры ар дайым эле бала сооротууда гана эмес, ал жакшы тилек билдирүү, эненин кубанычын, жакшы оюн айтуу менен баланы жаш кезден жакшы жүрүм-турумдарга тарбиялоо үчүн ырдалган.

Бүгүн бешик тойго келген балдар табышмак айтса, эжейлер жандырып берсеӊиздер.

1. Жарган жыгач

Жаткан коен

Эки көөкөр азыгы

  Астындагы азыгы.

(бешиктеги бала)

2. Сөөгү жок, эти бар

Сүйлөгөн сөзү бар.

                                                      (тил)

3. Конок келди алсыз

Ат байладым жалсыз

Кой союп бердим кансыз.

(бала, бешик, эмчек)

4. Кош кайкыда турагы бар

Кош каухардан чырагы бар

Керемети ааламга тиет

Аалам ага баш ийет.

     (баш)

5. Кыпын түшсө ооруган

Эки нерсе кичине

Бирок тоо, көл, токойлор

Батып кетет ичине

Бул эмне билип ал

Пайдасы зор кишиге.

(көз)

Табышмактар — адамдын ой-чабытын, кыялын, акылын жогорулатып, сезимталдык жана тапкычтык сапаттарын өнүктүрөт.

Тереӊ ой, нускалуу сөз, өлбөс дастан

Мыскылдап кылым санап чыгат баштан.

Ошонун берметтерин териш үчүн,

Далайлар ийне менен кудук казган.

Азыркы кезек макал-лакаптарда:

Бала:

Баатыр болмок маӊдайдан

Чечен болмок таӊдайдан.

Кыз:

Айдаганы беш эчки

Ышкырыгы таш жарат.

Бала:

Ажалдуу карга бүркүт менен ойнойт.

Кыз:

Азаматтын жакшысы азыраак сүйлөп, көп тыӊшайт.

Бала:

Бала болсоӊ шок бол,

Шок болбосоӊ жок бол.

Кыз:

Баштуу тойдун ыры көп,

Башсыз тойдун чыры көп.

Бала:

Абийирдүү жигитке

Ажалдуу кийик жолугат.

Кыз:

Айтсам сенден өлөрмүн

Айтпасам сындан өлөрмүн.

Бала:

Айдай чырайыӊды,

Иттей узун тилиӊ бузат.

Кыз:

Баш кесмек бар,

Тил кесмек жок.

Бала:

Эшектин кулагы узун,

Ушакчынын тили узун.

Кыз:

Айыпсыз аякка тикенек кирбейт.

Бала:

Акылдуулар сөз алышат,

Акылсыздар өч алышат.

Баары чогуу айтышат:

Билимдүүнүн белгиси, билгенин берет келгиси,

Акылдуунун белгиси, акылын келет бергиси.

Ар бир макал-лакаптын өз алдынча тереӊ мааниси бар. Убактысында пайдаланып айтылса, сөздүн көркү чыгат.

Байыртадан ата-бабабыз бул учкул сөздөрдү бекеринен айтышпаса керек. Ар бири акылман адамдардын оозунан чыкканы сезилип турат. Кийинки муундарды тарбиялоодо мааниси өтө зор.

Акыйнек — элдик оозеки чыгармачылыктагы кордоп айтышуунун бир түрү. Мында негизинен кыздар, жаш келиндер бири-бирине же тууган-уругуна, жашаган айыл конушуна карата эки жаат болуп бөлүнүп алып, маӊдай-тескей туруп алып ырдашкан. Акыйнек айтышууда бири экинчисинин жүрүш-турушун, турпат-сымбатын, кебете-кешпирин жана кулк мүнөзүн, ой-санаасын мазакташкан. Ошондой эле мактап да ырдашкан.

Кызыл гүлдөй буралып, кыздар бийлейт суӊалып.

Кезекте кыргыз эл бийи

(Кыздар элдик бий аткарат)

Ташка тамга баскандай жаӊылмачтар:

Ак чайнекке көк капкак,

Көк чайнекке ак капкак.

Маш буурчак таптаттуу

Таш буурчак капкатуу

Айтмак белем мен калпты

Анда оозун байкаштыр

Үзүлүп кетип үзөнгү

Үсөн ооп түзөлдү

Үсөн күчтүү болбосо

Үзүлмөкпүүзөнгү.

Токол музоо сүзөнөөк

Моюнчасын үзөнөөк

Сүзөнөөк, үзөнөөк

Байлап салдык  үчөөлөп.

Көзү бүтүк, үч күчүк ушуп

Үч күчүк үшүп, үнү бүтүп.

Аттокурга ат бактырышты,

Атка бат аткастырышты

Бастырмага атты

Бат башбактырышты

Бастырманы бат,

Бат баткак кылышты.

Жаӊылмачтар — бул кыргыздардын оозеки байлыгы.

Башкы максаты — жаӊылбай гана абдан тез окуу, тез айтуу.

Ооздон чыгып учуп жүрөт

Коноор жерин өзү гана билет.

Лакап

Узун сакалчан Маанаке деген адам болуптур. Анын жүрүш-турушу апенди чалыш, ак ниеттүү, тамашакөй, айрыкча жаш балдар менен теӊтушундай ойногон бала кыял киши экен.

Балдар Маанакенин бирде тонун ала качып, бирде кызыл өгүзүн мине качып бушайманга салышчу экен. Маанаке кызыл өгүзүн минип отунга жөнөйт. Балдар Маанакени шылдыӊдаш үчүн артынан барышат. Маанаке отун алып, өгүзүн узун кармап, уктап калат. Аӊдып жүргөн балдар Маанакенин сакалын кырып кетишет. Бир кезде Маанаке ойгонуп, сакалын сыласа колуна урунбайт. Ал өзүнчө таӊ калып: «Мен го Маанаке, Маанаке болсом, сакалым канаке?

Маанаке эмесмин дейин десем, кызыл өгүзүм мынаке», — деген экен.

«Оп майда» элдик ыры:

Орой-орой оп майда,

Ороо толсун оп майда.

Кырча-кырча басканын,

Кырман толсун оп майда.

Майда-майда мапмайда,

Майдалансын  атты айда.

Талкандары бизге пайда,

Топондору сизге пайда.

Кызыл толгон кырманда,

Сузалы биз кап кайда.

Бекер жүрсөӊ жан багып,

Табалбайсыӊ эч пайда.

«Эмгек менен эл көгөрөт, жамгыр менен жер көгөрөт» эмеспи. Андыктан биз силерге кааларыбыз күжүрмөндүк менен эмгектенип, «Эл эмгегин жер жебейт» дегендей, эмгегиӊердин үзүрүнө күбө болуп, ылайым эле дасторконуӊардан нан үзүлбөсүн. Нан болсо ыр да болот, көӊүлүӊөр да ток болот. Ушуну менен адабий кече соӊуна чыкты.

Мыскал Асымбекова,

Ысык-Көл областы, Ысык-Көл району, Чырпыкты айылы, Касым Тыныстанов атындагы Чырпыкты жалпы орто билим

берүү мектеби, кыргыз тили жана адабияты мугалими

Кыргыз Республикасынын Жергиликтүү өз алдынча башкаруу союзу өлкөнүн жети шаарында жарандарды тейлөө борборлорун түзүү долбоорун ийгиликтүү ишке ашырды. Биринчи пилоттук долбоор Токмок шаарында сыноодон өтүп, андан кийин АКШнын эл аралык республикалык институтунун каржылык көмөгү аркасында Жалал-Абад, Ош, Баткен, Балыкчы, Майлы-Суу, Кара-Көл шаарларынын мэриясында ишке ашырылды. Тейлөө борборлорун жайылтуу боюнча Өкмөткө сунуштар берилип, азыркы учурда башка шаарларга жайылтуу маселеси каралып жатат. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу союзунун эксперти Назира Касеева “Кутбилимге” берген маегинде аталган долбоордун мааниси жөнүндө ой-пикир бөлүштү.

- Бир катар шаарларда тейлөө борборлорун ачуунун зарылдыгы кайдан келип чыкты?

- Мамлекеттик бийлик органдарына элдин ишеними төмөн болгону, эл менен мамлекеттин ортосундагы ажырымдын чоңойгону революцияларга алып келген негизги себептер экени белгилүү. Ошон үчүн Туруктуу өнүгүүнүн улуттук стратегиясында да бийликке элдин ишенимин кайтаруу башкы максат деп көрсөтүлгөн. Мындан тышкары ушул стратегияга ылайыктап өкмөт иштеп чыккан стратегияда дагы мамлекеттик жана муниципалдык кызматтардын сапатын көтөрүү жөнүндө жазылган. Бул багытта беш жылдан бери көп иштер жасалды. Мамлекеттик кызмат көрсөтүүлөрдүн реестри кайра каралып, такталып бекитилди. Эгер мурда мамлекеттик кызматтардын жыйырма миң түрү болсо, азыр 373 эле кирди. Себеби так критерийлер иштелип чыкты. Мурда мамлекеттик органдар өздөрүнүн функцияларын кызмат катары көрсөтүп эле ошого акча ала беришчү. Азыр анын критерилери так белгиленди. Мисалы, эл тараптан сөзсүз суроо-талап болуш керек деген критерий кирди. Кызмат деген эмне, мамлекеттик кызмат, муниципалдык деген эмне, анын баарынын түшүнүктөрү такталып, аныктамасы берилди. Андан сырткары муниципалдык кызматтардын реестри дагы бекитилди. Бул эки реестрден турат, биринчиси базалык реестр өкмөт тарабынан бекитилет, экинчиси — жергиликтүү өзүн өзү башкаруу органдары өздөрүнүн аймагында элге көрсөткөн кызматынын кошумча реестрин иштеп чыгууга тийиш. Аны жергиликтүү кеңештер бекитет. Андан кийин ар бир кызматка стандарт жазылышы керек. Бу боюнча типтүү стандарт иштелип чыгып, өкмөттө бекитилди. Анда муниципалдык кызмат көрсөтүүнүн сапатын аныктаган параметрлер иштеп чыккан. Мисалы, маалымат жеткирүү жагын алалы. Бир маселе боюнча маалымат алыш үчүн биз көп учурда тааныштарыбыздан сурайбыз, башка кимден маалымат алышты билбейбиз да. Мамлекеттик мекемелерге барсак, тиги кабинетке бар, бул кабинетке бар деп ойното беришет. Азыркы талап боюнча жарандар мамлекеттик органдарга кайрылганга чейин эле тийиштүү маалымат аларга жеткиликтүү болушу керек. Тийиштүү маалымат ошол мекеменин сайтында, такталарда болууга тийиш. Милдеттүү түрдө телефондор көрсөтүлүшү керек. Жарандар кааласа телефон аркылуу, кааласа электрондук почта аркылуу маалымат сураганга укуктуу. Бирок мамлекеттик органдардан телефон менен маалымат алуу да өтө кыйын экенин айта кетишибиз керек. Ошол эле учурда мамлекеттик органдын тийиштүү өкүлү ар бир кайрылган адамдын суроосун угуп, ага маселени чечүүнүн жолун, эрежесин кайсыл кабинеттерге кайрылууну, кандай кагаздар керек экенин түшүндүрүп айтып берип турушу керек. Тейлөөнүн этикалык эрежелери да көрсөтүлдү. Эгерде жаран мамлекеттик кызматтын сапатына нааразы болсо, ага даттануу мүмкүнчүлүгү берилген.

Улуттук стратегияда жана өкмөттүн стратегиясында дагы мамлекеттик кызмат көрсөтүүнүн сапатын жакшыртуунун бир жолу катары “Бирдиктүү терезе” көрсөтүлгөн. Бул деген эмне? Мисалы, ЗАГСты алалы. Ата-энелер төрөлгөн баласына күбөлүк алыш үчүн барышканда жашаган жериңен кагаз алып кел дейт. Же Соцфондко барып, пин-кодуңду тактап кел деши мүмкүн. Никеге туруп жаткан жаштардан мурда-кийин үй-бүлөсү болгону же ажырашканбы, ошол жөнүндө тийиштүү документти сурашы мүмкүн. Кызмат көрсөтүүнүн “бирдиктүү терезесине” өтүү жарандарды мындай ашыкча убаракерчиликтен куткарат. Мамлекеттик органдар жарандарды тигиндей справка алып кел деп убара кылбай, бири-бири менен өздөрү байланышып, тийиштүү маалыматты тактап берүүгө тийиш. Мисалы, паспорт алыш үчүн жашаган жериңиз жана үй-бүлөңүздун курамы жөнүндө справка аласыз. Айыл өкмөттөн дагы башка документтерди таап алып келесиз. Андан сырткары адрес бюросунан справка аласыз. Мамлекеттик каттоо кызматы менен адрес бюросу бир эле мамлекеттик органга баш ийиет. Ошондуктан бир эле мамлекеттик органдын структурасындагы мекемелер жаранды ары-бери чуркатпай, ал тууралуу тийиштүү маалыматты бири-биринен өздөрү эле таап алышса болот.

Бирок бирдиктүү терезе системасына өтүш үчүн ага зарыл шарттарды камсыз кылыш керек. Ошондой шарттардын бири катары тейлөө борборлорун түзүү долбоору болуп саналат. Тейлөо борбору эң биринчи Токмок шаарында пилоттук долбоор катары сыноодон өтүп, ачылган эле. Ушул жылы аны дагы алты шаарда ишке ашырдык.

-Мамлекеттик мекеме-уюмдарга кайрылган жарандар көп учурда бюрократиянын көп экенине нааразы болуп жатышат. Тейлөө борбору жарандардын арыздарын мамлекеттик органдарда ыкчам каралып чечилишин канчалык жеңилдетти?

- Тейлөө борборлорун ачуунун башкы максаты жагы ошол жарандардын арыздарын кароонун жеңилдетүү жана мамлекеттик кызмат көрсөтүүнүн сапатын жакшыртуу болуп саналат. Тейлөө борбору тартип боюнча мэриянын биринчи кабатында болуп, анда эки же үч адам отурат. Алардын милдети кайрылган жарандардын арыздарын кабыл алат, тийиштүү маалымат берет. Жарандар башка бөлүмдөгө кайрылып убара болушпайт.

Шаардын тургундары ар кандай маселелер менен чү дегенде эле кабылдамага баш багышат же жалпы бөлүмгө, социалдык бөлүмгө көп кайрылышат. Бирок бир эле бөлүмдө иш бүтпөйт, башка жагына барып кол койдуруп келиш керек болот. Же адатта жарандардын арызы кабылдамада бир-эки күн жатат, андан кийин мэрге же вице-мэрге берилет, андан кийин кол коюлуп тийиштүү бөлүмгө жеткиче да бир топ күн өтөт. Азыр болсо жарандын арызы түшкөндөн кийин анын көчүрмөсү дароо алынып, тийиштүү бөлүмгө жиберилет. Ал эми арыздын түп нускасы мэрдин кароосуна киргизилет, каралып кол коюлуп чыгат. Демек, мурдакыдай убакыт текке кетпей, арызды тийиштүү адистер өз убагынан кечиктирбей карап чыгып, жооп беришет. Мунун экинчи жагы жарандар менен мэриянын кызматкерлеринин ортосунда байланышты азайтып, коррупциялык себептерди да жок кылууга шарт түзүлүп жатат.

- Мамлекеттик кызмат көрсөтүүнүн сапатын жакшыртуу үчүн бул долбоорду башка шаарларга жана райондорго да жайылтуу жагын Өкмөт карап жатабы?

- Албетте, бул алдыңкы тажрыйбаны жайылтыш керек. Башка шаарлардын жетекчилери дагы ушул долбоорго өтө алышат. Анткени, кызмат көрсөтүүнүн сапаты жакшырат, тейлөөнүн убактысы кыскарат, жарандарга жеңилдик болот.

Мисалы, баланы бала бакчага бериш үчүн ата-энелер дароо эле бала бакчанын башчысына кайрылышат. Бала бакчага барышса кезекте туруш керек же райондук билим берүү бөлүмүнөн путевка алып кел дешет. Бир эмес бир нече жолу барып, эшик жыртасың. Ал эми тейлөө борборунда ушул маселенин чечүүнүн тартиби жана эрежелери жөнүндө тийиштүү маалымат берилет жана тийиштүү чарасы көрүлөт.

Бул долбоордун алкагында анын практикалык колдонмосу иштелип чыкты. Булар жергиликтүү өзүн өзү башкаруу агенттиги аркылуу башка шаарларга жана райондорго жайылтылышы керек.

Райондук деңгээлде дагы ушул сыяктуу долбоор ишке аша баштаганын жатканын айтып кетүүм керек. Мындай тейлөө борборлору райондук деңгээлде сөзсүз түрдө эле райондун борборлорунда эмес, айыл-кыштактарга жакын аймактарда болууга тийиш.

Маектешкен Кубат Чекиров

Кытайда мектептерде ар жылы Айтматовдун туулган күнү атайын маанилүү иш-чаралар менен белгиленет. Алгачкы жылдары Кызылсууда, андан кийин Үрүмчүдө студенттердин чогулушу башталган, азыр бүт мамлекетке жайылтылды. Ар жылкы иш-чаранын арналуу темасы бар. Ар жылы 12-декабрь күнү Айтматовдун сүрөтү түшүрүлгөн календарлар чыгарылат, залкардын сүрөттөрү белекке берилет.

20-кылымдын 60-жылдарында совет социалисттик адабиятынын атактуу чыгармалары орус тилинен кытай тилине которулуп жарык көрө баштаган. 1961-жылы Ли Гаӊ аттуу кытай котормочусу «Жамийланы» которуп, «Дүйнө адабияты» журналынын 10-санында жарыялаган. Бирок каргашалуу «маданий төӊкөрүш» жана кытай-совет байланышынын начарлап кетүүсү аралыкта 12 жыл Айтматовдун чыгармаларын кытай тилине которуп жарыялоодо үзүлүш болгон. 1973-жылы Сав Янжоӊ которгон «Ак кеме» совет коомундагы караӊгылыктарды ачып берүүчү «тескери окуулук» катары айрым китеп болуп ички жактан таратылган. Азырга чейин Чыӊгыз Айтматовдун бардык чыгармалары кытай тилине которулуп, 29 башка китеп болуп чыккан.

Ал эми Кытайдагы аз сандуу улуттардан алгачкылардан болуп уйгурлар 1981-жылы «Ак кемени» кытай тилинен которуп, Пекин улуттар басмасынан китепче кылып окурмандарга сунган. 1984-жылы «Жамийла», «Кызыл жоолук делбирим», «Биринчи мугалим», «Жер энени» «Айтматов повесттеринен тандалма» аттуу китеп кылып чыгарган. Ошондон баштап уйгур коомчулугунда Айтматовдун чыгармачылыгына кызыгуу оожалган. Жазуучунун дээрлик бардык чыгармалары уйгур тилине которулуп бүттү. 2011-жылы Айтматов чыгармаларынын уйгур тилиндеги сегиз томдугу басмадан чыгып, 2014-жылы Англияда өткөн эл аралык китеп фестивалында баш байгени жеӊип алган. Уйгур тилинде чыккан китебинин түрү 18ге жетет.

Кытай моӊгулдары 1983-жылы Айтматовдун чыгармаларынын I томун, 1985-жылы II томун чыгарышкан. Жогорку окуу жайларда окутууга, жалпы эле монгул тилдүү окурмандарга жайылтууга көп күч жумшап келишет.

1985-жылы «Ак кеме», «Кылым карытаар бир күн» менен «Гүлсаратты» Кызылсуу кыргыз басмасы чыгарганга чейин кыргыз окурмандар кытай тилиндеги, көпчүлүгү уйгур тилиндеги басылышын издеп окуп келишкен. Айтматовду кытай кыргыздарына кеӊири тааныштырууга окумуштуу Макелек Өмүрбай данакер болгон, 1988-жылы кытай сынчыларынын Айтматов чыгармаларына берген бааларын жыйып, кыргыз тилине которуп, «Алп изинен» аттуу китеп чыгарып, түшүнүүнү ого бетер тереӊдеткен.

Кытай тилиндеги изилдөөлөр     Айтматовдун чыгармаларынын көркөмдүк өзгөчөлүгүн жана идеяларын иликтешет, кытай жазуучуларынын чыгармаларын салыштыра изилдешет, б.а. Айтматовдун кытай жазуучуларына көрсөткөн таасирин ачып көрсөтүшөт.

Окумуштуу агабыз Макелек Өмүрбайдын «Манас жана Чыӊгыз» деген илимий эмгеги Кыргызстанда жарык көрдү. Андан башка жаш изилдөөчү Мамбетжүсүп Амантур уулунун «Адамзаттын Айтматову, кыргыздын Чыӊгызы» деген илимий эмгеги кыргыз тилинде жарык көрдү.

Рухий ак кеме

Айтматов чыгармаларын элге жайылтуу, жаш муундарга сиӊирүү жана анын рухуна мураскердик кылуунун дагы бир аргасы – мектептерде окутуу. Бул иш 1989-жылы толук ортонун кыргызча адабият окуулуктарына киргизүүдөн башталган. Он жылга жуук «Атадан калган туяк» деген бир гана аӊгемеси окутулуп келген. 1998-жылы кыргызча окуулуктарды кайрадан түзгөндө толуксуздун окуулуктарына «Атадан калган туяк», «Манас атанын ак кар көк музу», «Ак кеме» деген үч чыгармасы, толук ортонун окуулугуна «Кылым карытаар бир күн» романынан үзүндү («Дөнөн куштун аӊгемеси» деген ат менен) киргизилген.

Жогору окуу жайларында, 1980-жылдардын ортолорунан тарта эле филология адистигинин чет эл адабияты окуулуктарына Айтматовдун өмүр жолу, чыгармачылык ийгиликтери, чыгармаларындагы көркөм бийиктик жана башкалар кенен иликтөөгө алынган маалыматтар киргизилүү менен бирге «Кылым карытаар бир күн», «Ак кеме», «Жамийла», «Гүлсарат», «Кыямат», «Биринчи мугалим», «Деӊиз бойлой жорткон Ала-Дөбөттөр» көп тилдерде студенттерге окутула баштаган.

Окуулук беттеринде

 Баштоочтун кыргызча «эне тил» окуулуктарында: «Чыӊгыздын балалык кези» (Райкан Шүкүрбековдун макаласы боюнча), «Туӊгуч калем акым» (Айтматовдун «Чоӊ энем жана тунгуч калем акым» аттуу эргимесинин негизинде).

Толуксуз орто мектептердин кыргызча «тил-адабият» окуулуктарында «Атадан калган туяк», «Жаныбарым Гүлсары», «Турмуш жана эстемелер» (адабияттын ролу жөнүндө сүйлөгөн сөзү), «Адабияттын жаш атуулдарына»; «Кылым карытаар бир күн» (романдан үзүндү — «Дөнөн куштун аӊгемеси»), доктор Лайли Үкүбаеванын «Кыргыз элдик фольклору жана Чыӊгыз Айтматов» деген макаласы.

Толук ортонун кыргызча тил, адабият окуулуктарында «Залкарлардын маеги» («Аскада калган аӊчынын ыйынан» үзүндү), «Токой төш планетасына сапар» («Кылым карытаар бир күн» романынан үзүндү), «Ак кеме» (сабактан тышкары окуу), тандалмалуу окуулук «Ал океан сындуу «Манастын» миллион сабын жат билген»; (2) Макелек Өмүрбай. «Чыӊгыз Айтматовду тогуз жолу зыярат»; Жу Ёки. «Манас» мен үчүн орошон мааниге ээ» (автордун Чыӊгыз Айтматов менен маегинен).

Уйгурлардын толуксуз 9-жылдык 1-бөлүк «тил-адабият» окуулугунда «Уулу менен кездешүү» деген аӊгемеси, толук ортонун милдеттүү окуулук — IVде «Деӊиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт» повестинен үзүндү окутулат.

Казактардын толуксуз 8 жылдык 2 бөлүк «тил, адабият» окуулугунда «Ауэзов тууралуу сөз» деген макаласы; толук ортодо «Алгы сөз» (М.Ауэзовдун «Кыйла заман» аттуу китебине жазган баш сөзү) окутулат.

 Адабий алптар сабында

 Кытайда жогорку окуу жай филология кесибинин чет эл адабияты окуулуктары ар кайсы материктерге карай түрлөргө бөлүп түзүлөт. Анын ичинде евро-америка бөлүгүндө 20-кылымдын кийинки мезгилдик реализм адабиятынын көрүнүктүүөкүлү катары Нобель сыйлыгынын ээлери Э.Хемингуэй, Б.Пастернак, канадалык жазуучу Совл Болу менен катар совет-орусия реализм адабиятынын эӊ көрүнүктүүөкүлү, кыргыз жазуучу Чыӊгыз Айтматовдун чыгармачылыгы бүтүн күндүзгү окуу түзүмүндө окутулат. Атайын түзүлгөн окуулуктун толукталып, оӊдолгон 7-чыгарылышы 2015-жылы жарык көрдү. Анда Айтматовдун өмүр жолунан маалымат берилип, чыгармачылыгын мындай үч баскычка бөлүп изилдеген.

Биринчиси – изденүүдөн бышылып жетилүүгө чейин (20-к. 50-60-ж). Мында «Жамийланы» Айтматов чыгармачылыгындагы доор бөлгүч кубулуш деп карап, ошол жөнүндө көбүрөөк токтолгон. Ал эми «Гүлсаратты» Айтматов чыгармачылыгы бышкандыгынын белгиси катары санап, андагы улуттук маданият, Гүлсары жана Танабай образын жаратуудагы жетишкендиктер жөнүндө кеӊири токтолгон. Албетте, ушул 20 жыл ичинде жазган повесттеринин ар бирине токтолбой өтпөгөн.

Экинчиси – көркөм чыгармачылыктын жаӊы бет алышы (20-к. 70-жылдары). «Ак кемени» белги кылган бул доорду Айтматов чыгармачылыгындагы жаӊы бет алыш деп карап, «Ак кеме» тууралуу өтө кеӊири ары ичкерилей изилдөө жүргүзүлгөн, асыресе, чыгармачылыгына элдик аӊыз-уламыштарды жуурулуштуруп жеӊишке жетүүдөй чеберчилигин турактандырып, ошол доордо совет адабиятында эӊ алгачкылардан болуп «Ак кеме» менен сынчыл реализмге жол салган баштоок жазуучу деп баалаган. Андан башка «Деӊиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт», «Кайрылып куштар келгенче» деген чыгармалар жөнүндө талдоолор жүргүзүлгөн. Үчүнчү мезгил – сюжет, линия жана туюнтуу ыкмалары көп түрдүүлөшкөн универсал өнүгүү доору (20-к.80-ж.-90-ж).

21-кылымда жаӊыдан түзүлгөн чет эл адабияты (евро-америка бөлүгү) окуулуктарында Хемингуэй, Пастернак, Айтматов, Совл Болувдан турган төрт эле жазуучу аталган тизмеге кирген. Мындан эки түрдүүөзгөчөлүктү байкоо кыйын эмес, бири, мурдагы окуулуктардагы сегиз «алптан” тек Айтматов менен Хемингуэй гана өз ордун сактап калган.

Кытайдагы жогорку окуу жайлардын филология факультеттеринин баарында Айтматовдун чыгармачылыгы окуп-үйрөнүлөт.

2011-жылдан баштап мамлекеттик агартуу министрлигинин макулдугу менен Шинжаӊ педагогикалык университети филология факультетинде кыргыз адабияты боюнча толук курска ар жылы бирден класс окуучу кабылданып келет. 2015-жылы октябрдын аяк ченинде «Айтматов таануу» аттуу окуулук түзүлүп басмадан чыкты. 2016-жылы сентябрдан баштап расмий окутула баштайт. Бул кытай мамлекетинде жогору окуу жайларында айтматов таанууга багытталган эӊ алгачкы арналуу окуулук.

Шы Жиншию, кытай улутунан, аял, профессор 2007-жылы «Айтматов Кытайда» аттуу илимий изилдөөсү менен Тыянжын университетинин докторлук атагына ээ болгон. Китеби (275 бет) 2007-жылы Хибей эл басмасы жагынан жарык көргөн. Азыр Хибей педагогикалык университетинде чет эл адабияты, анын ичинде батыш элдер адабияты боюнча доктор тарбиялайт. Негизги изилдөө багыты салыштырма адабият жана совет-орусия адабияты, батыш Азия адабияты.

Ли Шө, кытай улутунан, профессор, 2012-жылы «айтматов жана азыркы заман кытай адабияты» (220 бет) аттуу илимий эмгеги менен Вухан университетинин докторлук атагына ээ болгон.

Лию Хуйхуй, кытай улутунан, профессор, 2013-жылы «Айтматовдон Пелевинге чейин» (115 бет) аттуу илимий эмгеги менен Шаӊхай чет эл тили университетинин докторлук атагына ээ болгон.

Хан Жийежин, аял, кытай улутунан, профессор, Хайнан педагогикалык университети филология институтун жетектейт, ары магистр, доктор тарбиялайт, негизги изилдөө багыты салыштырма адабият жана орус адабияты. Жогору окуу жайларда окутулуучу «Чет эл адабият тарыхын» жазып чыккан, 2004-жылы «20-кылым дүйнө адабиятынын кеменгери  Айтматов» (273 бет) аттуу илимий эмгеги Сычуан эл басмасы жагынан жарык көргөн, андан бери көп жолу кайра басылды. Кытайдагы арналуу Айтматов изилдеген окумуштуулардын бири.

Вын Зуйин, кытай улутунан, профессор, Фужыян педагогикалык университети чет эл адабияты факультетин жетектеген, магистр, доктор тарбиялаган, азыр ардактуу эс алууда. Дүйнө адабиятын, анын ичинде евро-америка адабиятын, азиядан кытай жана жапон адабиятын негиздүү изилдейт. 1992-жылы Фужыян агартуу басмасы жагынан «Горькийден Айтматовго» деген 422 беттүү илимий эмгеги жарык көргөн. Кытайда Айтматов изилдөөгө эӊ мурда ат салган алгы муун окумуштуу.

 Балдар адабиятында

 Дүйнө балдар адабияты желелеш китептери аттуу 50 чыгаан чыгарманын ичинде «Эрте келген турналар» (эл басмасы, 1999-жыл, кытайча) деген балдар окуулугу бар, бул жыйнакка айтматовдун «Эрте келген турналар», «Ак кеме» деген эки повести киргизилген. Андан башка алтын башак өспүрүмдөр эл аралык сыйлыгына ээ болгон желелеш китептердин ичинде «Ак кеме» (Анхуй өспүрүм-балдар басмасы, 2013-жыл) деген балдар, өспүрүмдөр окуулугу бар, мында Айтматовдун «Ак кемесин» Су Нан, Мей Зыхан аттуу эки жазуучу балдарга эӊ жакын, эӊ жөнөкөй тил менен, ого бетер кызыктуу сюжеттер менен «Баланын эки жомогу», «Ак кеме», «Момун таята», «Мүйүздүү бугу эненин жомогу», «Бугу келди», «Кар-борошолуу токой», «Арыба, ак кеме, мен келдим» деген беш балдар аӊгемесине өзгөртүп жазып чыккан. Балдар узун чыгарманы чыдап окуй албай калат, бир повесттин тартымдуулугун ашыруу үчүн бир нече майда темаларга бөлүп, тилин жөнөкөйлөштүрүп, сүрөттөр менен коштоп, сюжетин балдардын кабылдоосуна ылайыкташтырып койсо абдан сонун болот экен.

Ал эми кытайдагы кыргыздар «Ак кеменин» негизинде 2006-жылы «Мүйүздүү бугу эне» деген балдар жомок китебин чыгарышкан. «Мүйүздүү бугу эне» уламышы негизинде өзгөртүп жазылып, кыстырма сүрөттөр сызылган.

2011-жылдан бери Шинжаӊ педагогикалык университети филология факультети менен «Манас» изилдөө борбору атынан профессор Мамбеттурду Мамбетакун мырза Айтматовдун туулган күнүнө карата атайын күн тартип тургузуп, байланыштуу кишилерди лекцияга чакырып, Үрүмчүдөгү кыргыз студенттер жана кыргызстандыктар менен чогуу өткөрүүгө шарт түзүп берип келатат. 2013-жылы университеттин дарбазасына Айтматовдун чоӊойтулган сүрөтүн коюп, атайын плакат жазып, зал толгон киши чакырып Айтматовду эскерди, ал эми 2014-жылы андан да чоӊ зал толгон жаштар, студенттер, окумуштуулар менен чогуу өткөрүүгө данакер болду. Ал турмай 10-июнду да Шинжаӊ педагогикалык университети «Манас» изилдөө борбору атынан китеп окуу күнү кылып жайылтууну демилге көтөрүп жатат.

Айтматовдун чыгармалары башка улуттар үчүн асемдик ырахат алуунун, дилин тазартуунун, адамдык жашоонун жолуна түшүүнүн, адамгерчиликтин рухий азыгы болор, ал эми кыргыздар үчүн андан да зарылы, улуу рухтун соолбос булагы, өчпөс коломтосу, бүтпөс кенчи.

(макала кыскартылып жарыяланды)

Мамбеттурган Курман,

Кытай СУАР теле станциясынын журналист изилдөөчүсү

Чынгыз Айтматов – выдающийся кыргызский писатель, который своими творениями нашел место в сердцах миллионов людей на планете. В Ташкенте, столице Узбекистана, будучи аспирантом Института востоковедения имени Абу Райхана Беруни (1985-88), я познакомился с кандидатом филологических наук, господином Ле Винь Куок, научным сотрудником Cектора литератур стран зарубежного Востока данного института, который стал рассказывать мне, как почитают произведения Чынгыза Айтматова на его родине, во Вьетнаме. Затем, по моему предложению, он написал краткую заметку об этом.  Это было в начале 1988 г.  Господин Ле Винь Куок в 1991-м году защитил докторскую диссертацию на тему «Вьетнамская поэзия 30-х — первой половины 60-х годов: (Становление и развитие революционной поэзии)» (Автореферат. — Москва: Институт востоковедения АН СССР, 1991. – Специальность 10.01.06 — Литература народов Азии и Африки. – 49 с.). В данной диссертации, выполненной в Институте востоковедения имени Абу Райхана Беруни АН Узбекистана, проанализирован особо важный период развития вьетнамской литературы XX века, связанной с предреволюционным и послереволюционным этапами истории страны, когда шла борьба за ее освобождение от иноземных захватчиков, за воссоединение и современное переустройство общества. Таким образом, вьетнамское айтматововедение было органической частью литературоведческих изысканий Ле Винь Куока. Он был бывшим вьетнамским военным, который, попав в СССР, стал ученым, впоследствии, профессором восточной литературы и поэзии в Ташкентском университете.

 Тынчтыкбек Чоротегин

Большую популярность приобрели во Вьетнаме произведения Чынгыза Айтматова.

В 1962 году была переведена на вьетнамский язык «Джамиля». В 1964 году были переведены произведения кыргызского прозаика «Первый учитель», «Тополек мой в красной косынке», «Лицом к лицу», «Верблюжий глаз», «Соперники», составившие сборник «Тьуен нуй дой ва тхао нгуен» («Повести гор и степей»). Этой книге, выпущенной в Ханое издательством «Ван хок» («Художественная литература»), предпослано обширное предисловие.

В 1980 году на страницах еженедельника «Ван нге» («Литература и искусство»), помещены переводы отрывка из произведения Чынгыза Айтматова «Пес, бегущий по краям моря» и его рассказа «Красное яблоко». Последний рассказ впоследствии вошел в сборник переводов рассказов советских писателей «Куа тао до» («Красное яблоко»), который был выпущен издательством «Фу ны» («Женщина») в 1981 году.

В 1982 году переизданы издательством «Ван хок» переводы произведений Чынгыза Айтматова «Джамиля», «Первый учитель», «Тополек мой в красной косынке» и «Верблюжий глаз», составившие сборник «Жа-ми-ла» («Джамиля»).

В связи с празднованием 60-летия образования СССР издательство «Ван хок» выпустило сборник переводов произведений Чынгыза Айтматова «Кон тау чанг» («Белый пароход»), состоящий из трех повестей писателя: «Прощай, Гульсары!», «Белый пароход» и «Пес, бегущий краем моря».

В еженедельнике «Ван нге» («Литература и искусство») был опубликован также отрывок из его романа «И дольше века длится день».

Горячо отзывается о произведениях замечательного кыргызского писателя в литературоведческой статье «Певец гор и степей, или явление Чынгыза Айтматова» Ле Шона, рецензии к рассказу «Джамиля» Буй Ван Чонг Кыонга на страницах журнала «Тап ти ван хок» («Литературный журнал». – 1982. — №5.) и в литературоведческой статье «Чынгыз Айтматов и человек труда» Ань Чука на страницах еженедельника «Ван нге» (1982. – 25 декабря.).

Переведены затем на вьетнамский язык и опубликованы в журнале «Ван нге куан дой» («Литература и искусство в армии») его рассказы «Встреча с сыном» (1987. — №7.) и «Солдатёнок» (1986. — №8.). В 1986 году вышел в свет перевод его романа «И дольше века длится день», выпущенный издательством «Лао донг» («Труд»).

В связи с этим появилась новая литературоведческая статья До Суан Ха «Особенности художественного мышления Чынгыза Айтматова» (Журнал «Тап ти ван хок». – 1982. — №2.).

Недавно вышел в свет перевод на вьетнамский язык его нового романа «Плаха».

В литературоведческих статьях и рецензиях говорится о том, что главный пафос произведений Чынгыза Айтматова – утверждение ответственности каждого человека перед собою, всеми, природой, миром, историей и даже вселенной. Подчеркивается, что Чынгыз Айтматов сумел отобрать в борьбе за новое самое главное, проследить сложный процесс развития социалистических элементов в жизни народа и душе человека; писатель проникает в бездну противоречий, беспощадно разоблачает отрицательные явления в жизни.

Отмечается, что герои произведений Чынгыза Айтматова, будучи глубоко национальными и индивидуальными образами, вместе с тем представляют собой высоко обобщающие типы. У Чынгыза Айтматова — чувства сострадания тесно связаны с верой в человека. Он всегда отыскивает в противоречиях проявление возвышающих личность чувств, поэтому его произведения исполнены подлинным и глубоким гуманизмом.

Анализируются в статьях такие художественные особенности произведений кыргызского писателя, как динамическая напряженность, конфликтность ситуаций, философичность, высокая интеллигентность. Прослеживается развитие стилевых особенностей Чынгыза Айтматова.

«В произведениях «Джамиля», «Тополек мой в красной косынке» и «Первый учитель», — пишет Ань Чук, — автор сочетает реализм с поэтической романтикой… Но в последующих произведениях, таких как «Материнское поле», «Прощай, Гульсары!», «Белый пароход», «Пес, бегущий краем моря», «И дольше века длится день», его реализм становится суровым, как будто жестоким…, а его романтика – глубокой, задумчивой. Автор обращается к истокам предков, к мифам, сказаниям, которые впоследствии превращаются в органическую часть его произведений».

Каждая книга кыргызского писателя – открытие неведомого, выстраданное автором произведение. Его творчество несет великие идеи. Его книги заставляют нас думать, переживать, помогают нам глубже понимать, больше уважать и любить человека, бороться за жизнь. На это способны только подлинные художественные произведения, — подчеркивают авторы предисловий, статей и рецензий, опубликованных во Вьетнаме.

 Ле Винь Куок,

(из личного архива)

  9 декабря прошел Международный день борьбы с коррупцией, который отмечается по инициативе ООН. Коррупция в сфере образования  — одна из актуальных проблем во всем мире. В Кыргызстане Министерство образования и науки считает борьбу с коррупцией одним из приоритетных направлений в своей деятельности. Активно предпринимаются антикоррупционные меры, чтобы поставить заслон извечной и кажется, не решаемой проблеме — незаконным поборам в школах, взяточничеству в вузах во время сессий. Как известно, проблема со школьными поборами особенно характерна для Бишкека, где есть наибольшее скопление элитных лицеев, гимназий и УВК. О том, что предпринимает Минобразования КР для искоренения поборов в школах газете «Кутбилим» рассказала ведущий специалист Управления внешкольного, дошкольного и школьного образования министерства Гульшан АБДЫЛДАЕВА.

- Ежегодно, как только начинается новый учебный год, вновь и вновь родители школ поднимают вопрос о незаконных поборах в школах. Что предпринимает Минобразования КР для решения данной проблемы?

- Да, этот вопрос очень актуальный, и жалобы от родителей поступают всегда. Поэтому, министерство постоянно работает над решением данной проблемы. Еще в апреле 2013 года был издан приказ министерства «О запрете незаконных денежных и иных сборов в образовательных организациях».

Этим документом приказано начальникам Управлений образования мэрии городов Бишкек и Ош, заведующим районными и городскими отделами образования, руководителям образовательных организаций обеспечить неукоснительное исполнение требований законов, нормативно-правовых актов о доступности  и бесплатности образования.

Запрещены денежные и иные сборы в порядке компенсации за неотработанную летнюю трудовую практику в школах. Также запрещены сборы на подарки директору, классным руководителям, учителям, воспитателям через родителей в государственных и муниципальных образовательных организациях.

И наконец, в случае выявления фактов взимания незаконных денежных  средств, оказания морально-психологического давления на учащихся, руководители и классные руководители государственных и муниципальных образовательных организаций будут освобождаться от занимаемых должностей с передачей выявленных фактов в правоохранительные органы.

-  Незаконные поборы в школах, в основном, усиливаются многократно, когда дети идут в 1 класс в Бишкекские школы.  Вернее сказать, не идут, а «поступают» как в вуз. Ведь попасть в столичные школы очень сложно, запись идет задолго до 1 сентября, еще в марте-апреле. Уже весной, в отдельных школах 1  классы уже укомплектованы. Родители жалуются, что именно при приеме в 1 класс у них требуют неимоверные деньги в качестве вступительного взноса.

- Поэтому, категорически запрещено проведение любых форм вступительных испытаний для учащихся первых классов и сбор “вступительных взносов” в государственных и муниципальных образовательных организациях при  поступлении в школы, в том числе и через Общественные благотворительные фонды и Попечительские советы при образовательных организациях. Все это четко прописано в приказе, о котором я говорила выше.

Однако, одного приказа недостаточно для комплексной борьбы с коррупцией  приказом министерства в том же году утверждено Положение об Общественном наблюдательном совете, в соответствии с которым созданы городские, районные наблюдательные советы  при управлениях и отделах образования.

Для того, чтобы родители школьников могли участвовать в распределении своих добровольных взносов в соответствии с Законом КР «Об образовании» в образовательных организациях созданы Попечительские советы. На постоянной основе проводится ряд аудиторских проверок  со стороны Министерства образования и науки КР.

- Попечительские советы – это панацея  против коррупции?

- Попечительские советы – это институционализация общественного контроля над деятельностью образовательных организаций. Для этого в Закон «Об образовании» внесены соответствующие изменения и дополнения: Попечительский совет государственной образовательной организации осуществляет свою деятельность для привлечения дополнительных, внебюджетных денег, а также осуществляет контроль над расходованием денег, в том числе внебюджетных средств.

Еще одно дополнение такого характера  — государственные образовательные организации ежегодно до 1 августа года, обязаны проводить общественное слушание о расходовании внебюджетных средств. В этих общественных слушаниях могут принять участие представители  школ и вузов, гражданского сектора и все заинтересованные лица. Минобразования КР рекомендует руководителям образовательных организаций обязательно проводить общественные слушания о расходовании денежных средств.

- В таком случае, вероятно, в интересах родителей обязательно войти в состав Попечительского совета?

- Состав Попечительского совета формируется из числа:  представителей деловых кругов, научных и образовательных организаций, общественных, неправительственных и международных организаций, студенческих или родительских объединений, представителей органов управления образованием. И главное, в интересах родителей, чтобы Попечительские советы были активны, осуществляли свою деятельность не только на бумаге.

Понятно, что Попечительский совет осуществляет свои полномочия на добровольной и безвозмездной основе. А по итогам проверки расходования внебюджетных средств учреждением образования, Попечительский совет дает рекомендации, которые принимаются во внимание государственным органом в области образования.

- Вероятно, коррупцию можно искоренить, при одном условии – обеспечении прозрачности движения денежных средств?

- Антикоррупционная борьба, конечно, будет неэффективной без телефонов «доверия». Поэтому, уже не первый год для  информирования общественности о работе органов управления образованием по противодействию коррупции в районных и городских отделах образования, в учреждениях установлены телефоны и почта «доверия».

В целях обеспечения прозрачности расходования денежных средств образовательные организации организовывают стенды «Для Вас, родители!», на которых размещают отчеты о финансовой деятельности. Систематически проводятся родительские собрания, беседы с учащимися по вопросам снижения уровня коррупции. Совместно с МВД проводился  республиканский конкурс сочинений и рисунков на тему: «Коррупция глазами детей». Для проведения внеклассной работы по вопросам снижения уровня коррупции МОиН КР рекомендовано использовать методическое пособие «Вместе против коррупции».

- Это меры против поборов в школах. А как в вузах ведется борьба со взяточничеством?

- Что касается высших учебных заведений – то, как, возможно, всем  известно, принято постановление Правительства КР от 2012 года, согласно которому- Общереспубликанское тестирование является обязательным при  приеме в вузы на все формы  обучения. ОРТ, как показывает уже многолетняя практика — это надежный и верный способ избежать коррупции во время приемной кампании в вузы.

Также изменена процедура приема на грантовое обучение абитуриентов из числа инвалидов I, II групп, лиц, приравненных по льготам и гарантиям к участникам войны и к инвалидам войны, инвалидов детства, детей-инвалидов, детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей.

Дистанционные образовательные технологии позволяют максимально устранить субъективный фактор при оценивании знаний студентов и повысить контроль над выполнением студентом учебной нагрузки. Поэтому, принято постановление Правительства КР, где уточнено определение дистанционного обучения не как формы образования, а как образовательной технологии обучения, которая может применяться в рамках очной, заочной, очно-заочной форм образования.

На стадии согласования находится антикоррупционный законопроект, который предусматривает изменения в части организации приема абитуриентов в спузы, а также процедуры открытия колледжей при вузах республики.

Вузами и спузами республики в соответствии с поручением Минобразования организованы и проведены акции «Чистая сессия» во время зимней экзаменационной сессии. В вузах и спузах также созданы комиссии по профилактике коррупции,  установлен комиссионный порядок приема зачетов и экзаменов у студентов – академических задолжников и восстанавливаемых студентов и переводимых из других вузов, запрещен прием экзаменов и зачетов в устной форме.

Также установлены ящики для сбора предложений, жалоб и замечаний, указаны телефоны доверия для студентов и их родителей. Разработаны планы мероприятий по совершенствованию внутреннего контроля. Организована профилактическая работа по предупреждению коррупционных правонарушений среди ППС и УВП (заседания ученых советов факультетов, заседаний кафедр, индивидуальные беседы).

- Вузы отчитываются о том, какие более конкретные антикоррупционные меры были приняты?

- Есть результаты некоторых вузов по борьбе с коррупционными явлениями. Например, в КГМА утвержден «Этический кодекс преподавателя и студента». Проводятся встречи ректора со всеми деканами, преподавателями, старостами групп всех курсов по вопросу о предупреждении коррупционных явлений.

В КГТУ имени И. Раззакова для проведения мероприятий по предотвращению коррупционных явлений, приказом ректора создана комиссия, на заседаниях которой рассматриваются итоги анкетирования, проводимые после каждой сессии. Введена в эксплуатацию программа AVN, установлена урна «Почта для ректора», которую контролирует персонально сам ректор, а студенты через электронную почту ректора могут обращаться к нему жалобами напрямую.

 В КНУ имени Ж. Баласагына ежегодно проводится  общеуниверситетская акция «Вместе против коррупции» с участием студентов, преподавателей университета, представители правоохранительных органов и прокуратуры, ГКНБ.  В некоторых структурных подразделениях установлено видеонаблюдение.

В Ошском государственном университете создан электронный ректорат,  на всех факультетах внедрена система электронных деканатов, электронных кафедр с помощью которых каждый преподаватель, студент и их родители имеют доступ к необходимой информации. Введена  информационная система AVN и образовательный портал. В каждом учебном корпусе, где расположены факультеты, установлено видеонаблюдение, что позволяет отслеживать ход итогового контроля (экзаменационной сессией) студентов. Разработаны электронные учебно-методические комплексы по всем учебным дисциплинам, входящим в учебные  планы всех направлений  подготовки баклавров по первому курсу. И в остальных университетах ведется аналогичная работа – есть конкретные результаты.

- Как контролируется стоимость образовательных услуг в школах и вузах? Ведь это тоже лазейка для коррупции?

- Во исполнение постановления Правительства КР «О Типовом стандарте государственных услуг» разработаны проекты стандартов государственных услуг в сфере образования, содержащие информацию об образовательных организациях, предоставляющих образовательные услуги и стоимости данных услуг.

- Некоторые депутаты предлагают узаконить родительские денежные взносы в школах. Так как границы между «добровольностью» и «принудительностью» родительских взносов очень размыты, что и создает условия для поборов в школах. Как Вы оцениваете такое предложение?

- Если мы узаконим родительские взносы, то нам нужно будет признать, что образование в нашей стране не бесплатное, а ведь в соответствии с законом «Об образовании» образование в нашей стране считается бесплатным. Поэтому, это очень щепетильный вопрос и это предложение депутатов требует тщательного рассмотрения и взвешенного решения. Как говорится, «семь раз отмерь – один раз отрежь».

Айнура КАНИМЕТОВА , 

«Кутбилим»

В начале декабря этого года  под эгидой Министерства образования и науки  в Бишкеке динамично и впечатляюще прошел Международный фестиваль традиционного ушу «Рождение Дракона». Непосредственно организацией и проведением фестиваля занимался оргкомитет от Всемирной ассоциации традиционного ушу (WTWA), Федерации традиционного ушу Кыргызской Республики и Национального центра детей и юношества «Сейтек».

Для Кыргызстана фестиваль «Рождение Дракона» стал ежегодным. Здесь он проводится в десятый раз, но впервые в статусе международного. Свою историю фестиваль начинал с городского уровня, став затем республиканским событием, а теперь он привлек поклонников боевого искусства из 15 стран мира.

Более пятисот ушуистов приняли непосредственное участие в сценической программе фестиваля и более тысячи представителей боевых искусств из разных стран мира принимали участие в различных форматах фестиваля.

- Щедрый подарок преподнес друг кыргызстанских ушуистов из солнечной Греции: специально для фестиваля «Рождение Дракона» известный греческий композитор Георг Цимпинудакис написал музыкальную композицию. В качестве особых участников делегаты различных организаций по боевым искусствам из Китая, США, Франции, Перу, Ливана, Бразилии, Греции прислали свои видео-приветствия большому фестивалю. Представители разных стран ближнего и дальнего зарубежья два дня демонстрировали различные стили традиционного ушу без оружия и с многочисленными видами оружия, технические и творческие постановки о сути боевого искусства, — говорит генеральный секретарь WTWA Наталья Нещерет.

Первый день и торжественное открытие Международного фестиваля традиционного ушу «Рождение Дракона» состоялись в Национальном центре детей и юношества «Сейтек». Второй день фестиваля проходил в Молодежном центре «Жаштык».

Открыл Фестиваль заместитель министра образования и науки Кыргызской Республики Нурмамат            Эсенкулов. Он приветствовал всех участников фестиваля – праздника боевой техники, мастерства и творчества, объединившего детей и взрослых из разных стран, и пожелал всем сильного и храброго сердца, как гласит кыргызская пословица: «Эрдик билекте эмес, жїрєктє» («Храбрость не в силе, а в сердце»).

- Только человек с сильным и храбрым сердцем всегда будет хорошим сыном своим родителям, своей родине и планете Земля, — сказал Н.Эсенкулов.

На фестивале присутствовали президент WTWA Лопаткин Евгений, представители посольств Молдовы, Белоруссии и других стран, различных международных организаций.

Как отметила Нещерет Наталья, генеральный секретарь WTWA: «В культурах многих народов, особенно на Востоке, Дракон есть символ силы и мудрости — силы тела и мудрости духа. Десять лет назад в стенах уютного Центра «Сейтек» группа энтузиастов решила сделать свой вклад в рождение новой силы и нового духа, учредив Фестиваль ушу «Рождение Дракона». Около сотни любителей ушу стали зачинателями Фестиваля. Прошло время, Центр «Сейтек» стал центром Федерации традиционного ушу Кыргызской Республики, а фестиваль обрел статус Республиканского. Наступил момент, когда Кыргызстан, г. Бишкек стал одним из активнейших центров WTWA, а фестиваль вырос до международного уровня. Теперь сотни и тысячи людей с разных уголков мира, со всего Кыргызстана становятся частью нового рождения духа дружбы и процветания».

Многочисленных участников фестиваля оценивало международное жюри из Кыргызстана, Китая и Казахстана. Оценками служили символы фестиваля – Драконы разных мастей.

Переполненный зал зрителей восторженно приветствовал команды участников фестиваля. Кто-то впервые видел такое разнообразие техники классического боевого искусства, кто-то новыми глазами посмотрел на традиционное ушу, увидев его многоплановость. Точно можно сказать, что равнодушным на фестивале «Рождение Дракона» не остался никто. Юные и взрослые зрители с горящими глазами заинтересованно следили за яркими, необычными выступлениями на сцене и одновременно поворачивали головы на почетное жюри, наблюдая за тем, какие оценки ставят командам.

Высокие оценки почетного жюри и зрителей заслужили выступление гостей из Казахстана, творческая постановка международной команды юных ушуистов из США, Монголии, Австрии, Китая, Пакистана, Турции, Японии, технические и творческие постановки кыргызстанской сборной команды по традиционному ушу.

 Запомнилась зрителям шаолиньская техника команды из г. Ош. Команда ошских мастеров под названием «Воины Востока» продемонстрировала высокий уровень техники древнего боевого стиля легендарного Шаолиньского монастыря.

Шквал зрительских аплодисментов достался команде из Иссык-Кульской области. Ребята впервые выступали в столь многочисленном составе – 20 человек – и сразу на Международном фестивале. Несмотря на юный возраст, «Иссыккульские Драконы» проявили настоящий бойцовский дух.

Особый живой отклик нашли творческие постановки «Ключ к бесстрашию», «Секрет тайцзи», постановка на песню В. Ободзинского «Играет орган» Школы ушу «Чжун дао» Центра «Сейтек».

В разгар фестиваля был показан вдохновляющий фильм о Федерации традиционного ушу Кыргызской Республики, о том, как в Кыргызстане любят ушу и достигают высоких результатов в занятиях традиционным боевым искусством.

Команды участников фестиваля не только достойно представили свои страны, высокий технический уровень, но и ярко продемонстрировали, что настоящий мастер традиционного ушу – это не только боец, воин, но и человек творческий, умный, добрый и разносторонний, Человек с большой буквы.

Так в сердце каждого, кто в эти дни смог прийти на Международный фестиваль традиционного ушу в НЦДЮ «Сейтек» и МЦ «Жаштык», родился дух Дракона – светлый, добрый и сильный дух.

Гульнара Алыбаева,  “Кутбилим”