Сборная команда Кыргызской Республики по традиционному ушу вернулась из Китая после участия в двух крупных международных турнирах. Под эгидой Государственного агентства физической культуры и спорта при Правительстве Кыргызской Республики, при поддержке Национального Центра детей и юношества «Сейтек» Кыргызстан на международной арене представляли 6 спортсменов под руководством президента Федерации традиционного ушу Кыргызской Республики Лопаткина Евгения. В ходе длительной поездки, кроме участия в соревнованиях, международном семинаре и мастер-классах по традиционному ушу, состоялись официальные и дружеские встречи с коллегами по ушу и представителями других культурных, спортивных и образовательных направлений.

VIII Международный турнир по тайцзи цюань

 По сведению вице-президента федерации и чемпионки мира МСМК Натальи Нещерет, тайцзи цюань один из самых популярных стилей традиционного ушу в мире. В прошлом году Международной федерацией ушу была подана заявка в Международный Олимпийский комитет на включение тайцзи цюань в олимпийские виды спорта.

-Цзяоцзосский международный турнир по тайцзи цюань является крупнейшим мировым соревнованием по данному направлению традиционного ушу. В восьмой раз этот турнир традиционно состоялся в провинции Хэнань, г. Цзяоцзо, на родине тайцзи цюань. Ведущие спортсмены по тайцзи из 41 страны мира съехались для участия в соревнованиях. Мастера из Китая, Японии, Германии, Ливана, Венесуэлы, Канады, России и других стран демонстрировали высокий уровень техники без оружия, а также с различными видами традиционного оружия (прямой меч, сабля, палка, копье, веер алебарда, бянь «хвост тигра» и др.), — рассказывает Н.Нещерет.

В упорной борьбе, выступив в 8 видах программы, спортсмены сборной команды Кыргызстана завоевали 3 золотых, 3 серебряных, 1 бронзовую медали. Чемпионами стали Нещерет Наталья в технике работы с прямым мечом, Вершинин Антон и Серякова Любовь в технике без оружия, выступив в стиле Янши тайцзицюань. В технике работы с саблей серебряную медаль завоевал Косенко Олег. По серебряной медали в копилку сборной Кыргызстана принесли Нещерет Наталья и Вершинин Антон. Бронзовую медаль турнира завоевала Кокумбек кызы Элес, продемонстрировав стандартную технику работы с мечом цзянь.

После турнира в г. Цзяоцзо, сборная команда Кыргызстана направилась в г. Наньчун, где участвовала в международном семинаре по технике традиционного ушу под руководством ведущего китайского специалиста, посвященного наставника 13-го поколения древнего стиля традиционного ушу – сунси нэйцзя цюань, многократного чемпиона мира по традиционному ушу, мастера Ли Цзяньпина.

V Эмэйский международный турнир по традиционному ушу

 Далее наши ушуисты участвовали в V Эмэйском международном турнире по традиционному ушу в  г. Эмэйшань.

В нем приняли участие выдающиеся мастера традиционного ушу и ведущие спортсмены из 17 стран. На турнире были продемонстрированы самые разнообразные стили традиционного ушу: багуа, синъи, тайцзи цюань, сунси нэйцзя цюань, шаолинь цюань, различные подражательные стили.

Сборная команда Кыргызстана выступала в технике стилей сунси нэйцзя цюань и тайцзи цюань.

В упорной борьбе, наша команда, выступив в нескольких видах программы турнира, завоевала  2 золотых, 5 серебряных и 5 бронзовых медалей.

Команда наших спортсменов неоднократно получала высокие оценки специалистов на различных международных турнирах и чемпионатах мира по традиционному ушу. В этом году кыргызстанская команда в очередной раз утвердила высокий международный статус Кыргызстана в  сфере традиционного ушу.

Традиционное ушу — китайское боевое искусство

 -  Традиционное ушу – китайское боевое искусство, система знаний для развития гармоничной личности. В Кыргызстане традиционное ушу пользуется большой популярностью среди детей и взрослых. В городе Бишкек и регионах республики действуют множество клубов, школ и секций по традиционному ушу, объединенных под эгидой Федерации традиционного ушу Кыргызской Республики (ФТУКР).

Спортсменами Федерации завоевано более 120 медалей различного достоинства на международных турнирах и чемпионатах в Китае и других странах. Среди них 9 золотых медалей трех чемпионатов мира по традиционному ушу (Китай, 2010, 2012, 2014 ).

Целями работы ФТУКР являются всестороннее физическое и морально-нравственное воспитание, достижение высоких спортивных результатов с целью прославления Кыргызстана на международной арене.

В Федерации изучают: технику поединков с различным оружием и без оружия; традиционные стили ушу (шаолиньский, южный, вин чунь, тайцзи цюань, сунси цюань и другие); технику работы с многочисленными видами оружия и технику цигун  (работа с внутренней энергией).

В Федерации была разработана инновационная технология воспитания всесторонне развитой личности, объединившая системы знаний восточных боевых искусств и классических педагогических и спортивных методик, — говорит Наталья Нещерет.

В   Федерации традиционного ушу КР большое внимание уделяется разностороннему развитию. Спортсмены ФТУКР участвуют в показательных программах выступлений, постановках красочных костюмированных спектаклей театра ушу Федерации на тему боевых искусств, в других творческих проектах.

В Федерации, кроме проведения многочисленных соревнований различного уровня, снимаются фильмы, издаются журналы о боевых искусствах и другая информационно-образовательная литература. Постоянно действует обширный интернет-сайт ФТУКР.

Гульнара Алыбаева, «Кутбилим»

2015-жылдын 16-сентябрында болгон «Жыл мугалими» республикалык сынагынын жыйынтыгы жана жеңүүчүлөрү жөнүндө Билим берүү жана илим министрлигинин буйругу.

Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин 2015-жылдын 16-сентябрындагы № 1118/1-буйругу менен, 2015-жылдын 7-8-октябрында өткөрүлгөн “Жылдын мыкты мугалими” “Мыкты мектеп”, “Мыкты балдар бакчасы” наамдары боюнча сынакка Республиканын бардык аймактарынан келип катышкан өкүлдөрүнүн финалдык  турунун жыйынтыгы тууралуу жана сынакты өткөрүү боюнча калыстар тобунун мүчөлөрүнүн чечиминин негизинде буйрук  кылам:

1.  “Жылдын мыкты мугалими — 2015” Республикалык сынагында

1.1.  “2015- жылдын мыкты мугалими” номинациясы боюнча жеңүүчү  деп төмөнкү мугалимдер  табылсын:

• 1-орун – Алиева Нургуль Согушбековна – Ысык – Көл облусунун Балыкчы шаарындагы  № 4 орто мектебинин география мугалими;
• 2-орун – Бокубаева Тамара Жанболотовна — Талас облусунун Бакай – Ата районундагы Д. Батырбашиев атындагы орто мектебинин математика мугалими;
• 3 – орун – Нарынбаева Элвиза Тойчубековна – Ош шаарындагы Ж. Боконбаев атындагы № 5 орто мектебинин кыргыз тили жана адабияты мугалими.

1.2.  “2015-жылдын мыкты айылдык  мектеби” номинациясы  боюнча  жеңүүчү  деп  төмөнкү мектептер табылсын:

• 1-орун- Ош облусунун Алай районундагы  И. Адишев атындагы орто мектеби;
•  2- орун- Ысык – Көл облусунун Ак – Суу районундагы А. Истамбеков атындагы орто мектеби;
• 3-орун – Жалал – Абад облусунун Токтогул районундагы Токтогул атындагы орто мектеби.

1.3.  “2015-жылдын мыкты  инновациялык мектеби” номинациясы боюнча жеңүүчү  деп  төмөнкү мектептер табылсын:

• 1-орун – Бишкек шаарындагы И. В. Панфилов атындагы № 6 мектеп –гимназиясы;
• 2-орун – Чүй облусунун Жайыл районунун Кара – Балта шаарындагы №6 мектеп – гимназиясы;
• 3-орун – Ош облусунун Өзгөн районундагы В.И. Ленин атындагы № 5 мектеп – гимназиясы.

1.4.   “2015-жылдын мыкты балдар бакчасы” номинациясы боюнча жеңүүчү деп  төмөнкү мектепке чейинки билим берүү уюмдары табылсын:

• 1-орун –Бишкек шаарындагы № 82 мектепке чейинки билим берүү уюму;
• 2 -орун – Ысык – Көл облусунун Жети Өгуз районундагы “Наристе” мектепке чейинки билим берүү уюму;
• 3-орун –Ош облусунун Кара – Суу районундагы Ы. Ахмадалиев атындагы  мектепке чейинки билим берүү уюму.

2. Окуу-тарбиялоо ишинде педагогикалык жана методикалык чеберчиликтерин арттырып,  өз иштерине чыгармачылык менен мамиле кылгандыгы үчүн, Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин Мактоо баракчасы менен Чүй облусундагы А.С. Пушкин атындагы № 1 мектеп – гимназиясынын тарых мугалими Джумагулов Алмазбек Муратбекович сыйлансын.

3. Билим берүүнүн приоритеттүү милдеттерин ишке ийгигиликтүү ашырууда, окутуунун инновациялык түрлөрүн өркүндөтүүдө жана окуучулардын арасында окутуп-тарбиялоонунун жагымдуу чөйрөсүн түзгөндүгү үчүн республиканын педагогикалык жамааттарынын, администрацияларынын жетишкендиктерин баса белгилеп, Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин Мактоо баракчасы менен:

•  Баткен облусунун  Баткен районундагы  Кара-Токой орто мектеби;
• Нарын облусунун Ат – Башы районундагы К. Кермалиев атындагы орто мектеби сыйланышсын.

4. “2015-жылдын мыкты  мугалими” Республикалык сынагынын жыйынтыгы “Кутбилим” газетасына жарыялансын.

5. Бул буйруктун аткарылышын көзөмөл Мектепке чейинки, мектептик жана мектептен тышкаркы билим берүү башкармалыгына (М.Үсөналиев) жүктөлсүн.

ОБ ИТОГАХ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КОНКУРСА «УЧИТЕЛЬ ГОДА -2015″

Во исполнение приказа Министерства образования и науки Кыргызской Республики  № 1118/1    от 16 сентября 2015 года «О проведении республиканского конкурса «Учитель года — 2015» в номинациях: «Лучший учитель года», «Лучшая школа», «Лучший детский сад»  7-8 октября 2015 года были проведены финальные туры с участием представителей  из всех регионов  республики.

На основании решения жюри по итогам проведенных конкурсов приказываю:        

1. Считать победителями республиканских конкурсов:

1.1.   «Лучший учитель — 2015» следующих учителей:

• 1-е место — Алиева  Нургуль Согушбековна – учитель географии средней школы-гимназии № 4 г. Балыкчы Иссык-Кульской области,
• 2-е место  -Бокубаева Тамара Жанболтовна — учитель математики средней школы — гимназии им. Д. Батырбашиева Бакай-Атинского района Таласской области
• 3-е место -  Нарымбаева Элвиза Тойчубековна – учитель кыргызского языка и литературы средней школы-гимназии № 5 им. Ж. Боконбаева г. Ош.

1.2.    «Лучшая школа-2015»

В номинации «Лучшая сельская школа — 2015»:

• 1-е место — средняя школа им. И. Адишева Алайского района Ошской области,
• 2-е место — средняя школа им. А. Истамбекова Ак-Суйского района Иссык-Кульской области,
• 3-е место -  средняя школа им. Токтогула Токтогульского района Джалал-Абадской области.

1.3. В номинации « Лучшая инновационная школа — 2015»:

• 1-е место — средняя школа-гимназия № 6им. И. В. Панфилова г. Бишкек,
• 2-е место -   средняя школа-гимназия № 6 г. Кара-Балта Жайыльского района Чуйской области,
• 3-е место — средняя школа-гимназия № 5 им. В. И. Ленина Узгенского района Ошской области.

1.4. В номинации «Лучший детский сад — 2015»:

• 1-е место - детский сад № 82 г. Бишкек
• 2-е место -   детский сад «Наристе» Жети-Огузского района Иссык-Кульской области,
• 3-е место -  детский сад им. Ы. Ахмадалиева Кара-Суйского района Ошской  области

2. Отметить высокий уровень педагогического и методического мастерства учителей, творческий подход к обучению и воспитанию учащихся и наградить Почетной грамотой Министерства образования и науки Кыргызской Республики:

- Джумагулов Алмазбек Муратбекович, учитель истории средней школы-гимназии № 1 им. А. С. Пушкина г.Токмок  Чуйской области,

2.1.   Отметить положительную работу администраций, педагогических коллективов образовательных организаций республики по реализации приоритетных задач образования, внедрению инновационных форм обучения, активных методик, созданию благоприятной среды обучения и воспитания учащихся и наградить Почетной грамотой Министерства образования и науки Кыргызской Республики следующие образовательные организации:

-  средняя школа Кара-Токой Баткенского района Баткенскойобласти,

 - средняя школа им. К. Кермалиева Ат-Башинского района Нарынской области.

3. Итоги  республиканского конкурса “Учитель года — 2015” опубликовать в  общественно-педагогической газете «Кутбилим» (К. Чекиров).

4. Контроль над исполнением настоящего приказа возложить на Управление дошкольного, школьного и внешкольного образования. (М. Усеналиев).

          Министр                                              Э. К. Сариева

«Эне-Сай» жаңы конушундагы №21 мектеп 2006-жылы пайдаланууга берилген. Бирок толук бүткөрүлбөй калган. Быйыл шаардык мэрия 25 млн. сомго мектепти толугу менен капиталдык ремонттон өткөрдү. Мындан сырткары, жаңы окуу жылынан баштап бул мектепте 10-11-класстын окуучуларына кесиптик багыт берүү боюнча борбор калаадагы №17, №98 кесиптик-техникалык окуу жайлар менен келишим түзүлдү. Бул жакшы иштердин аткарылышы мектептин жетекчиси Гайде Умаровага таандык.

Жаңы окуу жылына белек

Мектеп жетекчисинин айтымында, «Эне-Сай» конушунда жайгашкан №21 мектеп тээ 2006-жылы пайдаланууга берилген. Бирок мектеп толугу менен бүткөрүлгөн эмес.

- Ошол мезгилде проектиси боюнча эки кабаттуу мектеп салынмак экен, бирок эмнегедир үч кабат салынып калыптыр. Курулуш башталганда «үч кабат салына берилсин, каражат бөлүнөт» деген экен бийликтегилер. Мектеп салынып бүткөндөүч кабатка каражат бөлүнбөй, эки кабатка гана бөлүнгөн. Алдыңкы кабаты (цокольный) бүткөн эмес. Мектептин үстү жылууланбай калган. Ошонун натыйжасында кышында  экинчи кабаттагы класстардын үстү ным тартып, көгөрүп турчу. Мындан сырткары, жылуулук системасы дагы сапатсыз болуп, көпчүлүгү иштен чыккан. Абалдан чыгуу максатында коопсуздук эрежеге  дал келбеген, колдон жасалган жылыткычтарды пайдаланып, кыштан эптеп чыгып келишкен экен, — дейт азыркы мектеп жетекчиси.

Ушундай оор абалда, санитардык гигиенага жооп бербеген шартта окуучулар окуп келишкен.  Гайде Умарова мектепке 13-декабрь 2013-жылы жетекчи болуп дайындалган күндөн тартып ал шаардык мэрияга, шаардык кеңештин депутаттарына кат менен улам-улам кайрылгандан кийин Бишкек шаарынын мэри К.Кулматов келип, ата-энелер менен жолугуп, өз көзү менен мектептин абалын көргөндөн кийин, мугалимдерге, ата-энелерге окуу жайды оңдоп бергенге убадасын берген. Ошентип жаңы 2015/2016-окуу жылына мектеп ичи-сырты менен толук бүткөрүлдү.

Эмнелер бүткөрүлдү?

- Мэр К.Кулматов ОКСтын башчысына мектепти бүтүрүү боюнча тапшырма берген. Биринчиден, мектептин үстү жылууланган. Буга чейин кышында балдар, мугалимдер сууктан, нымдан ооруп жатып калышчу. Мугалимдер жетишпей, сабактар жылдырылып, билим сапаты төмөн эле. Ушул көйгөй биринчилерден болуп чечилди. Экинчиден, мектеп сапатсыз салынып калгандыктан, арзан линолеум эбак эле жыртылып, чаң тарткан полдун үстүндө балдар окушкан. Бул маселе да чечилди.  Пол жылмаланып (стяжка тартылып), жакшы сапаттуу линолеум салынды. Менин өтүнүчүм боюнча бардык эшиктер алмаштырылды. Ошондой эле жылуулук системасы да жаңыланды, сапаттуу, энергия менен иштеген конвектор коюлду. Мындай жылытуу системасы шаар боюнча  аз эле мектепте бар. Мектептин дубалдарынын алды жактары сыртынан цементтелди, айлана-чөйрөсү курчалды, мектептин кире бериши брусчаткаланып жана айлана-чөйрөсү асфальттанды. Абдан көп жумуш аткарылды. Ошондой эле мектеп толугу менен сапаттуу жарык берчү шам чырактар менен алмаштырылып, мектеп жап-жарык болуп калды. Ашкананын полу, биринчи кабаттын кафелдери толугу менен алмаштырылды. Эки кабаттын потолоктору кайрадан шыбалды. Спорт залыбыздын эскирген  кеткен жерлери жаңыртылып, душ иштетилди. Ал жерге суу жылыткычтар (Аристон) коюлду. Мектептин ичиндеги ажатканалар ишке киришип жатат. Кышында окуучулар сырткы даратканага чыкпаса болот. Менин угушум боюнча, бул иштерге шаардык бюджеттен 25 млн. сом сарпталды. Жалпылап айтканда, мектептин ар бир проблемалуу жерлери боюнча кат жазып жатып, баарын оңдотконго жетиштим.  ОсОО «Сервис»  фирмасы мектептин ичи-сыртын сапаттуу жасагандыктан, мектебибиз жаңы салынгандай эле болуп калды, — дейт сүйүнүчү койнуна батпаган мектеп директору.

Балдарга көрүлгөн камкордук

Гайде Умарова директор болуп келгенден баштап эле билим сапатын кантип жогорулатуу керек деген маселенин үстүнөн иштеп келатат. Ириде ал бүтпөгөн мектепти бүтүртүп, жамааттын иштешине бардык шарттарды түзүп берди. Балдардын коопсуздугун сактоо максатында ата-энелер менен сүйлөшүп, алардын жардамы менен 60 миң сомго мектептин ичине жана сыртына сегиз жерге видеокөзөмөл орноттурган.

- Бизде «Мектебим алтын бешигим» деген коомдук фонд иштейт. Айына 100 сомдон ата-энелер ыктыярдуу беришет, эч ким мажбурланбайт. Албетте, мектептин өнүгүшүнө салым  кошкон ата-энелер абдан аз. Бизде жалаң ички мигранттардын балдары окушат. Жумушу жок, өздөрү эптеп батирде жашаган ата-энелер 100 сом эмес, он сом бере алышпайт. Учурда мектепте 1218 окуучу билим алат, 60 мугалим эмгектенет. Балдарды окутканга шарты жок үй-бүлөлөр көп. Ошондуктан айрым ата-эне балдарын эптеп эле 9-классты бүтүртүп, иштеткенге аракет кылышат. Курстарга окутуп, анан бели ката элек балдарын, кыздарын иштетишет. Ата-энеге жардам бериш үчүн окуучуларыбыздын көпчүлүгү жогорку класстарды окубай калышууда. Ошондуктан мен ойлонуп көрүп, бул балдарга аттестат да берип, кесип алганы боюнча сертификат да берүүнү  туура көрдүм. Экинчиден, ата-энелерге да жардам болот.  Же болбосо 9-класстан кетип калып, бир нече айлык курска акча төлөп окуп келип, анан кайрадан аттестат алыш үчүн «окууга алыңыз» деп келгендер четтен чыгат. Балдардын келечегин ойлоп, кесиптик багыт бере баштадык, — дейт Гайде айым.

Ошентип, №21 мектептин бүтүрүүчүлөрүнө кесиптик багыт берүү боюнча үч жылдан бери тигүүчү кесипке окутуп келишсе, быйылдан  баштап чач-тарачка, компьютер оңдоочуга, тырмак жасоочуга (маникюр, педикюр) окуткан борбор калаадагы №98 жана №17 кесиптик лицейлер  менен келишим түзүлдү.

- Негизинен №17 лицей менен үч жылдан бери иштеп жатабыз, кыздар тигүүчү деген сертификатты разряды менен алышат. Жумушка орношконго мүмкүнчүлүктөрү кенен. Ал жерден кийимди бычкандан тиккенге чейин үйрөнүшөт. Ошол өздөрү тиккен кийимдерин май айында жакташат. Кадимкидей эле экзамен тапшырышат. Мектепте 9 тигүүчү машинка, 1 оберлок иштейт. Сабакты №17 лицейдин мугалимдери окутушат. Кыздарыбыз окуп жатканда эркек балдар бош болуп калат экен. Ошондуктан быйыл №98 лицей менен сүйлөшүп, компьютер оңдогон мастер деген топ ачып жатабыз. Кыздарга кошумча чач-тарачтын группасын ачтык. Алардын программасы бир жылдык курс, 140 саат окутулат. Чачты жасаганды, кыркканды үйрөнүп чыгышат. Мындан сырткары, маникюр, педикюр боюнча кесипти алып чыгышат. Күнүнө 5 сааттан окушат, бешинчи күнү 10-класстар окушса, ишемби күнү 11-класстар окушат. Бул кошумча билим берүү Бишкек шаардык билим берүү башкармалыгынын башчысы С.Мейерманова менен макулдашылган. Башчылар биздин демилгебизди колдоп, биргелешип план түзгөнбүз, ошонун негизинде балдар билим алып жатышат. Келечекте  биздин бүтүрүүчүлөрүбүз 11-классты жөн гана бүтүрбөстөн, төрт кесипке ээ болуп  чыгышат. Тигүүчү, чач-тарач, маникюр-педикюр жасоочу, компьютер оңдоочу деген. Баса, 10-класстын айрым эркек балдары чач-тарач болобуз деп жазылып алышты. Эгерде мурда 9-класстан кийин  10-15 бала калса, быйыл 40 бала окуп жатат. Ата-энелер дагы ыраазы болуп жатышат, — дейт мектеп жетекчиси.

Жоопкерсиз ата-энеге айып салынат

Балага жоопкерчиликсиз караган  ата-энелерге 1000 сомдон айып салынат. Акыркы маалыматтарды карап көрсөк, №21 мектепте окуган эки баланын ата-энесине 1000 сомдон айып салынган. Мисалы, бир ата баласын көгала кылып сабаса, экинчиси, ооруп жаткан баланы такыр карабай койгон.  Мисалы, 2-класстын окуучусу пневмония менен ооруп жатса, аракка берилген чоң энеси баланы кароосуз таштап, баланы көрүп барган мугалимдерди жолотпой койгон.  Россияда иштеп жүргөн атасы менен класс жетекчиси байланышып, аны чакырткан. Атасы келе электе эле комиссиянын жардамы менен баланы бейтапканага жаткырып, аман алып калышкан экен.

- Дарыгерлер мектепке ырахматын айтышкан. Эгерде үч күн кечиксек, баладан айрылып калмак экенбиз. Өпкөсүнө суу толуп кетиптир. Атасы келип, ырахматын айтып,  Россияга кошо алып кетти. Дагы бир окуучубузду өгөй атасы сабачу экен. Аны дене тарбия мугалимибиз  чечинип жатканда көрүп, бизге билдирген. Мектептин социалдык педагогу Динара Рыспаева үйлөрдү тыкыр кыдырат, сабакка келбей калган баланын ата-энеси менен жолугуп, себептерин аныктайт, жакындан жардам берет. Өз ишин жакшы билген соцпедагог сабалган окуучунун  үйүнө барып, психолог менен окуучуну жолугуштурганда, өгөй атасы сабаарын билдик. Ал баланы да комиссияга алып чыгып, атасына 1000 сом айып салынды. Мындан сырткары, бир энени сотко бердик. 50 сом үчүн от көзөгүч менен баланын денесин күйгүзгөн. Бул ата-энелер укук коргоо органдарынын  көзөмөлүндө турушат.

Балдарга сапаттуу билим, туура тарбия берүүүчүн бардык аракеттерди жасап жатабыз. Мектепте бий, комуз, кулатуу ийримдери иштейт. Баса, быйыл «Жүрөгүм менин балдарда» аттуу райондук сынакта мектеп 1-орунду алсак, шаардык сынакта башталгыч класстын мугалими Молдосанова Айгул 3-орунга чыгып, 40 миң сом сертификат алды, — дейт Гайде Умарова.

Максат — заманбап технология менен мектепти жабдуу

Мектеп директорунун эмки максаты — мектепти толугу менен заманбап технология менен жабдуу. Учурда ал проект гана жазбастан, демөөрчүлөрдү издеп жүргөн кези.

150 миңге интерактивдүү такта жана 250 миңге 5 компьютер алуу үчүн  «Балдардын институтуна» үч проект жазып, конкурска катышкан, азырынча анын жыйынтыгы чыга элек экен.

Гүлнара Алыбаева, «Кутбилим»

    Империя тагдыры мугалимге байланыштуу.  Б. Наполеон

Бекердин сорпосу татыбайт

 Ачуу чындыкты айтсак: элдин көпчүлүгү бакубат жашап жатканда, мамлекет кризисте турганда, мугалимдердин айлык акылары жетишпей кыйналып жатканда, эмне үчүн ата-энелер акы төлөп окутпашы керек? Окуучунун билиминин сапаты мамлекетке эле керекпи? Эмне үчүн  балдарды окутуу үчүн мугалимдердин айлык акысын жалгыз мамлекет гана каржылашы керек? Эртең эле билимдин ыраатын ата-энелер өздөрү көрүшөөрү жалганбы? Эми, сөз чындыгы: каржысы чектелүү мамлекетти тытып жешибиз керекпи? Ансыз да өз мезгилинде айрым шылуундарыбыз кызарган жерлерин талап-булап кетишпеди беле. Туура, калыстык үчүн айтайын: мамлекет ушу кыйын шартта мектеп куруп, алардын материалдык базасын түзүп бергени жетишет го. Албетте, бардык ата-энелер деле 100 пайыз баласына каржы төлөп окута алышпайт. Алар үчүн чоң мектептерде, мисалы: жергиликтүү шартка ылайык ата-энелердин параллель класстарды каржылоо деңгээлин аныктап, үч категорияга бөлүп, мүмкүн бирөөсүн социалдык класс ачуу зарылдыгы болоор. Ал социалдык классты мамлекет каржылашы керек деп түшүнөм. Алардын ата-энеси балдарынын келечегин ойлонушу тийиш, биз аларды да рыноктун тартибине үйрөтүүбүз керек. Ал эми жетим балдарды, атайын мектептерди мамлекет каржылашы калетсиз. Калган класстардын окуучулары акы төлөшүп окушу керек деген пикир бар. Кичи мектептер үчүн бардык эле класстарды ылайыгына жараша ата-энелер каржылашы керек деп ойлойм. Качан гана чөнтөккө кол салганда билим эртерээк баалуу болоору белгилүү. Мындай шартта ата-эне, коомчулук тараптан көзөмөлдүн күчөшү табигый нерсе болуп калат. Албетте,  бул рыноктук мамиле өздөшүүнүн сапатына да таасирин тийгизет.

Азыркы кезде мугалимге айлык акынын аз, мезгилге ылайык төлөнбөй жатканы баарыбызга белгилүү. Бул проблема да качан билим берүү тармагы рыноктук системага өткөндөөзүнөн өзү чечилээр эле.

Кыргызда “бекердин тузу татыбас” деген кеп бар, — ал төгүн кеп эмес. Качан ата-эненин чөнтөгүнө кол салганыбызда гана алар ойлоно баштайт. Мындай шартта билим да товарга айланмакчы. Азыркы кезде билим бекер. Анан билимдин сапаты  кайдан болсун.

Арийне, бул реформа айыл ата-энелери менен кайчы пикирлерди, тирешүүлөрдү, чоң карама-каршылыктарды жаратат. Бирок бул багытта түшүндүрүү, күрөшүү болмоюн билим берүүдө алга жылыш мүмкүн эмес дээр элем. Конституцияда билим берүү бекер деп жазылган. Ошондуктан мындай шумдукту  кимдер баштап жатышат деген кеп-сөздөр, кыйкырыктар көп болот. Андай каржылабаган, чыр-чатак салган ата-эне балдарын социалдык класстарга окутушсун. Албетте, ал ызы-чуу, кыйкырыктардан коркпошубуз керек. Ал табигый иш. Бирок ал тоскоолдуктарды жеңишибиз керек. Алгач бул каржылоо маселесин жаңы депутаттар аркылуу «конституциядагы билим берүү бекер», — деп жазылган №45 берененин экинчи бөлүмү боюнча Жогорку Кеңеште талкууланып чечилиши тийиш. Азыр ансыз деле мектептерде (шаарда) каражат чогултулуп жатпайбы, ага шаардын ата-энелери мурун эле көнүп калган. Ызы-чуу айылдарда гана болоору чындык, бирок аларды да турмуш түшүндүрөт. Билим берүүдө ушундай радикалдуу кадамга барбасак, билим берүүөнүкпөйт.

Өкмөт экономикалык, социалдык процесстерди башкаруунун проблемаларын чечүүүчүн айрыкча  билим берүү тармагынын өнүгүп жаңы багытка түшүшүнө, реформа ишинин башталышына көзөмөлдөп, көмөкчү болууга тийиш.

Билим берүүнүн проблемасын чечүүдөгү ички карама-каршылыктар

Ички карама-каршылыктар билим берүүнү башкаруунун ички түзүлүшүндө, башкаруунун маңызында жана билим берүү процессинде жатат. Ал коомдогу, билим берүү тармагындагы, таалим-тарбия процессиндеги ички карама-каршылыктар.

 Мамлекетти билим берүүнү башкаруудан бөлүп кароого болбойт. Мамлекет акыл-кеңешти билимдин мазмун-маңызынан алат, б.а. аны менен азыктанат. Билим – бул мамлекеттин өнүгүү стратегиясын башкаруудагы жол көрсөтүүчүсү. Ошондуктан жаштарды келечекке даярдап жаткан соң алардын ички дүйнөсүн, көз караштарын жана адамдык сапаттарын да жаңы коомду өзгөртүп куруп башкара ала турган  даражага көтөрүү милдетине мамлекет да көңүл борборун бурушу өтө маанилүү. Ал эми билим берүү мекемелеринде жаштардын өз алдынча ой жүгүртүүсүн өнүктүрбөстөн, эртең мамлекетти башкарууга, аны өнүктүрүүгө жана турмушка даярдабастан теория, закондорду курулай жаттатып жатабыз. Албетте мунун да бир канча себеп карама-каршылыктары бар. Алар жөнүндө кези келгенде сөз болоор.

Билим берүү тармагындагы ийгиликтер ички карама-каршылыктарды анализдөө жана аны чечүүгө байланыштуу болот. Алар: билим берүү тармагындагы эскиче ой-жүгүртүүлөрдүн, кайдигерлик мамилелердин карама-каршылыгы; таалим-тарбия процессинде тарыхый окуя, фактылар, социалдык-экономикалык абалдардын өзгөрүү процесстери талдап-тастыкталбай жаткандыгы; билим берүү процесси окутуунун заманбап технологиялары  менен айкалыштырылып иштелбегендиги; таалим-тарбия процессинде теория, закондорду калыптандыруу жана өнүктүрүү боюнча мугалимдин илимий билим менен илимий-методикалык даярдыгынын ортосундагы дал келбөөчүлүк;  жаңы коомду окутуу боюнча билим берүүнүн өзгөчөлүктөрү, маани-маңызы жана илимий негиздери боюнча жаңы идеядагы илимий-усулдук багыт берүүчү адабияттардын  жоктугу ж.б.; жаштардын дүйнөгө болгон илимий көз караштарын,    диалектикалык ой-жүгүртүүлөрүн туура жолго салбаганыбыздан диний көз караштардын келип чыгышы. Ушундай себептерден улам билим берүү тармагын реформалоо, башкарууну модернизациялоо зарылдыгы келип чыкты. Азыркы мезгилдеги коомдун өзгөрүшүнө байланыштуу, теорияны практикага жакындатып, мурунку билим берүү баалуулуктарын кайра талдоону, ошондой эле жаңы баалуулуктарды табууну заман талап кылууда. Азыркы саясий, педагогикалык чөйрөдө бул проблеманын актуалдуулугуна карабастан изилдөөлөр эски илимий көз караштар менен улантылып, жаңы илимий бурулуштар, реформалар болбой жатат.

Учурда жаштардын дүйнөгө болгон көз караштарын жаңыланган нукка буруу боюнча билим берүүнүн актуалдуулугу маанилүү экендигине педагогикалык коомчулукту ынандыруу. Жаңы нук дегенибиз табият кубулуштарынын пайда болуу, өзгөрүү, айлануу  процесстерин, илимий теория, закондорду жашоо-турмуш, жалпы адамзат баалуулуктарына, коомдун өнүгүшү  үчүн жана аны өнүктүрүүүчүн жаңы багытка буруу жана  аны пайдалануу зарылдыгы келип чыгууда.

Билим берүү процессинин негиздемеси, сунуштар:

 Эгерде, өкмөт экономика, саясий ж.б. маселелер менен алек болуп, билим берүүгө кезек келет деген планда жашасак, чөнтөгүндө диплому бар, бирок кесипкөй эмес жаштар, көчө толгон “революционерлер”, турмуш жолун таба албай калган бекерпоздор, диний фанаттар, экстремисттер, керек болсо террористтер беш, он жыл ичинде эле коомду “отоо чөптөй” басып кетерин турмуш айкындап жатат. Андай жолго түшсөк, дагы бир саясий коомдук проблема туулат. Андыктан, билим берүү тармагынын өнүгүү ылдамдыгы бардык коомдук процесстерден алдыда жүрүшү  эч болбосо катар жүрүшү зарыл. Өзгөчө мектепте, ЖОЖдордо да коомдук жана табият предметтерин окутууда  илимий-теориялык билим берүүгө аракет жасалат. Башкача айтканда, кургак теория, закондорду айтып жана анын колдонуштарын жаттатып, санап тим болобуз. Ал закон, теориялардын түпкү маңызы (философиясы) эмнеде? Келечекте жаштарга кандай адамдык кыял, мүнөз, билим, көз караштарды калыптандырышы жана кандай реформатордук сапаттарды өнүктүрүшү керек? Алар көбүнчө көмүскөдө калып келатат. Ошондуктан билим берүү тармагынын маанилүү жагы болгон окутуу процессинин маңыз-мазмунун, натыйжасын, жүрүшүн ийкемдүү көзөмөлгө алуу зарылдыгы турат.

Педагогикалык кызматташтыктын мааниси    

Мугалим менен окуучунун ортосундагы билим жана адам болууга умтулган кызыкчылыктар, ынандыруу аркылуу билим берүүнү башкаруунун эффективдүү жаңы багыттарына чыгуу парз. Муну педагогикадагы рыноктук башкаруу деп коркпой айтсак жарашат. Кызыкчылыктар деген сөз эртеңки финансы жана ар кандай урмат-сый, моралдык колдоо жана сапаттуу билим маселелерин түшүндүрөт. Ошол учурда ал келечекте финансы байланышына  алып келиши мыйзам ченемдүү. Бирок, ал окумуштуу-практик мугалимдер педагогикадагы рыноктук мамиле деп, убагында аташкан эмес. Арийне, таалим-тарбиялоонун натыйжалуу технологиясын табышканы менен алар барктуу.

Биз айтып жүргөн окутуунун интерактивдүү технологиялары кызматташтыктын педагогикасын турмушка ашыруунун формалары гана. Таалим-тарбия берүүнүн мазмун-маңызы педагогикалык кызматташтыкта жатат. Эми, тилекке каршы, унутулуп баратат. Ушул теория, тажрыйбалар азыркы коомдун өнүгүү мыйзамына  үндөш, бирок алгач аткаруу үчүн кылдат анализдөөнү, системага, схемага салууну, тырышчаактыкты, теориялык билимди, максатка талыкпай умтулууну талап кылар эле.

Алардын теория, педагогикалык тажрыйбалары саясатташпаган, түбөлүктүү адамзат маселесин көтөргөндүгү, өз ара ыктыярдуу адамдык карым-катнаштан келип чыккандыгы менен бааланат. “Педагогикалык кызматташтыктын” теория-практикасын педагогика, психология илимдериндеги ири фундаменталдык ачылыш катары айтсак да жарашат. Педагогикалык кызматташтык мамлекеттин экономикалык, социалдык, саясий маселелерди чечүүгө негиздүү күч болмокчу. Кызматташтыктын педагогикасынын таасиринин натыйжасында таалим-тарбия процессинде өздөшүүнүн сапаты жакшырат, өз ара биргелешип эмгектенүү маданиятына жана адамдык мамиле түзүүгөүйрөнүшөт.

Кыргызстанда да бул теория-тажрыйбаны аркалаган алгачкы карлыгачтар да чыга баштаган. Алар: Таластан Б.Исаков, Жалал-Абаддан Б.Батыркулов, С.Токтогулов, Ж.Куваков жана башкалар болушкан. Бирок коомдо экономикалык өнүгүү киризиске туш болуп, ал билим берүү тармагына кедергисин тийгизип, мугалимдердин ындынын өчүрүп салгандыктан, али турмушка ашпай келүүдө.

Теория, тажрыйбанын турмушка ашышы, билим берүүнү башкаруунун зарылдыгы

Тажрыйбанын натыйжасы төмөнкү шарттардын негизинде ишке ашат: качан гана коомдо билимге болгон таңсык-керектөө толук пайда болгондо; бул процессте эки тарап теңөз милдетин туура түшүнүп, так аткарганда; эки тараптын максаттары, милдеттери илимий негиздүү так аныкталганда; мугалим жана окуучунун чыгармачылык менен эркин, биргелешип эмгектенүү мезгилинде; мугалимдин маянасы анын жашоо-тиричилигин, үй-бүлөсүн толук канааттандырганда;

Буга окшогон бир канча шарттарды айтууга мүмкүн, бирок алар анчалык маанилүү шарттар эмес. Ошентип келечекте билим берүү башчыларынан баштап, окуу жайларда таалим-тарбиялоону башкарууну ийкемдүү системага салсак окуу жайларда, коомдо демократиялуу, гумандуу билим берүүдө рыноктук система өз алдынча башкаруу жолуна түшөөр эле.

Албетте, мындай билим берүү багытында башкаруу авторитардык эмес, тескерисинче, ошол окутуу процессинин жүрүшүндө мугалим жана окуучу чыгармачылык менен эркин биргелешип түшүнүшүп ийкемдүү эмгектенүүсүнүн негизинде башкаруу процесси ишке ашат. Мында башкаруу процессинин  өзгөчөлүгү болуп, эки тараптын катышкандыгы (окуучу жана мугалим). Албетте, мугалим жетектөөчү, жол көрсөтүүчү адамдын ролун аткараары белгилүү. Мындай башкаруу процессинде мугалим командир эмес, тескерисинче, окутуу-тарбиялоо процессинин максатын ишке ашырууну самаган билим берүүчү жетектөөчү күч, ал эми окуучу болсо билим керектөөчү.

Таалим-тарбиялоодогу бул педпроцесс эки жактан болгон сый-урмат, биргелешип чечүү-көмөктөшүү, ийкемдүү башкарууга алып келет.

Коомдун керектөөсүнө карата билим берүүнүн философиясынын идеологиясын ушул жаңы багытка буруу керек деп эсептейм.  Жаңы багыт дегенибиз билим берүүдө рыноктун идеясынын маңызын өз ара кызматташуу аркылуу бир максатты көздөй умтулушу.

Билим берүү мекемелеринде, билим берүүнүн шаардык башкармалыктарында, райондук билим берүү бөлүмдөрүндө, мектепте коомдун табиятына жараша билим берүүнүн философиясын аныктап, билим берүү саясатын жүргүзүүнүн методологиясын жана таалим-тарбиянын технологиясын иштеп чыгуу менен билим берүүнүн мазмунун-маңызын жаңы багытка буруу милдети турат.

Өткөн кылымдын сексенинчи жылдарында эле новатор-мугалимдер теориялык жана практикалык жактан билим берүү процессине рыноктук мамиле (педагогикалык кызматташтык) реформа катары киргенде гана ишке ашаарын далилдешкен:

1. билим берүүдө рыноктук мамиле же педагогикалык кызматташтык дегенибиз, — бул өз ара мугалим менен окуучунун (ата-эненин) ортосундагы ийкемдүү билим жана адам болууга умтулган кызыкчылыктар, максаттуу мамилелер же таалим-тарбия процессинин сапаттык натыйжасы үчүн билим берүүнү башкаруунун эффективдүү жаңы багыты.

2. Бул педагогикалык кызматташуу (өнөктөштүк) мамилени билим берүүнүн рыноктук системасы. Бу жерде эки тараптуу кызыкчылыктар бар. Алар: ата-эненин (окуучунун) финансылык каржылоосу жана мугалимдин сапаттуу билим берүүүчүн жасан аракети.

3. Сапаттуу билимдин өзөгү эки тараптуу келишимдин туруктуулугунда.

4. Бул  педагогикадагы рыноктук мамиле эки тараптын бирдей кызыкчылыктарын, коомдун келечегин, жана  адамзат тагдырын көздөгөндүгү менен баалуу.

5. Кызматташтыктын натыйжасы көзгө көрүнүктүү, ачык-айкын.

6. Билим берүүнүн жүрүшүн, анын сапатын, рынок өзү көзөмөлдөйт, коррупцияны жоюуга өзүнөн-өзү мүмкүнчүлүк ачат, анткени ата-энелер, калыс адис-эксперттер аркылуу көзөмөлдөй баштайт.

7. Таалим-тарбия берүүдө мугалимдер ортосунда атаандаштык (конкуренция) түзүлөт, ата-энелердин жоопкерчилиги артып, акыр аягында билимдин кимге кереги бар экенин ата-энелер түшүнүүгө аргасыз болот.

8. Мугалимдин айлык акысын ата-эне түшүнгөндөн соң акырындап өздөрү эле каржылай баштайт. Бирок, бул айлык-маянаны көбөйтүү процессин шашылбастан этап-этап менен, жылдап барып, коомчулук ынангандан соң ишке ашат. Ошентип билим берүү рыноктук системага өткөндө мугалимдин айлык акысы өзүнөн өзү көбөйөт. Мамлекетке жеңилдик болот.

9. Келечекте мамлекет атайын мектептерди курууну, айрым класстарды жана билим берүү мекемелеринин лабораториялык-практикалык базасын чыңдоону гана каржылап калат.

10. ЖК аркылуу ушундай оомал-төкмөл заманда билим берүү мамлекет жана ата-энелер, ар кандай демөөрчүлөр тарабынан каржыланат деген конституцияга өзгөртүү киргизүү керек (№45 берене, 2 бөлүм).

Албетте, Бекер окутуу карапайым элге, дегеле бардыгыбыз үчүн жакшы эле, бирок, бул кадам азыркы мамлекеттин экономикалык абалына карата, айла кеткенден кийинки убактылуу кадам болуп жатат да. Азырынча биздин мамлекетибиздин финансылык абалы чектелүү болгондуктан мугалимдин эмгегин мезгилге канаатташ мамлекет каржылай албай жатат. Качан мамлекетибиз экономикалык жактан Швеция, Финляндия, Норвегия, Германия мамлекеттериндей өнүгүү даражасына жеткенде кайрадан каржылоону өз мойнуна алганы максатка ылайыктуу. Убактылуу бул кырдаалдан ушул жол менен чыгуу туура болоор эле дейм. Бекер деген табиятта жок, кубулуш. Өсүмдүктүөстүрүп түшүм алыш үчүн да жер семирткичтер берип жатпайбызбы. Эт өндүрүүдө малды семиртип жем, чөп сарп кылгандай эле кеп. Мугалим да ошо сыңарындай татыктуу айлык-маянаны талап кылып жатат.“Бербестин ашы бышпас” деген Кыргызда жакшы кеп бар. Бу кеп капыстан чыккан сөз эмес. Мугалимди биринчи ички мүдөөсүн канааттандыра алгыдай каржылап, андан кийин билим сапатын суроо керек. Ошондуктан билим берүү тармагын өзүн-өзү каржылоого мүмкүнчүлүк түзүп берүү маанилүү болуп турган чак.

Билим берүү реформасынын жүрүш кадамдары.

 • Биринчи кадам: реформаны баштоодон мурун коомдук аң-сезимди жаңы багытка буруу максатында бардык массалык маалымат каражаттары аркылуу билим берүү реформасынын идеологиясын жүргүзүү; Бардык кыйынчылыктарга карабастан, мугалимдерди жана ата-энелерди ынандыра ала турган компетенттүү адистер менен республиканын жети облусуна барып, жер-жерлерде педагогикадагы рыноктук мамиле боюнча коомчулук менен түшүндүрүү иштерин ишке ашыруу зарылдыгы турат;

• Экинчи кадам; билим берүүнүн философиясын жаңы заманга (рыноктук, демократиялык, гуманисттик) багыттарга ылайыктап модернизациялоо;
• Үчүнчү кадам: билим берүүнүн мамлекеттик стандартын, окуу план программаларын мезгилге шайкеш иштеп чыгуу; мектептин лабораториялык-практикалык базасын чыңдоо; билим берүүнүн технологияларын педагогикалык кызматташтык менен айкалыштырып эффективдүү пайдалана билүү;

 Эгерде коомчулукта колдоого ээ болсо бул идеянын негизги стратегиясын, механизмдерин  алымча-кошумчалар менен талкуулап, республиканын айрым жерлеринде экспериментти баштоо убагы келди ойлойм.

 Билим берүүдөгү рыноктук мамиленин илимий-практикалык жаңылыктары.

   Жаңылыгы педагогикалык  кызматташтыктын (рыноктук мамиленин) эки тараптын бир максатты көздөп бири-бирин колдоосу, көмөктөшүүсү ал кызыкчылыктардын ишке ашырылышы (кызматташуу);

   мугалим менен окуучунун ортосунда билим жана адам болууга умтулган кызыкчылыктар, педагогикалык-рыноктук мамилелер же таалим-тарбия процессинин натыйжалуу жүрүшү;

   педагогикалык кызматташтыктын (рыноктук мамиленин)  түбөлүктүү адамзат тагдырын көздөгөн баалуулугу, натыйжасынын көзгө көрүнүктүүлүгү, ачык-айкындыгы;

   педагогикалык кызматташтыктын теория тажырыйбаларынын саясатташпагандыгы, өз ара ыктыярдуу адамдык карым-катнаштан келип чыккандыгы;

   педагогикалык кызматташтыктын мамлекеттик башкарууну жана мамлекеттин экономикалык, социалдык, саясий маселелерин чечүү боюнча алгачкы билим, көндүмдөрүн калыптандыргандыгы;

Бул жаңылыктар, натыйжалар СССРдин окумуштуу-пеагогдору В.А.Сухомлинский, Ш.А. Амонашвили, М.П. Шетинин  жаңычыл практик-мугалимдер В.Ф. Шаталов, И.П. Волков, С.Н. Лысенкова, Е.Н. Ильиндер тарабынан далилденген.

Билим берүүдө рыноктук мамиленин практикалык баалуулугу:

    Бардык (мамлекеттик, жеке менчик) окуу жайлардын  практикасында окутуунун рыноктук мамилесин пайдалануунун ыңгайлуулугу, жеңилдиги;

   кызматташтыктын педагогикасынын мезгилге үндөштүгү, табиятында адамдык өз ара урматтоо, демократиялык мамилелердин жатышы, ал мамилелердин өз алдынча, укуктук, гуманисттик, демократиялуу жана рыноктук башкаруунун прициптерине ылайык келиши;

   мезгилдин талабына жараша рыноктук мамиленин идеясын таалим-табия процессинин жүрүшүндө түшүнүүгө жана башкаруу процессине даярдагандыгы;

   окуу процессинде окуучулардын өз ара мамилелеринин түзүлүшүндө кызыгуулар артып, өздөшүүнүн сапатынын жогорулагандыгы;

   тарыхый окуяларды, факыларды, саясий, экономикалык, социалдык кризистик абалдарды көрө билүүгө, ага туура баа берүүгө жана ал окуялардын коомдогу өзгөрүүлөрүнүн мыйзам ченемин, келип чыгуу себептерин аныктай алуу менен изилдөөчүлүккө, ишмердикке, чыгармачылыкка алып баргандыгы;

   кызматташтыктын педагогикасынын ички идеясы окуучулардын, студенттердин  Мекенге берилгендик, туруктуулук, чечкиндүүлүк, максатка умтулгандык сыяктуу адамдык сапаттарды өнүктүргөндүгү;

   кызматташтыктын педагогикасынын тактыкка, тең салмактуулукка, сабырдуулукка, токтоолукка тарбиялагандыгы;

Кемчиликтери: коомчулукту ынандырууда түшүнбөстүктөр, карама-кашылыктар, тирешүүлөр бир топ убакытты талап кылат. Коомчулукта, Жогорку Кеңеште да, , түшүнбөстүктөр, кызуулануулар, карама-каршылыктар электраттарга карата популисттик жагынуу жагдайлар да  болушу мүмкүн.

Бирок ата-энелер батыраак түшүнүшөт. Билимдин сапатын көтөрүү боюнча башка ынгайлуу технология табыла элек.

  Д.Султанкулов,  КАОнун ага окутуучусу

Табигый–таанып билүүчүлүк жана этнографиялык–туристтик комплекс жөнүндө учкай кеп

Алакандай асман

Кыргызстанда ушул кезге чейин бир да астрономиялык илим-изилдөө мекемелери уюшулган эмес. Бишкек шаарында мектеп окуучуларга арналган  маданий-билим берүүчүлүк   максаттагы жападан жалгыз планетарий талкаланып, короо шыпыргычтардын кампасына айланып калган.  Коңшу республикаларда союздун мезгилинде курулган бийик тоолордо дүйнөлүк мааниге ээ болгон ири обсерваториялар Ташкентте,  Алматыда, Душанбеде үзүрлүү иштеп келет. Астрономия жана астрофизика курсунун практикалык иштерин аткаруу үчүн  студенттерди Бишкектен Алматы обсерваториясына алып барууга  туура келет. Албетте, мындай жол менен   билим берүүнү алдыга жылдыра албайбыз. Ж. Баласагын атындагы КУУнун чатырында асман телолоруна байкоо жүргүзүү жана практикалык иштерди аткарууга ылайык окуу обсерваториясы курулуп, телескоп жана башка астрономиялык приборлор орнотулду. Шаар ичинде курулган обсерваторияда турбаленттик  агымдан, атмосфералык чаңдардан жана түнкү шаардын  жарыгынын таасиринен  улам илим-изилдөө иштерин уюштурууга  мүмкүн эмес.

Асман телолоруна байкоо жүргүзүүнүн маанилүүлүгүн адамдар таш доорунда эле түшүнүп, зор таштардан Стоунхендж обсерваториясын курушкан. Улуу астроном Улукбек  өз  бийлигинин доорунда 1417-1920-ж. Чыгыштагы эң ири обсерватория курган. Ал Самарканддан 2 км алыста “Тал-и-Расад” дөбөсүндө жайгашып, диаметри 48 м, бийиктиги 30 м цилиндр формасында  үч кабаттуу бышкан кыштан курулган имаратта жайгашкан. Обсерваториянын негизги аспабы эң зор радиусу  40,2 м квадрат (бурч ченегич) менен секундага чейинки тактыкта ченөөлөр жүргүзүлгөн. Алматыда 1941-жылы күзүндө Казак илимдер академиясынын  астрофизикалык институту  Алматыдан 11 км. алыста 1450 м. бийиктикке уюштурулган. Убагында ири телескоптордун бири диаметри 500 мм., фокус аралыгы 11000 мм 1948-ж. орнотулган. Кыргызстанда Ж.Баласагын атындагы КУУнун чакан окуу обсерваториясын башка бир да астрономиялык изилдөө мекемесинин жоктугу илимдин өнүгүшүнө жана жаштардын илимий көз карашын калыптандырууда кедергисин тийгизбей койбойт.

Космос нурлары колуңда

Азыркы кезде астрономия илими  фундаменталдуу жана  прикладдык проблемаларды чечүүдө маанилүү орунда турат.

• Так убакыт ченөө кызматын аткаруу менен,  метрология жана стандартташтыруу маселелерин чечүүдө колдонулат.

• Атмосферанын жогорку катмарындагы процесстерди жана асман телолорунун конфигурацияларын үйрөнүү метеорологиялык прогноздоо, бир катар экологиялык маселелерди чечүүгө болот.

• Бийик тоолордо космос нурларынын жана ар түрдүү диапазондогу электромагниттик толкундардын биологиялык таасирин изилдөө менен мал чарбачылыгын кардиналдуу өзгөртүү боюнча изилдөө иштери жүргүзүлөт.

• Палеоастрономия менен тарыхый окуялардын жана артефакттардын даталарын аныктоо проблемаларын чечүүгө болот. Жогорку окуу жайлардын “Астрономия”, “Астрофизика”,  “Космостук  геодезия” жана “Табият таануунун азыркы концепциясы” курстары  астрономиялык байкоолор, практикалык сабактар уюштурулат жана студенттердин илим изилдөө иштери жүргүзүлөт.

• Обсерваториянын айланасында байыркы кыргыздардын табият кубулуштары жана дүйнөнүн түзүлүшү тууралуу билимдерин чагылдырган таанып билүүчүлүк музей-комплекси курулат.

Кыргыз жыл санакчыларынын байкоо жана изилдөө  усулдарын чагылдырган этнографиялык комплекс менен элибиздин тарыхы жана маданияты менен жаштар сыймыктанышат, жана табият кубулуштарын  байкоо менен алардын ой-жүгүртүүсүөсөт. Ысык-Көлдүн бугу уруусунан Манаке жыл санакчы (1830-1914ж.)  боз үйдү обсерватория катары колдонгон. Түндүктөн  жылдыздарды карап,  уук керегелерге күн шооласына белги коюу  менен  так календарь түзүүгө жетишкен.  Комплексте боз үй формасында курулган планетарийде кыргыз жылсанактын белгилери коюлат. Кетмен-Төбөлүк  жылсанакчы Султанаалы казы (1862-1942ж.)  боз үйдүн алдына бийик мамы орнотуп, күн-түн теңелген жана күн токтолгон күндөрү мамынын көлөкөсүнө таш белгилерди коюу менен жылдын  узактыгын  жана  мезгилдерин так аныктап, жылдын өзгөчөлүктөрүн  элге жарыялап турган. Мындай эң жөнөкөй “обсерваториялар“ асман телолорун кыймылына байкоо жүргүзүү  так календарь түзүүгө ыңгайлуу толук шарт бар болгон.

Теңир-Тоодон жылдызга көз салып…

Теңир-Тоо аймагы таш доорунан башталган цивилизациянын борбору болуп келген. Саймалы-Таш, Жалтырак Таш, Өрнөк, Алабаш,  Чили-Сай петроглифтер илимде белгилүү болгону менен кыргыз элинин байыркы маданиятына тыгыз байланышы терең изилдене элек. Орто кылымдагы шаарларды тарыхчылар кыргыздарга тиешелүү деп айтуудан тартынышат. Байыркы кыргыздар таза көчмөндөр болбостон, кыштоолорду, кыштактарды, калааларды куруу менен жарым көчмөн болгондун далилдеген ишенимдүү тарыхый булактар жетишерлик. Орто кылымда  шаарларда суу түтүктөр системасы, өзгөчөлөнгөн борбордук жылытуу системасы, көпүрөлөр археология казууларда далилденген. Тарых музейинде экспонаттарда инженердик курулмалардын эволюциясы чагылдырылган эмес.   Комплексте табит таануунун өнүгүшүн, турак жайдын, эмгек куралдардын, өндүрүштүк технологиянын жана эмгек куралдарынын эволюциясын чагылдырган этнографиялык музейлер курулат.

Кыргыз элинин  аалам жана табият тууралуу билимдери кеңири болуп,  ал билимдердин негизинде жылсанакчылар түзгөн календарды мергенчиликке, мал чарбасына жана дыйканчылыкка пайдаланууга ыңгайлуу болгон. Теңир -Тоо петроглифтери  байыркы көчмөндөрдүн илимге чейинки космогониялык түшүнүктөрүн, календарлык системасын жана астрономиялык  кубулуштарды символдор менен  кеңири чагылдырган. Дүйнөдө теңдеши жок Саймалы-Таш  сүрөт галереясында   жүз  миң  петроглифтин көпчүлүгүн дүйнөнүн  антропоморфтук сүрөттөлүшү жана  астрономиялык кубулуштарды баяндаган символдор түзөт. Байыркы үйлөрдүн пландары, эмгек куралдары жана жазуунун өнүгүш эволюциясынын бардык этаптары  чагылдырылган.

Соң-Көлдө Манастын Таш-Тулгасы  Үркөр – Ай календарынын 19 жылдык циклин аныктоочу байыркы астрономиялык байкоо пункт экендиги аныкталды. Бул тарыхый эстелик Европа окумуштууларына   өткөн кылымдын башында эле белгилүү болсо да археологиялык казуулар жүргүзүлбөгөн жана  анын эмне максат менен курулгандыгы илимде белгисиз бойдон келген. Манастын Таш-Тулгасынын байыркылыгы жана илимде баалуулугу Стоунхендж  менен салыштырууга болот. Саймалы-Таш петроглифтери кыргыз элинин маданияты байыркылыгын жана Теңир-Тоонун аймагы байыркы цивилизациянын очогу болгондугун далилдейт. Таш-Тулганын көчүрмөсү комплекске коюу менен баалуу тарыхый эстеликтин студенттер жана туристтер кыргыз элинин байыркы  маданиятынын  маанисин түшүнүшөт.

Долбоордун максаты:

 1. Обсерваторияны  Кыргызстандын бардык жогорку окуу жайлары  “Табият таануу“, “Физика”, “Астрономия”, “Астрофизика”, “Азыркы табият таануунун концепциясы”, “Космостук  геодезия”, “Биофизика” курстарынан алган билимдерин астрономиялык байкоолор менен толуктап, практикалык иштерин жана изилдөө иштерин аткарууну уюштуруу.

2. Планетарийде илимий популярдуу лекциялар  менен астрономиялык байкоолорду уюштуруу  мектеп окуучуларынын ой жүгүртүүсүн жана  илимий таанып билүүсүн өнүктүрөт.

Долбоордун милдеттери:

 • Негизги куполго коюлган чоң телескоп, фотоэлектр приборлор жана спектрографтын жардамы менен астрономиялык изилдөөлөрдү жүргүзүү:

• Күн радиациясынын өзгөрүүлөрү, күн активдүүлүгү менен аба ырайынын  мезгилдүү байланышын  изилдөө;

• Бишкек шаарынын атмосферасынын тунуктугун телефотометр менен ченөө жана алынган жыйынтыктарды экологиялык көзөмөл кызматына билдирүү берип туруу;

• Аба ырайынын өзгөрүшүнүн мезгилдүүлүгүн, асман телолорунун конфигурациялары менен байланышын изилдөө;

• Этнографиялык комплекс аркылуу тарыхый эстеликтерге  илимпоздордун  көңүлүн буруу менен тарыхый эстеликтердин баалуулугун  дүйнөлүк аренага көтөрүү.

• Бийик тоодогу обсерватория, байыркы  астрономиясы жана дүйнө таанымдары тууралуу маалыматтарды сунуш кылуу менен  чет элдик туристтердин агымын көбөйтүү жана  туристтик маршруттарды  кеңейтүү.

Окуу иштерине байланышкан иштер аткарылат:

1. Обсерваториянын горизонталь чатырында окуу иштерине арналган телескоптор менен студенттер,  окуучулар жана ышкыбоз-астрономдордун байкоо жүргүзүүсүн уюштуруу. Телескопко орнотулган камера аркылуу алынган  маалыматтарды  сактап, окуу залдагы лекцияларга  демонстрациялоо жана окуу жайлардын аудиторияларына окуу телеберүүсү аркылуу берүү.

2. Планетарийде мектеп окуучулары үчүн асман телолорунун кыймылы, конфигурациялары жана башка астрономиялык кубулуштардын анимацияларын  демонстрациялоону жана  окуу залында илимий популярдуу фильмдер менен коштолгон  лекцияларды уюштуруу.

3. Планетарийде окулган лекцияларды  бара-бара  окуу телеберүүсү аркылуу өлкөбүздүн бардык окуу жайларына жана мектептерине берүү мүмкүнчүлүгүн түзүү.

4. Чет элдик туристтерди этнографиялык комплекске тартуу жана  алыскы тарыхый эстеликтердин маанисин түшүндүрүү менен туристтик маршруттарды сунуштоо.

Долбоордун планы     

1-сүрөт. Обсерватория-планетарий          

2-сүрөт.   Кыргыз күн сааты

3-сүрөт. Обсерваториянын планы

4-сүрөт. Манастын Таш-Тулгасынын  планы   

5-сүрөт. Комплекстин планы

Комплекстин түзүлүшү

 1. Манастын Таш-Тулгасы – Соң-Көлдөгү байыркы астрономиялык байкоо пунктунун кичирейтилген көчүрмөсү. Ар бири 8 таштан турган 9 тегеректен куралган. Меридианалык багыттан 30° батышка бурулуп, тоо кыркадагы Үркөр баткан чекитке карай багытка перпендикуляр жайгашкан (4-сүрөт).

2. Комплекстин айланасы (5-сүрөт) чоң таштар менен курчалып, таштарга астрономиялык кубулуштардын символдору сүрөттөлгөн Теңир-Тоо петроглифтердин көчүрмөлөрү түшүрүлөт. Ортодо обсерватория-планетарий жайгашат. Айланасындагы боз үйлөрдө тарыхый этнографиялык музейлер түзүлөт.

3. Обсерватория-планетарий (1-сүрөт) Улугбектин обсерваториясынын формасында болуп, ички тегеректе планетарий  жайгашат.  Обсерваториянын горизонталдуу тегерек чатырында кыргыз жыл сааты жасалат. Тегеректин борборуна  бийиктиги 5-10 м  мамы орнотулуп,  чак түштөгү мамынын көлөкөсүнө, күн-түн теңелген (21-март жана 23-сентябрда) жана күн токтолгон (22-декабрь жана 22-июнь) күндөрү Күн чыкканда көлөкөнүн белгилери, батыш жагына, Күн баткандагы белгилери чыгыш жагына  коюлат.

4. Обсерваториянын планы (3-сүрөт). Ички тегерек (1) планетарий. Эки цилиндрдин арасында иш бөлмөлөр,  лабораториялар, аудиториялар (2,3,4,5) жайгашат. Чоң телескоп коюлган айланма куполдун (7) темир-бетон фундаменти жерден өз алдынча куюлуп, чатырга чейин көтөрүлөт.

5. Тарыхый-этнографиялык музейлер  (2-сүрөт). 2–боз үй атактуу жылсанакчы “Манакенин боз үй обсерваториясы” аталып, ичинде Күндүн кыймылына байланышкан символдор жана белгилер чагылдырылат. Манакенин өмүрүнө, эмгектерине жана урпактарына байланышкан маалыматтар коюлат.

6. 8-боз үй элдик жылсанакчы “Султанаалы казынын обсерваториясы” аталып, Үркөр-Ай жылсанагына байланышкан белгилер жана символдор коюлат. Султанаалы казынын өмүрүнө, эмгектерине, шакирттерине жана урпактарына байланышкан маалыматтар коюлат.

7. 7-боз үй ар түрдүү аймактардагы аты унутта калган жылсанакчылар жана жыл санак боюнча эмгек жазган окумуштуулардын эмгектери жана өмүрүнө байланышкан маалыматтар коюлат.

8. Боз үйлөр темир-бетон каркасынан курулуп, ичи пенопласт менен жылууланат. Ар бири ар түрдүү максаттагы кыргыз элинин прикладдык искусствосун чагылдырган музей-дүкөндөр жайгашат. Музейлерде туристтер жана окуучулар үчүн чий токуу, килем токуу, өрмөк согуу, шырдак жасоо, комуз жасоо, ээр чабуу ж.б.у.с. жумуштары менен таанышып, өз колдору менен жасап көрүшөт.

«Аалам терезесине» жакын жерде туристтерди жана көрүүгө кызыккандарды кабыл алуучу жана тейлөөчү инфраструктуралар курулса келүүчүлөрдүн саны көбөйүп, курулушка кеткен чыгымдар акталып, бат эле кирешеге иштей баштайт. Обсерваториялык комплекс жаштардын табигый таанып билүүсүн өнүктүрүү менен массалык эс алуу жайы да болот. Телескоптон түнкүсүн асманды карап, билимдерин кеңиртсе, күндүзүөрөөндүн кооздугун карап суктанышат. Телескоп менен байкоочулар, планетарий жана табият таануу музейлерине акы төлөп киришет. Чет элдик туристтердин маршруттары  «Аалам терезесинен» башталат.

Абакир Калыбеков,

ага окутуучу,  Ж.Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин обсерватория башчысы

 Чүй облусундагы Орловка шаарчасында компьютерди, чет тилдерди үйрөнүү жана социалдык көндүмдөрдү өздөштүрүү үчүн  жаштардын  борбору  ачылды. Борбордо элүүдөн ашуун кыз-жигит компьютердик курстан өтүп, чет тилдерин үйрөнүп, коммуникациялык жана башка социалдык көндүмдөрдүөздөштүрүп, спорттук жана маданий иш-чараларга катыша алышат.

Борбор шаардагы балдар үйүнүн имаратында ачылып,  “Жаштар – туруктуу жана өнүккөн коомдун негизи” аттуу долбоордун  алкагында уюштурулуп, Жаңжалдарды болтурбоо, туруктуулукка жана коопсуздукка көмөктөшүү фонду жана Кыргызстандагы БУУнун Балдар фонду (ЮНИСЕФ) аркылуу Улуу Британиянын элчилигинин колдоосу алдында ишке ашырылууда.

-  Борбордо ар кандай тренингдер, кружоктор, курстар өткөрүлүп турат. Борбордун ачылышына чейин эле шаар жаштары үчүн алгачкы тренингдерди өткөрдүк. Өзүбүз болсо тренинг өтүүүчүн алдын ала Ысык-Көл облусуна барып окуудан  өтүп келгенбиз. Мындай борбор шаар жаштары үчүн абдан зарыл болчу. Жергиликтүү жаштардын кызыкчылыгы абдан зор экендигин баса белгилеп кетким келет, — дейт борбордун жетекчиси Нурсултан Абдубабачаев.

Нурсултан өзү болгону 24 жашта, үй-бүлөлүү. Ал борбор калаадан бир эмес эки жогорку окуу жайын бүтүп, эки дипломдун ээси болгондугуна карабай, кайрадан туулуп-өскөн шаарына кайтып барып, жаштар үчүн кызмат кылам деп билек түрүнө иштеп жаткан кези. Ал борборду жетектегендиги үчүн эч жерден эмгек акы албайт.

- Мен элиме кызмат кылууга, талбай иштөөгө жана билим алууга дайым даярмын. Үй-бүлөмдү болсо кошумча иштеп багам. Ал үчүн күнөскана иштетип жатам. Азыр чөп-чарларды тиккем, буюрса, бир айдан кийин аларды жыйнап алып ордуна помидор тигем, ал жаңы жылга жакын бышып калат. Мен шаар жаштарын дагы ар кайсы жакка иш издеп кетпей же эч бир жумушу жок көчөдө басып жүрбөй  ушундай эмгектенүүгө чакырар элем, — дейт Нурсултан.

Борборду жаштардын сүйгөн жайына айлантуу үчүн Нурсултанга окшоп акысыз кызмат кылууга даяр болгон шаардык жаштар көп. Алар ар бир секцияларды бөлүштүрүп алышкан. Шаардагы №2 мектептин 10-классынын окуучусу Анара жашоодон кыйналып же жапа чеккен жаштар менен иштөө жагын колго алган. Ал учурда бир канча балдар менен иштешип, алардын жашоого болгон үмүтүн кайрадан жандандырууга аракет кылууда.

- Учурда жаштар жана өспүрүмдөр арасында рэкетчилик, жумушсуздук, зордук-зомбулук, кыз ала качуу, гендердик теңсиздик сыяктуу бир катар проблемалар бар. Аларды жөнгө салууда жана жаштарды эмгекке кызыктырууда жаштар өзүбүз демилгечил болушубуз керек. Мен өзүм атайын ушул секцияны тандап алдым. Себеби мен келечекте психолог болгум келет. Мындай балдар менен иштешүүүчүн атайын окуудан өтүп келгем, — дейт Мамбетөмүрова Бегимай.

“Биздин добуш” коомдук бирикмесинин төрайымы Омурова Айнура шаар жаштарынын борбордун ачылышына кайдигер карабагандыгы абдан кубантып жаткандыгын, керек болсо компьютер, тил үйрөнүү курстарын акысыз өтүп беребиз деген жаш активисттер чыгып жатканын айтып өттү.

- Жергиликтүү жаштардын курстарды, кружокторду акысыз өткөрүп берүү демилгеси бизди абдан кубандырып жатат. Бул, демек, жаштардын кайдигер эмес экендигин, өз келечегин ойлой тургандыгын айгинелеп турат. Биздин коомдук бирикме мындай жаштарды ар тараптан колдоп, жаштар командаларынын дараметин жогорулатууда усулдук жана кеп-кеңеш жагынан жардам берип келебиз. Себеби бул борборлор жаштар менен жер-жерлерде иш алып баруу аркылуу коомдогу социалдык чыңалууну азайтуу максатын көздөйт, — дейт Айнура Омурова.

ЮНИСЕФтин  Кыргызстандагы өкүлүнүн орун басары Раул де Торси болсо Кыргызстандын калкынын 30% жакынын 14 жаштан 28 жашка чейинки жаштар түзөрүн, жакында өткөрүлгөн изилдөөгө ылайык,Ы өлкөдөгү жаштардын көпчүлүгү биринчи кезекте туруктуулуктун болушуна кызыкдар экендигин айтып, бирок туруктуулукту кылмыштуу топторго же диний экстремисттик уюмдарга кирүү менен камсыздаган  жаштардын саны артып жатканы тынчсыздандырып жаткандыгын баса белгиледи.

- Дагы бир олуттуу көйгөй – этникалык жана диний азчылыктардан турган маргиналдашкан топтор саламаттык сактоо, билим берүү кызматтарына жетишүү, экономикалык мүмкүнчүлүктөр жана саясий катышуудан аксап, жагымсыз абалда калып жатканы аянычтуу. Андыктан мындай борборлор дайыма жаштардын жардамчысы болууга тийиш, — дейт ал.

Жаштар борбору – жаштарга кызмат кылат     

Жаштар үчүн кызмат кылган мындай борборлор буга чейин республиканын Баткен, Жалал-Абад жана Ош областтарында ачылып, учурда 23 жаштар борбору иштеп жатат. Эми эки айдын ичинде Чүй, Талас жана Ысык-Көл областтарында беш борбор ачуу пландалган. Бул борборлор   экономикалык же башка себептерден улам коомдон обочолонуп калган жаштар, анын ичинде этникалык азчылык топтор үчүн иш алып барат. Бул жерде алар өз ара аракеттенүүнүн негизинде мамиле куруу жана маанилүү социалдык көндүмдөрдүөздөштүрүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болушат. Ар кыл этникалык топтор жана социалдык катмарлардан чыккан жаштарды бириктирип, алардын коомдук турмушка активдүү катышуусуна жардам берүүчү көндүмдөрүн өнүктүрүүгө көмөк көрсөтүүгө кызмат кылат. Жаштардын ынтымакка, тынчтыкка, жаратмандыкка чакыруу мүмкүнчүлүгү пайда болот. Ар кандай окутуу курстарынын жардамы менен жаштарга, өзгөчө кыздарга мүмкүнчүлүктөрдү кеңейтип, алардын турмушта өз ордун табууга жардам берип, чечим кабыл алуу процессине катышуу, өз ара мамилелерин чыңдоо потенциалын жогорулатууга көмөк көрсөтөт. Ошондой эле жаштар борборлору инновациялык ишкердик демилгелерди колдоо жана такшалуудан өтүү программалары аркылуу жаштардын ишке орношуу мүмкүнчүлүктөрүн өстүрөт. Бул демилгелер жергиликтүү коом тарабынан колдоого алынып, айыл активисттери жаштар менен иштөө, тынчтык жана ынтымак, өнүгүү маселелерин чечүү боюнча билим алышат.

Жаштар борборлорунун милдеттери

Жергиликтүү социалдык кызматкерлердин колдоосу менен айыл жаштарынын долбоордун иш-чараларына катышуусуна колдоо көрсөтүлөт. Мобилизация ишмердүүлүгү жаштарга, өспүрүмдөргө багытталат. Кыздар, мыйзам менен конфликти бар өспүрүмдөр, интернаттардан качып кеткен жашы жете электер, жаштардын маргиналдашкан  топторуна өзгөчө басым жасалат.

Бул компонент “тең-теңине” тренингдеринен турат жана жергиликтүү жаштардын потенциалын жогорулатууга арналат. Бул тренингдердин ичинде информатика боюнча, тренерлер үчүн “Мультимаданияттуулук жана ортомчулук”, “Силердин укуктарыңарды кантип коргоо керек”, “Гендердик мамиле жана аялдардын укуктары менен мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүү” жана “Турмуштук көндүмдөр” темаларында тренингдер өтөт. Алар 14-28 жаштагы жаштар жана өспүрүмдөр үчүн өткөрүлөт. өзгөчө 14 жаштан 18 жашка чейинки кыйын абалда турган өспүрүмдөр үчүн.

Долбоордо тынчтык куруучулук үчүн механизм катары спорттук жана маданий иш-чараларда каралган. Жамааттарда спорт мелдештери өткөрүлүп турат. Спорт командаларын түзүү жана кыздарды тартуу менен социалдык, этникалык жана гендердик балансты сактоо.

Долбоордун алкагында жаштар жаңы идеяларды ойлоп таап, өз жамааттарында тынчтык куруу ишмердүүлүгүн демилгелешет. Бул тынчтык куруу процессинде активдештирүүчү роль болуп саналат. Долбоор алкагында кичи гранттар программасы ишке киргизилет. Алар жаштардын өз жамааттарындагы тынчтык жана толеранттуулук баасын билүү, сактоонун механизми болуп эсептелет. Буга жаш кыз-келиндер үчүн маалыматтык-үгүт кампанияларына катышкан жана аларды демилгелеген жаштар мисал боло алышат.

Чолпон Кийизбаева, “Кутбилим”

  «Роза Отунбаева демилгеси» коомдук фонду менен биргеликте «Сорос-Кыргызстан» фонду журналисттер үчүн уюштурган пресс-турда борбор калаадагы №6, №29 жана №61 инновациялык мектептерде билим берүүдө  заманбап технологияларды кантип жана кандай пайдаланып жатканы менен тааныштырылды. Ачык билим берүү ресурстарын мектепте илгерилетүүнүн башкы максаты — бул бюджеттик жана демөөрчүлүк каражаттардын эсебинен иштелип чыккан билим берүүчүлүк материалдардын автордук укуктары мамлекетке тийиштүү эсептелип, аларды акысыз таркатууну, ошондой эле аларды үчүнчү жактардын эркин колдонуусун камсыз кылган ченемдик-укуктук базаны кабыл алуу болуп эсептелет. Аталган шартта мектептик билим берүүчүлүк маалыматтар эркин болуп, алардын негизинде интерактивдик китептерди, колдонмо-көрсөтмөлөрдү жана мультимедиалык окуу  материалдарды түзүүгө болот.

Таң эрте журналисттер  борбор калаадагы 1990-жылдан бери инновациялык мектеп деп аталып келаткан белгилүү №6 автордук окуу-тарбия комплексине келип түшүштү. Маалымат каражаттарынын өкүлдөрүн гимназиянын директору Айгүл Шимова орун басарлары, методикалык кабинеттин башчылары менен жылуу маанайда тосуп алып, акыркы муундагы заманбап технологиялар менен  иштеп жатышкан мугалимдердин сабактарына киргизип,  кантип пайдаланып жаткандарын көрсөтүштү. №6 АОТКнын ар бир кабинети жаңы технологиялар менен жабдылганына күбө болдук. Мектепте 14 интерактивдүү такта, 2 компьютердик зал, электрондук лаборатория, мультимедиалык кабинет, интернет, ViFi, ар бир кабинет аудио жана видео аппаратуралар менен жабдылган. Мындан сырткары,  электрондук окуу китептери киргизилген.  Окуучулар китепканадан керектүү китептерди  планшетине бекер көчүрүп алууга мүмкүнчүлүк түзүлгөн. Айтмакчы, №6 АОТКнын көпчүлүк окуучулары планшет менен иштешет. Айрым гана ата-энелер планшеттин балдардын ден соолугуна зыян келтирерин айтышып, аны көтөрүүгө каршы чыгышкан. Бирок окуучулардын, мугалимдердин айтымында, толтура китептерди көтөрүп, сколиоз болгондон көрө планшет көтөргөн жеңил жана ыңгайлуу.

- Интерактивдүү такта менен иштегенде окуучулардын кабыл алуусу жакшы. Маселен, башталгыч класстын балдарына сабак берүүдө окуучуларды кызыктырып, алардын бат кабыл алуусуна ыңгайлаштырылган көптөгөн программалар бар. Сабакка балдар баары катышат. Мисалы, 10-15 минутанын ичинде класста отурган 30 бала тең иштеп чыгат. Интерактивдүү такта менен жөнөкөй тактанын айырмачылыгы, экинчисине көп убакыт талап кылынат. Ал эми интерактивдүү тактада бардыгы даяр, окуучу көрсөтүп туруп, тапшырманы бат аткарат.  Бирок интерактивдүү тактаны 45 минута пайдаланганга болбойт, болгону 15 минута гана иштөөгө болот.  Анткени балдар жазбай, жалкоолонуп калышат. Ошондуктан эки тактаны бирдей пайдаланып өтөбүз, — дейт башталгыч класстын мугалими Назгүл Кенешова.

Ал эми гимназиянын директорунун айтымында, окуу китептери жетишсиз, ошондуктан китептер электрондук форматка көчүрүлүп, АУВК. kg сайтына жайгаштырылган.

- Жогорку класстын окуучулары китепти көтөргөндү жаман көрүшөт. Ошондуктан планшетке бардык китептерди көчүрүп алышкан. Китептерди толугу менен электрондук форматка өткөрүүдө жамааттын салымы зор, көптөгөн убакыт кетти. Андыктан ар бир класстын өзүнүн жашыруун коду бар, ошону менен окуучулар сайтка кирип, көчүрүп алышат. Мындан сырткары, электрондук күндөлүк киргизели деп ата-энелер менен сүйлөшүлгөн, бирок бул долбоорубузду айрым ата-энелер жактырбай коюшту. Биздин мектеп илгертен эле инновациялык ыкмаларды бат кабыл алып, ишке киргизип келген. Ошондуктан мугалимдерибиз дагы жаңы демилгени, жаңы технологияларды бат үйрөнүп, сабакта колдонушат. Заманбап технологияларды  ата-энелердин Камкорчулар кеңеши сатып беришет. Ириде алар биз менен сүйлөшүп, кеңешип мектепке кандай технология керек болсо администрация менен бирдикте сатып беришет. Жакында республикалык «Жыл мугалими» сынагында «Мыкты инновациялык мектеп» номинациясында 1-орунду жеңип алып, 70 миң сомго сертификат алдык. Ал каражатка мектепке видеокөзөмөл койдуралы деп жатабыз, — дейт Айгүл Шимова.

Ал эми №29 гимназиянын жамааты бизди түз эле электрондук китепканасына алып жөнөштү. Бул китепкана үч жылдан бери иштеп жатканын анын башчысы Н.Г.Захаров айтып берди.

- Мугалимдердин чыгармачыл тобу бардык предметтер боюнча мультимедиалык курстарды иштеп чыгышкан, анда видеосабактар жана ага конспектилер камтылган. Электрондук билим берүү маалыматтык банкында 500 жакын электрондук окуу пособиелери бар жана алардын 20%  жыл сайын жаңыланып турат. Т.а. окуу программа бүтүндөй электрондук китепканага киргизилген. Керек болсо, кыргыз тили да киргизилди. Жалпылап айтканда, бул чоң банк. Биринчиден, бул жерге окуучулар билимин толуктоо үчүн келишет. Сабакта мугалим жетишпей, айтпай калган маалыматтарды ушул жерден келип, толукташат. Экинчиден, бул жерден окуучулар лабораториялык иштерди аткарышат: химия, биология, физика жана астрономия сабактары боюнча. Үчүнчүдөн,  окуучулар тестирлөөдөн өтүшөт. Бул жерде 34 компьютер иштейт. Биз акырындык менен планшетке өтүүгө планыбыз бар, — дейт Н.Захаров.

Журналисттердин катышуусунда химия жана биология сабактарынын мугалимдери 5 минуталык лабораториялык иштерин көрсөтүштү. Окуучулардын айтымына караганда, электрондук лабораторияда иштөө абдан ыңгайлуу жана оңой.

- Ириде биз коопсуздук боюнча тесттен өтөбүз. Андан соң, лабораториялык иштерди аткарабыз. Маселен, химияны өздөштүрүүдө көп маалымат алабыз. Органикалык химияга көп приборлор жетишпейт, ошондуктан бул электрондук версияда ошол маалыматтар толукталат. Бул лаборатория сапаттуу билим алганга жакшы шарттарды түзүп берди. Азыркы замандын балдары заманбап технологияга жакыныраак, ошондуктан бизге ушундай ыкмада билим алуу абдан кызыктуу, — дейт 11-класстын окуучусу Айгерим Ишенова.

 №61 физика-математикалык лицейде башка мектептерге салыштырмалуу электрондук китепкананы окуучулар өздөрү түзүшөт экен. Бир эле китепкана эмес, класс жетекчиге жардам, англис тилин окутуу боюнча да автордук программаларды окуучулар иштеп чыгышкан.

Мектеп директорунун орун басары Л.С.Суржиктин айтымында, лицей «100 инновациялык мектеп» программасына катышып, конкурстан жеңип алган үч интерактивдүү такта жана 10 компьютер бүгүнкү күнү иштеп жатат. Жалпысынан лицейде жети интерактивдүү такта бар.

- Биз интерактивдүү тактага (бул такта бери дегенде 3000 доллар турса) альтернатива таптык, т.а. Interactive Whiteboard System деген 210 долларлык жабдык. Бул технология интерактивдүү тактадай эле бардык программаларды аткарат, болгону ал кичинекей жана  көтөрүп жүргөнгө ыңгайлуу. Мисалы, буга экрандын кереги жок, түз, ак дубалдарга көрсөтө берсе болот. Маселен, интерактивдүү тактада калеми менен көрсөтүү керек, ал эми Interactive Whiteboard System менен алыста туруп, калеми менен башкарса болот. Ошондой эле окуучулардын үй тапшырмасын текшерген атайын камера бар. Аны менен иштөө да оңой. Окуучунун үй тапшырмасын аткарган дептерди камерага алып келгенде, тактага анын иши баарына көрүнөт, ал жерден каталарын текшергенге ыңгайлуу. Мындан сырткары, заманбап микроскопторду алдык. Азырынча иштете элекпиз, — дейт С.Л.Суржик.

№61 лицейде окуучулар мультимедиалык технологияларды пайдалануу менен мектеп гезитин, журналын чыгарып, радиосун, телевидениесин иштетишет. Бул лицей физика-математикалык болгондуктан, окуучулар илимий-изилдөө проектилеринин үстүнөн иштеп, менменсинген окумуштуулардын катышуусунда жакташат. Эң мыкты деп табылган проектилердин ээлери экзаменден бошотулат.

№61 лицейдин окуучуларынын айтымында, ириде интерактивдүү такта менен иштөөөөн учураса, азыр ансыз сабак кызыктуу болбой калган. Негизинен лицеисттер илимий иштер менен көп алектенишет. Ошондуктан заманбап технологиялар аркылуу алар көптөгөн жаңы ачылыштарды жасап, Кыргызстандын атын далайга чыгарат деген ишенич менен үйлөргө кайттык.

Гүлнара Алыбаева, «Кутбилим»

9-октябрда борборубуздагы А.Малдыбаев атындагы опера жана балет театрында “Жыл мугалими — 2015” республикалык кароо-сынагынын жеңүүчүлөрүнө КР Билим берүү жана илим министри Эльвира Сариева сыйлыктарды тапшырды. Бул жылдын мыкты мугалими наамы Балыкчы шаарындагы №4 мектеп-гимназиянын география мугалими Нургүл Алиевага (132,3 балл) буюрду. Экинчи орунду Талас облусунун Бакай-Ата районундагы Д.Батырбашиев атындагы мектеп-гимназиянын математика мугалими Бокубаева Тамара (124,2 балл) ээлесе, үчүнчү орун Ош шаарындагы Ж.Бөкөнбаев атындагы №5 мектеп-гимназиянын кыргыз тили жана адабияты мугалим Элвиза Нарымбаеванын (120,1 балл) энчисине тийди.

Сыйлык тапшыруу аземинде министр Э.Сариева өсүп келаткан муунга билим-тарбия берүүдөгү мугалимдердин  иш-аракеттерин белгилеп өттү.

- Бул конкурс педагогдордун жаш муундарга татыктуу таалим-тарбия, сапаттуу билим берүү ишинде жогорку кесиптик чеберчилик жана чыгармачылык жигердин мааниси канчалык зор экендигин көрсөттү. Андыктан урматтуу кесиптештериме, жалпы эле окуучуларга жана студенттерге кааларым — бардык аракет-күчүңөрдү сапаттуу билим алууга жумшоо менен өлкөбүздүн билимдүү-илимдүү, татыктуу жарандарынан болгула, – деди министр куттуктоо сөзүндө.

Аталган конкурс жылдагыдай эле “Мыкты мугалим”, “Мыкты инновациялык мектеп”, “Мыкты айылдык мектеп”, “Мыкты бала бакча” деп аталган төрт номинация менен өттү.

Нургүл Алиева,  2015-жылдын мыкты мугалими:

 - Мага конкурстун жүрүшүнүн ачык-айкын болгондугу аябай жакты. Катышуучулар өзүн-өзү тааныштырууда калыстардын эле эмес, бардык каалоочулардын алдында бар дараметибизди көрсөттүк десем болот. Сабак өтөөрдө да биз окуучуларыбызды эртең менен көрдүк. Бул алдын-ала даярдалбаган, айкындуулуктун көрсөткүчү болду. Бир гана келерки кароо-сынактарга каалоо иретинде айтаарым – конкурсанттар сабак өткөндө бири-бирибиздин сабактарыбызга катышканга шарт болсо аябай жакшы болмок. Анткени мага башкалардын сабактарын көрүү кызык болду. Бир чети бизге мастер-класс катары үйрөнүп, тажрыйба алмашууга ыңгайлуу шарт түзүлмөк экен деп ойлоп калдым.

Жеңүүчүлөргө сыйлык берүүдө мугалимдин муктаждыктарын эске алышкандыгы айрыкча кубандырды. Мага биринчи байгеге үй-бүлөлүк кинотеатр, ноутбук жана үч кызматты бир аткарган эң баалуу аппарат — ксерокөчүрмө, сканер жана принтер аппаратын беришти. Мындай техника мугалимге эң зарыл экендиги айтпаса да түшүнүктүү го деп ойлойм. Андыктан, ушул сынактын уюштуруучуларына, колдоочуларына терең ыраазычылыгымды билдирем.

Айгүл Шимова,

«Мыкты инновациялык мектеп» номинациясында мыкты деп табылган Бишкек шаарындагы  И.Панфилов атындагы №6 автордук  окуу-тарбия комплексинин директору:

 - Ушул жылдын мыкты инновациялык мектеби номинациясында жеңүүчү болгонубузга чексиз кубанычтабыз. Бул наам бизге жөн жерден келген жок деп ойлойм. Жеңишибиз — биздин мектептин педагогикалык жамаатынын көп жылдык үзүрлүү эмгегинин натыйжасы. Мектептин таржымалы тээ 1936-жылга барып такалат. 80 жылдык тарыхы бар мектепте эмгектенген эмгек жамааты окуу класстарын окуу-көрсөтмө куралдары, компьютер, телевизор, видео-аудио жана интерактивдүү доскалар менен жабдууга, санитардык-гигиеналык нормаларга ылайык заманбап иш алып барууга басым жасайт. Айрыкча, 2014-2015-жылы мектеп аралык иш-чараларга активдүү катышып, бир катар алкыш каттарга, ардак грамоталарга ээ болдук. Мектептин базасында райондук предметтик олимпиада жана ошондой эле чет тилдери боюнча шаардык олимпиада өткөрүлдү.  Ал эми өткөн жылдын сентябрь айында “Мыкты окуу кабинети” деген аталыштагы шаардык конкурста биздин Ч.Айтматов атындагы кабинетибиз биринчи орунду ээлеген. Ушул жылы башталгыч класстар кабинети арасында өткөрүлгөн шаардык кароо-сынакта да биринчи байгелүү орунду ээлегенбиз. Ал эми республикалык конкурска катышуубузга май айына шаардык мектептер арасында өткөрүлгөн сынакта биринчи орунду ээлегенибиз негиз болду.

Биздин мектеп “Билим берүүнү башкаруу системасында инновациялык ишмердүүлүктү колдоо жана өнүктүрүүнүн инфраструктурасы” деп аталган шаардык долбоорго киргендиктен, ушул долбоордун алкагында мектепке чейинки билим берүү мекемелеринин, мектептердин жана балдардын чыгармачылыгын өнүктүрүү борборлорунун административдик кадрларына методикалык жардам көрсөтүү максатын көздөгөн иш-чараларды ишке ашырууда. Ушул убактын ичинде мектептин эмгек жамааты Бишкек шаардык билим берүү башкармалыгы менен бирдикте алты семинар өткөрдү. Атап айтсак, билим берүүнү башкаруу системасындагы инновациялык ишмердүүлүктү колдоо жана өнүктүрүү, окуу-тарбия процессинде инновациялык продукт катары электрондук окуу куралдарын колдонуу, мектептин инновациялык потенциалын өнүктүү максатында ата-энелер коомчулугу менен ич ара кызматташууга шарт түзүү сыяктуу өтө маанилүү багыттарды белгилесек болот.

Тамара Бокубаева,

“2015-жылдын мыкты мугалими” сынагында экинчи орунду багындырган Талас облусунун Бакай-Ата районундагы Д.Батырбашиев атындагы мектеп-гимназиянын математика мугалими:

 - Мен жыйынтыгында 124,2 балл менен байгелүү экинчи орунду ээлегениме жетине албай турам. Эң сыймыктуу мугалимдик кесиптеги эмгек жолум 2003-жылы Бакай-Ата районундагы Миң-Булак айылындагы Д.Батырбашиев атындагы Чалдовар мектеп-гимназиясында башталган. Ошондон бери ушул мектепте эмгектенип келатам. Мугалимдик кесип башка кесиптер сыяктуу өтө жоопкерчиликтүү мамиле жасоону талап кылаары белгилүү. Балдар менен иштөөдө  чыгармачылык менен тынбай изденип, жаңыча ой жүгүртүп иштөө зарыл деп эсептейм. Биз – мугалимдер, балдардын кызыкчылыктары менен шайкеш, керек болсо алардан да алдыга озуп иштөөгө милдеттүүбүз. Менин кесиптештерим ушул багытта үзгүлтүксүз иштеп келишет. Айрыкча мектеп турмушун жакшыртууга багытталган эл аралык ар түрдүү долбоорлорго катышууга далалаттанабыз. Эмгектин акыбети кайтпай койбойт экен. Буга дейре мектептин, айыл өкмөтүнүн ж.б. көптөгөн Ардак грамоталарды алгам. Чоң жеңиштерим али алдыда деп ойлойм. Конкурста жеңишке жетишкен бардык кесиптештеримди ийгиликтери менен куттуктайм. Мындай конкурстар биз үчүн көптүүйрөткөн өзүнчө чоңсабак.

Замира Теңизбаева,

«Мыкты бала бакча» номинациясында биринчи орунду ээлеген Бишкек шаарындагы №82 бала бакчанын башчысы:

 - Биз дагы “Жылдын мыкты бала бакчасы” аталганыбызга кубанычыбыз койнубузга батпай толкунданып турабыз. Жеңиш – алдыга умтулууга, дагы бийиктиктерди багындырууга жана изденип иштөөгө күч-дем берген стимул болот экен. Биз буга дейре Бишкек шаарындагы бала бакчалар арасында өткөн сынакта 90 бала бакчанын ичинен биринчи орунду жеңип алганбыз. Алдыга конкреттүү максат коюп, ага жетүүгө умтулуп эмгектенген адамды сөзсүз ийгилик жылоолойт деп ишенем. Мен жетектеген эмгек жамааты да өзгөчө ата-энелер, жогорку окуу жайлар жана мектептер менен тыгыз байланышта иш алып барат. Айрыкча БГУ, И.Арабаев атындагы жогорку окуу жайлардагы педагогикалык факультеттер биздин көптөн бери келаткан өнөктөштөрүбүз. Биздин кызматкерлерибиздин басымдуу көпчүлүгү чыгармачылык жана жаштык жигер менен иш алып барышкан жаштар. Бул конкурска даярдануу процессинде көптөгөн материалдык-техникалык жана методикалык базабызды чыңдап, жаңыртып алдык. Өзгөчө автордук программалардын алкагында иш алып барабыз. Алсак, “Три единства языка” долбоорубуз кичинекей бөбөктөргөүч тилди үйрөтүүгө багытталган. Айрыкча кыргыз тилин балдарга кичинекей кезинен үйрөтүүгө кызыкдарбыз. Муну ата-энелер да жакшы түшүнүп калышты. Мурда кыргыз тилдүү эки гана тайпа бар болсо, азыр беш тайпабыз бар.

Айнагүл Кашыбаева,  «Кутбилим»

Редакциядан: Ж.Баласагын атындагы КУУнун Физиканы окутуу технологиясы кафедрасынын башчысы, Кыргыз улуттук илимдер академиясынын мүчө-корреспонденти, педагогика илимдеринин доктору, профессор, илим жана техника боюнча Кыргыз Республикасынын мамлекеттик сыйлыгынын ээси  Эсенбек МАМБЕТАКУНОВ 70 жашка толду. Э.Мамбетакунов бүгүнкү күндө республикага гана эмес, дүйнөгө дүбүртү угулган ири окумуштуу, чыгаан педагог. Академик Үсөн Асанов айткандай, “педагогиканы бийик илимий деңгээлге көтөрүп чыккан”, өзүнүн илимий мектеби бар илимпоз. Наам, даража, сыйлыктарын карандай өз эмгеги менен гана алган инсан. Ушул кезге чейин мамлекеттик сыйлык – илимге эмгек сиңирген ишмер наамын берүүнү эч ким ойлонбогону, албетте,  өкүндүрөт. Бирок эл берген наам баарынан жогору турат эмеспи. Эсенбек Мамбетакуновдун  миңдеген окуучулары, шакирттери эчак эле Эл мугалими, биздин мугалим деп атап алышкан. “Кутбилимчилер” дагы агайдын 70 жылдык юбилейи менен куттуктайт!

Мамбетакунов Эсенбек  Ат-Башы районундагы Жаңы-Күч айылында жарыкка келген. Ал Кыргыз мамлекеттик университетинин физика-математика факультетинин физика бөлүмүн 1965-жылы аяктаган.

Ушул жерден азыркы окумуштуулар академик С. Токтомушев, Ж. Мамбеткулов, А. Исманбаев, Б. Жоробеков, Эл мугалими Ш. Кулуев сыяктуу көптөгөн кыйышпас курдаштарды тапты. Жаш кезинен эле эмгекчил, өжөр болуп өстү. Эмгек жолун 1965-жылы Ат-Башы айылындагы №2 Ленин атындагы окуу орус тилинде жүргүзүлгөн орто мектепте физика мугалими болуу менен баштаган. 1967-жылы мектептин директорунун тарбия иштери боюнча орун басары болуп дайындалган.  Мына ушул жылдары физиканы окутуунун методикасын жакшыртуу маселесине кызыгуусу артып, райондук, республикалык гезиттерге макалаларды жарыялай баштаган.  Илим өзүнө тартып, 1971-жылы борбордогу илим-билимге жакындоо, физиканы окутуунун методикасы боюнча аспирантурага кирүү  максатында Бишкектеги Политехникалык техникумга мугалим болуп келген. Бул техникумдан ал көптүүйрөндү. 1973-жылы Кыргыз педагогика илим-изилдөө институтуна аспирантурага кирди. Илимий жетекчиси болуп педагогика илимдеринин доктору, профессор, Челябинск мамлекеттик педагогикалык институтунун физиканы окутуу методикасы кафедрасынын башчысы, Россия билим берүү академиясынын академиги А.В.Усова дайындалган. Мына ушундан тартып илим изилдөө ишине баш-оту менен кирди. Илимге болгон жөндөмдүүлүгүнүн күчтүүлүгүнөн  кандидаттык диссертациясын 1978-жылы 28-сентябрда Низами атындагы Ташкент мамлекеттик педагогикалык институтунда ийгиликтүү коргоду. 1976-жылдын ноябрынан Кыргыз педагогика илим-изилдөө институтунда кенже илимий кызматкер, улук илимий кызматкер, сектор башчысы болуп иштеди. 1982-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин жалпы физика жана физиканы окутуу методикасы кафедрасына улук окутуучу болуп которулду. 1985-жылы СССР Жогорку аттестациялык комиссиясынын чечими менен доценттик наам ыйгарылды. 1992-1997-жылдары Кыргыз билим берүү институтунун директорунун илимий иштер боюнча орун басары, 1998-2010-жылдары Улуттук университеттин эл аралык билим берүү программаларын интеграциялоо институтунун «Окутуунун жаңы технологияларын изилдөө» илимий борборунун начальниги болуп иштеген, ошол эле учурда 1994-жылдан бери КУУнун физиканы окутуу технологиясы кафедрасынын башчысы кызматын аркалап келет. Мына ушул жерлерде чыгаан окумуштуулар, азыркы эл мугалимдери, академиктер И. Бекбоев, А. Жайнаков, Ж. Жээнбаев, Ө. Шаршекеев, А. Э. Измайлов  сыяктуу агайлары менен бирге иштешти, таалимдерин алды, тажрыйбаларын үйрөндү.

1992-жылы «Окуучулардын табигый илимий түшүнүктөрүн калыптандырууда предметтерди байланыштырып окутуунун дидактикалык функциялары» деген темадагы докторлук диссертациясын Низами атындагы Ташкент мамлекеттик педагогикалык институтунда коргоп, педагогика илимдеринин доктору деген окумуштуулук даражага ээ болду. 1994-жылы профессор наамы ыйгарылды. Гуманитардык илимдерди өнүктүрүү жаатында сиңирген эмгеги үчүн Жусуп Баласагын атындагы сыйлык ыйгарылды. Физика жана табият таануу боюнча орто жана жогорку окуу жайларынын студенттерине арналган окуу китептери үчүн 2004-жылы Кыргыз Республикасынын илим жана техника боюнча мамлекеттик сыйлыгы берилди. Кыргыз Республикасынын «Ардак грамотасы» менен сыйланды. Кыргыз ССР жана СССР билим берүү отличниги. Ошону менен катар эле Билим берүүнү гумандаштыруу боюнча эл аралык академиянын анык мүчөсү (1995, Бийск), Россиянын Эл аралык педагогикалык жана социалдык илимдер академиясынын (Москва, 1998) академиги болуп шайланган. Американын автобиографиялык институту «2002-жылдын Адамы» деп тааныган. Кыргыз билим берүү академиясынын академиги (2014). Нарын облусунун ардактуу атуулу.

Профессор Э. Мамбетакуновдун илимий иштери  негизинен окуучулардын физикалык түшүнүктөрүн калыптандыруунун психологиялык-дидактикалык проблемаларын изилдөөгө,  орто мектепте жана жогорку окуу жайында окутуу теориясына, физиканы окутуу теориясы менен методикасына, табигый илимдердин түшүнүктөрүн аларды байланыштырып окутуу менен калыптандырууга, билим берүүнү гумандаштырууга арналган. Анын илимий жетекчилиги менен 5 докторлук, 21 кандидаттык диссертация корголуп, республикада педагогика адистиги боюнча окумуштуулардын чоң тобунун калыптанышына зор салым кошкон.  400дөн ашык илимий-методикалык эмгектин автору, анын ичинде “Педагогиканын негиздери”, “Физиканы окутуу теориясы жана практикасы” деген сыяктуу фундаменталдуу эмгектери, Табият таануу, Физика боюнча 7-8-9-класстар үчүн окуу китептери ж.б. бар.

Ал эмгеги менен элге таанылган адам. Эмне болсо да Эсенбек байкем мен үчүн таянаар тоом, учаарга канатым, рухий байлыгым, башымды өйдө көтөрүп, үнүмдү бийик чыгарып айтаар сыймыгым.

Ысмайыл КАДЫРОВ (М. Жаныбек),

профессор Э.Мамбетакуновдун иниси, КР Өкмөтүнүн аппаратынын лингвистикалык экспертиза секторунун башчысы, балдар акыны, КР маданиятына эмгек сиңирген ишмер

Кошоматтыбилбегентазаадам

Мен 1977-жылыЫсмайылмененбашкошкондобайкемдинбосогосунаттапкирдим, келинболгондогубиринчижоолуктужеңемЖумагүл  башымасалды. Ошондонберибирүй-бүлөдөйбири-бирибизгекамкордуккөрүпкелебиз.

“Вазиржакшы, ханжакшы” дегендей, жеңемабданишбилги, өтөтаза, жөнөкөйайым. Мунуайтыпжаткансебебим, жеңемүйдөжакшышарттүзүпкойгонуүчүн, байкемушундайбийикдаражагажетишинесалымычоң. Экөөбалдардыыймандуу, билимдүүтарбиялашты. УлуукызыЖылдызилимдинкандидаты, И.Арабаеватындагыуниверситеттеокутуучу, Уланбек – илимдиндоктору, доцент, Финансыакадемиясындажетекчикызматта, Чолпон – банккызматкери, ЭлдиярКРПрезидентининжанаӨкмөтүнүнишбашкармасындаэмгектенет.

БайкемАт-БашырайонунунЖаңы-КүчайылындагыЖ.Кайыповатындагыортомектептин 1-11-класстарынынотличникокуучуларынажылсайынокуужылынынаягындастипендияберипкелет. Демек, булокуучулардынжакшыокушунашык (стимул) берет, жакшыокугангааракеткылып, жылсайынагайынкүтүшөт.

Шарипа Койлубаева,

Бишкек шаарындагы №85 мектептин соцпедагогу,

КР Билим берүү отличниги

Нукура улуттук педагог

Эсенбек Мамбетакунов агайыбыздын көптөгөн окуучуларынын бири  болгондугум менен сыймыктанам.

Мектепте  мугалимдеринин,  студенттеринин инсандык калыптанышына эмгеги зор. Педагогиканын ар тарабы боюнча агай илимий жана методикалык эмгектерди гана жаратпастан, илимий    кадрларды дагы даярдап чыгарды.

Агайдын айтса  түгөнгүс  эмгектери бар, улуттук педагогикабыздын  илим катары  түптөлүүсүнө кошкон салымы зор. Республиканын ар кайсы жагынан келген мугалимдерге билимин жогорулатуу курсу  боюнча лекциялары абдан таасирдүү.

Э. Мамбетакуновдун  илимий-изилдөө ишинин дагы бир багыты – Кыргыз Республикасында табият таануу,  физика,  астрономия боюнча билим берүүнүн   мазмунун жаңылоо.  Агай   344 илимий, окуу-методикалык  эмгектин,  макаланын  автору.

Эсенбек Мамбетакуновдун  адамдарга,  кесиптештерине,   окуучуларына жасаган мамилеси   аркылуу жөнөкөйлүктүн,  айкөлдүктүн, бийиктиктин, эмгекчилдиктин, калыстыктын улуу  инсаны    катары  баалайм.

Гүлзат Жумабекова, 

№76   мектеп-лицейдин физика  мугалими 

Агайым — таянаартообуз

Көрүнүктүү     окумуштуу-педагог  Эсенбек  Мамбетакунов    кыргызэлининбактысына  жаралганулуудөөлөтдепайтаарэлем.    Алэмиагайдынжетекчилигижанатүздөн-түзкатышуусу  менен «Кыргыз   Республикасындаортобилимберүүнүн   мазмунун    жаңылоонунконцепциялары», «Физикалыкбилимберүүнүн  мамлекеттикстандарты», «Табияттаануужанафизикабоюнча 5-11-класстардынпрограммалары»,  «Физика-7» (2002), «Физика-8» (2003)  — оригиналдуу  көптөгөн   окуу  китептерименен  азыркыга   чейин   мектептерде  окуучуларга  билимберип   келебиз.  Агайдынилимийэмгектери  өзүнүн  фундаменталдуулугу, методологиялыкжактантастыкталгандыгы, теориялык  жактан   жалпылангандыгы, практикалык  маанилүүлүгү,    колдонууга  ылайыктуулугу, оюнункыскалыгыжанатактыгымененайырмаланат.

Гумандуулуктун,  эмгекчилдиктин, бийиктиктин,    акыйкаттыктын,  адилеттүүлүктүн  улууөрнөгүболгон  Эсенбек   агайыбызгабизсыймыктанууменентаазимэтебиз.

Шахиризада  Кенжегул кызы,

 №85 жалпы билим берүүчү орто мектебинин 

информатика-физика  мугалими

ЭСЕНБЕККЕ АРНОО

Эсенбек менин бөбөгүм,

Эң эле жакшы көрөмүн.

Өйдө чыксам өбөгүм,

Ылдый түшсөм жөлөгүм.

Жараткан өзү колдосун

Мен Ала-Тоодой көрөмүн.

Эненин актап эмгегин,

Элиңе тийди керегиң.

Жетим жүрүп жетилип,

Акылдуу бол дегемин.

Айтканды угуп кичине,

Ак жолдун түштүң изине.

Мугалим болом деп жүрүп,

Билим кенин каздыңбы!?

Издегениң эмне экен

Жардам берип кең мекен

Издегениң таптыңбы, же

Билимди койдой бактыңбы!?

Кичине класс, чоң класс

Окусун деп баарысы

Физика китеп жаздыңбы?

Жакшы окуйм деген бала үчүн

Стипендия берип аянбай

Колуңду кенен ачтыңбы?

Академия жагында

Билим жолун улаган

Эмгегиңди эл билет.

Өстүрдүң далай шакиртти,

Акылы бар жан билет.

Алдейлеп жүрүп чоңойткон,

Атадан калган мурасым.

Асманга жетти кулачың,

Ар дайым эжең ыраазы.

Эмгектин көрүп үзүрүн,

Мол болду абдан түшүмүң.

Кутмандуу курак кут болсун!

Ой-тилегиң орундап,

Ойлогон оюң бүт болсун!

Узун болсун өмүрүң,

Ачык болсун көңүлүң!

Эжең Салиман,

Ат-Башы району

Кутман курагыңыз  кут болсун,

Эсенбек агай!

Мен 1990-93-жылдары ал кездеги Эмгек Кызыл Туу ордендүү СССРдин 50 жылдыгы атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин физика-техникалык факультетинде окуп калдым. Жаңыдан  гана СССРдин Жогорку аттестациялык комиссиясы тарабынан “педагогика илимдеринин доктору” деген окумуштуулук даражаны алган Эсенбек агай бизге физикадан сабак берчү. Ал чындыгында эле физиканы окутуунун методикасы боюнча докторлук даражага татыктуу, күчтүү адис болчу. Эсимде калганы, Эсенбек агай лабораториялык иш учурунда физикалык кубулуштарды демонстрациялоого өзгөчө көңүл буруп, “лабораторияда эксперимент өткөрө албаган физик – физик эмес” деп айтып калаар эле.

Эсенбек Мамбетакунович лекция окуп, лабораториялык иштерди жасоодон башка дагы,  кийин, 2011-жылы мен иштеген Бишкек шаарындагы №91 мектеп гимназиясынын физика кабинетин жабдууда да эбегейсиз чоң жардам берди. Агай кабинеттеги ар бир физикалык приборго, стендге, плакаттарга көңүл буруп, аларды каерге, кантип жайгаштыруу, колдонуу боюнча баалуу кеңештерин берди.

Эсенбек агай физик эле болбостон, кыргыздын акын-жазуучуларын да жакшы билет экен. Кээде ал кыргыз акындарынын ырларын жөн гана айтып бербестен, алардын качан, каерде, кантип жазылганын да айтып берчү.

70 жаш кутман курагыңыз кут болсун, урматтуу Эсенбек                 Мамбетакунович!

Фарида Төлөбаева,

Ж.Баласагын атындагы КУУнун

окуу бөлүмүнүн жетектөөчү адиси

Борбор калаабыздагы айтылуу №61 автордук физика-математикалык мектеп-лицейге балдарын окутканга кызыкдар ата-энелердин саны жыл сайын арбып баратат. Мунун себеби, мейли республикалык, мейли шаардык олимпиадаларда №61 лицейдин окуучулары алдыңкы орундарды бербей келет. Жалпы республикалык тестирлөөдө да ондон кем эмес лицеисттер алтын сертификатка ээ болушат. Мына ушулар тууралуу №61 АФММЛнын директору Ю.Н.Низовский биз менен чын дилинен сыр бөлүштү.

- Юрий Николаевич, шаардыктар балдарын №61 лицейге окутканга абдан кызыкдар. Өзгөчө акыркы жылдары каалагандардын саны көбөйүп баратат. Сыры эмнеде?

- Өзүбүз билбейбиз. Эгерде былтыр окуучулардын саны 1700 болсо, быйыл 2150 чыкты. Бир класста 40тан бала отурат. Мугалим ар бирине маани бурганга үлгүрбөйт, жумасына бир жолу келип, башынан гана сылап кетпесе, ар бири менен үңүлүп отуруп алып иштегенге мүмкүнчүлүк жок. Бирок ошого карабастан балдарын бизде окутканга кызыкдар ата-энелердин саны көбөйүп жатат. Мүмкүн шаардык жана республикалык окуучулардын олимпиадаларында биздин окуучулар алдыңкы орунду беришпейт. Жалпы республикалык тестирлөөдө  дагы ондон кем эмес алтын сертификаттын ээлери биздин окуучулар.

- Бул эми  сапаттуу билим берүүнүн натыйжасы да. Албетте, билимдин сапаты мугалимдерге байланыштуу. Лицейге кадрлар кандайдыр бир критерийлердин негизинде кабыл алынабы?

- Биз сырттан деле мугалимдерди издебейбиз. Кыргызстанда жогорку деңгээлдеги мектеп мугалимдерин даярдаган бир дагы жогорку окуу жайы жок. Жыл сайын канчалаган педагогикалык кесипке бөлүнгөн гранттык орундар бош калууда. Анан дагы педагогикалык кесипке үчкө окугандар өтүшөт, ошол баа менен эле жогорку окуу жай да бүтүрөт.  Биздин лицейдин талабына жооп берген даяр кадрлар жокко эсе.  Алган күнү дагы биздин ишке чыдашпайт, ал мугалимден көрө окуучу көбүрөөк билет. Ошондуктан ишке өзүбүздүн бүтүрүүчүлөрдү эле кабыл алабыз. Анткени алар физика жана математиканы тереңдетип берүү ыкмаларын жакшы билишет.

- Мектепке 1-класска кабыл алуу кандай шартта жүрөт?

- 1-класска кабыл албайбыз. Анткени өзүбүздүн бала бакчабыз бар, анын бүтүрүүчүлөрү дароо эле 1-класска келип отурушат. Кийин 5- жана 8-класска кабыл алабыз. Анда атайын кулактандыруу беребиз.

- Бирок бала бакчага кирүү дагы кыйын экен. Ата-энелер тарабынан бир топ нааразычылыктар болуп жатканын угуп жүрөбүз. Бала бакчага кимдин балдары жана кайсы учурда кабыл алынат?

- Өткөн жылы чын эле ата-энелер тарабынан көп түшүнбөстүктөр катталды. Бала бакчага берүүүчүн түнкү саат он экиден баштап кезек алгандар болду. Эртең мененки саат 8.00 баштап каттоо башталганда көбүнчөсү кирбей калган. Ошол учурда ата-энелер бири-бири менен мушташканга чейин барышты. Ушундайларга жол бербөө максатында былтыр бир фирма менен сүйлөшүп, атайын сайт ачтык. Балдарды бала бакчага кабыл алууда кайсы учурда каттоо башталаары тууралуу 10-апрелде  кулактандырууну илип койдук, ал бир ай бою турду. Айрым ата-энелер менен сайт аркылуу таанышып, берген суроолоруна жумасына бир жолу жооп берип турдук. Май айынын жыйырмасында эртең мененки саат 8.00до сайт ачылды жана 3 минута 27 секунд аралыгында 50 кыз, 50 эркек баланы жазып, анан жабылып калды.

- Бала бакчанын кеңейтүү жолун карадыңыздарбы?

- Ооба. Бирок бул бизге байланыштуу эмес. Көп жылдан бери кошумча имарат берүүнү сурап келатам, бирок жыйынтык жок. Буга чейинки эки өлкө башчысына кат жазып алып, өз колум менен тапшыргам. Жардам беребиз деп коюп, ошол бойдон кагаз бетинде кала берди.

Асанбай 2/1 кичи районунда бала бакчанын типтүү имараты он жылдан ашык ээсиз, кароосуз турат. Ушул имаратты сурадым эле. Бул боюнча атайын комиссия түзүлүп, ремонтко канча каражат кетээри бааланган, бирок азыркыга чейин эле чечилбей келатат. Он жылдын ичинде кандай сонун иштерди жасамакпыз.

- Жакында министр айым лицейдин негиздөөчүсү Эфим Якир менен жолугушпадыбы…

- Биздин министрдин күч-кубаты көп. Көптөгөн идеялары бар экен. Албетте, колубуздан келишинче жардам бергенге даярбыз. Сүйлөшүүдө кантип биздин лицейдей мектептерди көбөйтсөк болот, кантип билим берүүнүн сапатын жогорулатабыз, кантип окуучуларга, ата-энелерге мугалимдин ишенимин кайтарабыз ж.б.у.с. сөздөр болду. Албетте, билим берүүнүн сапаты мугалимге көз каранды. Эгерде мугалим окуучуларга ишенимин артса, анда билим берүүнүн сапаты жогорулайт. Биздин ата-энелер бардык жагынан «адис» болуп алышты. Билсе-билбесе деле ушактын негизинде окуу китептери, мугалимдер жаман дей беришет. Ушундай абалда кантип анан мугалим иштейт? Илгери мугалим келатканда окуучу болобу, ата-эне болобу токтоп калып, ийилип салам берчү. Мына ошол жакшы сапаттарды биз жандандырышыбыз керек. Министр айымга Эфим Борисович экөөбүз тең колубуздан келген жардамды берели дедик.

- Эфим Борисович лицейге  материалдык жактан жардам береби?

- Бизге болгону моралдык жактан гана жардам берет. Анын өлкөдөн кеткенине 20 жылдан ашты. Азыркы биздин абалды түшүндүрсөм, ал көп түшүнбөйт. Советтик мезгилде №61 мектепке райондук партиядан Борбордук Комитетке чейин жардам беришчү. Ал ошондой эле деп ойлойт. Менин айткандарыма абдан таң калат. Мисалы, канча жолу Жогорку Кеңешке кайрылдым лицейди жеке каржылоого өткөрүү боюнча.  Жардам беребиз деп коюп, ошол бойдон калды. Жыл сайын окуу планына уруксат алабыз. Эгерде тереңдетилген физика-математикалык лицей өлкөгө керек болсо, анда беш жылда бир жолу эле окуу планына уруксат бериш керек. Жок, бизде андай эмес, жыл сайын эле баш оору. Мисалы, быйыл математикага 4 саат берилди, биздин лицейге бул туура келбейт. Жумасына биз 9 саат окутабыз. Бул боюнча дагы шаардык кеңешке кайрылсам, «Силер башка мектептерден эмнеңер менен айырмаланасыңар?» дешет. Бирок депутаттар балдарын бизде окутканга кызыкдар.  Алтургай, мектепке келаткан жолдун начардыгын айтсак, ошону оңдотконго моюндары жар беришпейт. Балдар  кечки саат 19.00 лицейден чыгышат. Ошондуктан балдардын коопсуздугун ойлоп, мектептин тегерегин тосконго туура келди. Кичинекей «коопсуздук аралы» болуп калды.

- Жакында эле республикалык “Жыл мугалими” сынагы жыйынтыкталды. Быйыл эмнегедир шаардык мугалимдер катышкан жок.

- Башкалар үчүн жооп бералбайм. Бирок биз принципиалдуу түрдө эле катышпай калганбыз. Биринчиден, мындан бир нече жылы биздин мугалимибиз катышып, сыйлыктуу орунга татып турса дагы, ыйлатып туруп башкага орунду берип коюшкан. Сынак  таза эмес өтөт. Экинчиден, сынакты түп тамырынан бери өзгөртүү керек. Бул мугалимдин сынагы эмес эле, шоу болуп калды. Министрдин  суранычы боюнча азыр биз бир нече мектеп болуп ушул сынактын, окуучулардын олимпиадасынын Жоболорунун үстүнөн иштеп жатабыз. Маселен, былтыр биздин мыкты окуучубуз орус тили сабагы боюнча тереңдетилген топко кошулуп калган. Бирок бул туура эмес. Биздин лицей физика жана математика предметтерин тереңдетип окутат, башка сабактар  базалык программанын негизинде эле окутулат. Ушуну түшүндүрө албай былтыр кечки саат 21.00 чейин алпурушканбыз. Окуучубуз тереңдетилген топ менен сынакка кирип, 1-орунга татып, ошондой эле  Москва шаарында өткөн КМШ өлкөлөрү арасында өткөрүлгөн сынакта гран-прини утуп алган.

- Юрий Николаевич,  айылдык мектептер менен байланыш түзүп, аларга жакындан жардам берген учурлар барбы?

- Бул маселе боюнча дагы Эльвира Сариева менен сүйлөшкөнбүз. Эки-үч жыл мурун Талас шаарындагы Бабанов атындагы мектеп-лицей менен байланыш түзгөнбүз. Алардын мугалимдери келип, материалдык-техникалык базабыз, окуу китептерибиз менен таанышып кетишкен. Бул иш-чара эмнегедир бир жолку эле болуп калды. Негизинен биздин эшик баарына ачык.

Олимпиаданын жыйынтыктарын карап көрсөк, алыскы Нарын облусунан математика боюнча мыкты көрсөткүчтөрү бар балдар бар экен. Биз таланттуу балдарга жардам бергенге даярбыз. Ошол сынактын жеңүүчүсү лицейге келип, сабактарга катышып, биз менен мамиле түзсө эмне үчүн болбойт? Болот.  Биздин деңгээлдегидей мектептер шаарда көбөйсө жакшы болмок. Караңызчы, 5-класста 40 окуучу, 1-3-класстарда 46 окуучудан отурушат. Албетте, биз каалагандай сапат болбойт. Мугалим сабак учурунда 46 окуучуну сурап жетише албайт. Башталгыч класстын мугалими биздин талап боюнча күнүгө математика жана орус тили дептерлерин текшерип турушу керек.

- Лицейдин материалдык-техникалык базасынын чыңдалышы тууралуу айтсаңыз.

- 20 жыл ичинде мамлекет тарабынан бир дагы китеп же компьютер алган эмеспиз. Азыркы лицейдин лицей болуп турушуна  жамааттын салымы зор. Мурдагы жылы «100 инновациялык мектеп» долбооруна өтүнмө жазып, сынакка катышып  3 интерактивдүү доска жана 10 компьютер алдык.

Маектешкен Гүлнара Алыбаева, “Кутбилим”

 Кыргызстан эгемендүүлүккө жеткенден тартып, эл аралык аренада чет өлкөлөр менен паритеттик негизде мамилелерин түзө баштагандыгы белгилүү. Мамлекетибиз өз эгемендүүлүгүн расмий  жарыялаганда алгачкы өлкөнүн эркиндигин тааныган чет өлкөлөрдүн бири — Иран Ислам Республикасы болгондугун баардыгы эле биле бербесе керек. Андыктан бүгүнкү дүйнөлүк саясаттын чордонунда турган Иран мамлекети ким деген суроо туулат эмеспи. Ушул багытта, ага жооп катары жаңы жарык көргөн, «Кыргызстан-Иран» достук коомунун президиумунун мүчөсү, Чыгыш университетинин пайдубалын түзгөн жана мурунку ректору, көрүнүктүү иранист, тарых илимдеринин доктору, профессор Асан Ормушевдин  «Имам Хомейни жана Иран ислам революциясынын жетишкендиктери» аттуу китебин айтсак болот, жана аны окурмандарга арналган ары ийгиликтүү жана кызыктуу эмгектердин бири катары эсептөөгө толук негиз бар. Анткени автордун  курч калеминен жаралган бул баалуу эмгек эгемендүүөлкөбүздөгү Иран Ислам Революциясындагы Имам Хомейнинин ишмердүүлүгү, андан мурунураак (2012-ж.) жарык көргөн  эки элдин карым-катнашы жөнүндөгү «Кыргызстан-Иран мамилелерине 20 жыл» деген аталыштагы китептери  туңгуч китептерден болуп калды десем эч жаңылышпайм.

Маалым болгондой,  Имам Хомейни өзүнүн болгон өмүрлүк дараметин Иран өлкөсүнүн саясий, экономикалык, коомдук жана маданий турмушунун алгалап оңолушуна арнап, мамлекетинин эркиндигин, көз карандысыздыгын түзгөн алгылыктуу иштердин башында турган улуу инсан.  Ал ислам динин терең таанып билген  билимдүү  адам катары  Иран эли менен өзүнүн  «улуу жүрүшүн» ишенимдүү баштаган. Имамдын  куралы – бул калем,  ал эми анын сөзү дайыма курч, калыс жана күчтүү чыгып, иран элинин жүрөгүнүн түпкүрүнөн орун алып, эзүүчүлөргө  каршы багытталып келген.  Анын  иш билгилиги, жөнөкөйлүгү,  мусулмандардын ыйык милдеттерин кылдат түшүндүрүү менен карапайым элдин көзүн ачып, узак бою агартуу ишине бел байлаган.

Тандаган жолунун туура жана  нукуралыгына, өз ишмердүүлүгүнө терең ишенүү менен Имам Хомейни диктатурага  кандай каршы туруу керек экендигин кажыбас жеке тажрыйбасынан көрсөтө алган. Буга анын «Мен өз жүрөгүмдү силердин тыңчыларыңардын бычагы үчүн даярдап койдум, бирок мен эч качан зордук-зомбулукка макул болбойм» деген ачык сөзү мисал боло алат.  Ал Кудай жолундагы баардык мусулмандардын көңүлдөрүн жубатып,  талыкпаган-танбаган туруктуулукка үндөгөн. Анын «Ислам дини баардыгына акыйкаттуу башкаруу үчүн так-таасын болушу зарыл» — деп айтып кеткени бүгүнкү күндө дагы актуалдуулугун жоготкон жок.

Имам  Хомейни Революциянын жеңишинин негизги түркүгү жана фактору болгон, ал революциялык ислам идеясын тастыктагандардын эле эмес, аны жүзөгө ашыра алгандардын да бирден-бири болгон. Өзүнүн узакка созулган кажыбас иш аракеттеринин натыйжасында, Имам Хомейни  XX-XXI  кылымдар аралыгында  Иран мамлекетин чыныгы  көз карандысыздык, эркиндик, атак-даңк, ал эми элин -  урмат-сый жана кадыр-барк менен камсыз кыла алды десек жаңылышпайбыз.

Дегеле Имам Хомейнинин көрөгөчтүк жетекчилиги алдындагы Ислам революциясы  башка революциялардан  олуттуулугу менен айырмаланып турат. Ал карапайым элди диний негиздерге жана рухийлүүлүккө кайтып келүүгө чоң түрткү берген. Бүгүнкү күнү Ирандагы Ислам революциясы  көптөгөн жүз жылдын аралыгындагы алгачкы диний-саясий революциялардын бири болуп тарыхта калды. Эгерде 1789-жылдагы Француз революциясы монархияны жоготуу менен светтик социалдык-саясий түзүлүштү, ал эми  1917-жылкы Россиядагы Октябрь революциясы пролетариаттын диктатурасын  орноткон болсо,  1979-жылдагы Ислам революциясы шах режимине чекит  коюп, анын ордуна дүйнө жүзүнө шариаттын эрежелерине негизделген дин кызматкерлеринин саясий жетекчилигинин үлгүсүн берди десек болот.

Китепте  А.Ормушев, Имам Хомейнинин революциялык жалындуу каарман демилгеси баардык мусулмандардын, өзгөчө жаш муундардын шахтын бийлигине каршы  чыгууларына чоң дем бергендиги, шахтын чет өлкөлүктөргө сатылып, ислам динин сыйлабагандыгы ж.б.у.с. байланыштуу  элдин иш таштоолору башталгандыгы жөнүндө  далилдүү фактыларга кенен токтолуп кеткен.  Чындыгында  эле  Имам Хомейнинин асыл идеялары каршылаштардын тынымсыз чабуул жана бут тосууларына карабай жүзөгө ашып, мамлекет коомдук-саясий, экономикалык жана илимий-техникалык жаатта өсүп-өнүгүп, дүйнөдөгү эң бийик деңгээлге жете алды.  Айтмакчы, жаш курагына карабастан ошол кездеги «батыштын саясатын» жүргүзгөн, авторитардык шах Р.Пехлевинин бийлигин сынга алып, өз курбалдаштары менен өлкөнүн саясий жашоосуна түздөн-түз катышып, эч нерседен тайманбай, көкүрөктө уюп турган күч-дарамети менен бүткүл момун-мусулмандардын демине дем кошкондугу белгилүү.

Белгилей кетүүчү нерсе, өлкөдөгү көз карандысыздык жана акыйкаттуулук үчүн болгон күрөш кыйла узак мезгилди камтып турат. Имам Хомейни саясий сүргүндө бир катар шаарларда болгондугуна карабастан  ишмердүүлүгүн токтотпой,  дүйнө жүзүндө болуп жаткан саясий жана экономикалык өзгөрүүлөрдөн ар дайым кабардар болуп, өз пикирин билдирип турган.  Анткени анын куугунтуктоодо жүргөн мезгилдеринде өлкөдөгү  саясий кырдаал өтө эле курч абалда болуп, баш аламандык өкүм сүрүп  турган. Шахтын бийлигинен жүдөгөн эл болсо Имам Хомейнидей адамга муктаж болуп турган эле.

Ошентип Ирандагы Ислам революциясынын жеңиши Имам Хомейнинин даанышмандык, көрөгөчтүк, уюштуруучулук жөндөмдүүлүгү менен жүзөгө ашып, революциядагы элдердин аз курман болушу анын жогорку деңгээлдеги дипломат инсандыгынан аскер адамдары менен тил табышып, сүйлөшүүлөрдү алып бара алгандыгы менен байланыштырылат. Андыктан  анын жетекчилиги менен ишке ашкан ислам динин үгүттөөгө шыктанган Ислам революциясы катары дүйнөлүк тарыхтан татыктуу ордун таба алды.

Автор өзү баса белгилеп кеткендей, Ислам революциясынын жеңиштеринин натыйжасында Иран Ислам Республикасынын экономикасы кыйла жетишкендиктерге жетишти. Бул, албетте, башка өлкөлөрдүн кийлигишүүсүз, таасирисиз өнүгүп, баалуу жаратылыш кен байлыктарынан түшкөн ири каражаттар өлкөнүн кызыкчылыгына кызмат кыла башташын, о.э. өндүрүштүөнүктүрүүдө дүйнөлүк жаңы технологияны колдонуу менен эл чарбасын экономикалык пландоо ыкмасы менен исламдын негизинде адилеттүү бөлүштүрүү жүзөгө ашырыла баштагандыгын түшүндүрөт.

Акырында профессор А.С.Ормушевдин Иран элинин бактысына туулган улуу даанышман инсан Имам Хомейни жана Иран Ислам революциясына арналган ары көлөмдүү жана кызыктуу эмгеги бүткүл окурмандардын түнөгүнөн орун таап, изилдөөчүлөрдүн кызуу талкуусун жарата бермекчи деген пикирди айтмакчыбыз.

О.А.Тогусаков,

КР УИАнын философия жана саясий-укуктук изилдөөлөр институтунун директору, КР УИАнын корреспондент-мүчөсү, КР илимине эмгек сиңирген ишмер, КР Мамлекеттик сыйлыгынын ээси,  философия илимдеринин  доктору, профессор

 Кыргыз эл акыны Омор Султанов 80 жашта

Омор СУЛТАНОВ ким? Адегенде эле түз, «алагушту атынан чакырып» айтыш керек. Омор Султанов кыргыз улуттук кыртышынан өнүп чыккан нукура, тубаса акын, ушул эле учурда чыгармаларынын баасы-баркы дүйнөлүк бийик чен-өлчөмдөр менен өлчөнүп баалана турган эл аралык масштабдагы чоң акын.  Бир сөз менен айтканда — классик. Улуттук поэзиянын соңку классиги.

Биринчи. Омор Султанов кайнаган турмуштун өзүнөн, кара кыргыздын көзүнөн төрөлүп-төгүлүп чыккан нагыз улуттук кыргыз акын.  Бул касиет анын 1961-жылы жарык көргөн «Тоо күндөрү» ырлар жыйнагында эле ачык байкалган.

Бул тунгуч жыйнактын баасы, ал — жаш автордун Алыкулдун мектебинен каныгып өткөнүн каңкуулап турган эле. Омокең да ушул мектепти учурунда мыкты жана анда кармалып калбай эрте өттү, өз жолуна бат түштү.  Буга анын экинчи ыр жыйнагы — «Жылдыздуу түндөр» (1966) күбө.

Жыйнак дароо көзгө түштү. Андагы салттуу ырлар менен катарлаш:

«Асман турат театрдай көшөгөсү ачылган,

А жылдыздар — актрисалар чачылган!» — өңдүү саптар өз кезеңи үчүн  жаңы мезгилдин жалындуу демин кармап турган жаңычыл, жанар эркин ырлар болгон. Эркин поэзияга кайрылуу Омокеңдин чыгармачылыгындагы өзгөчө этап.

Анткени бул аны: биринчиден, Алыкулдун айылынан эртелеп бөлүнүп, узап, анын эпигону болуп калуудан сактады; ошол эле учурда, Омокеңди дал Алыкулчасынан өз жаратылышына, өз айылына, өз көлүнө, бир сөз менен айтканда, акындык өз жан дүйнөсүнөүңүлтүп алып кирип, омордук мөөр басылган кайталангыс поэзиясына кең дарбаза ачты; экинчиден, бул дарбаза өз улуттук тереңдигине гана карай эмес, сырткы кеңирсиген аалам — дүйнөлүк поэзияга карай да түшүп, суналган жаңы султановдук жолго салды.

1968-жылы жарык көргөн үчүнчү жыйнак — «Отузунчу станция» дал ушул дарбазадан кубаттуу кагылган  улут поэзия айдыңын жаңыртып, дүйнөлүк мейкинге сүрөп чыккан коңгуроо доош жыйнак болду.

«Отузунчу станция»  бийик поэзиянын бардык талабына  бар жагынан толук жооп берген бышкан жыйнак. Жыйнактагы ырлар акын өзү бир ырында:

«Өрдөктөй күүгүм талаш көлгө конгон,

Белгисиз каяктандыр уйку келет», — деп карамыгып туруп айткандай.

Бар менен жоктун, өлүк менен тириктин, жакшылык менен жамандыктын, сүйүү менен жек көрүүнүн, балбан турмуш менен көр оокаттын, кыскасы, уч менен түптүн милте жигинде бул морт өмүрдү аны менен эң алгач көрүшүп да, эң соңку ирээт коштошуп да жаткандай, эң бир муңайым да, салтанаттуу да ырдайт — омор султанаттуу!

Эгерде жазмыш буйруп, бир ырдын дүйнөлүк сынагы жарыяланып калар болсо, анда Пушкиндин атактуу «Я помню чудное мгновенье», же Лермонтовдун «Выхожу один я на дорогу», болбосо, Петрарка менен Шекспирдин кайсы гана сонеттери менен болбосун үзөңгү кагыштырып, тайманбай жарышка салып ийүүгө жарамдуу, кеменгер тереңдиктин жана гениалдуу жөнөкөйлүктүн нагыз үлгүсү, бир сөзүн же үтүрүн да  козгоого эч мүмкүн эмес “Кышындагы батар күн” элегиясы баштаган  ырлар дал ушул улуу тунжурга  тунган ырлар, жок, ыр эмес, тагдырдын сырдуу тамчылары.  Мындай дүйнө  төгөрөк сыйган тамчы ырларга жыйнактагы «Добул болордун алдында», «Койчунун түнү», «Алтын Күнгөй», «Ошондо тоолор бизге көзүн салып», «Кайда жүрсөм жанымдасың»,  «Айыл сүрөттөрү», «Жамгырлар», «Абышкалар» жана «Отузунчу станция» поэмасынын өзүн кошууга болот. Булар жыйнактагы  кадимки салттуу формада жазылган, терең, турмуштук философиялык ырлар.

Жыйнактын экинчи бөлүгүн эркин, ак ырлар түзөт. Жыйнактын баалуулугун дагы да арттырган — дал ушул эркин поэзия.  Бул жыйнак ошол кездери  «акындарга үч суроо» салынып (кыргызга «ак ыр» керекпи же керек эмеспи?» деген), адабият майданын ата мекен согушундай эле кызытып жиберген улуттук зор талашка дал ошол жаңы поэзиянын өзү аркылуу дадил жооп болгон. Чынында, кеп мында -  поэзиядагы жаңы форма эле эмес, ошол жаңы форма аркылуу улут жашоосуна ургундай агылып кирген жаңы дүйнөлүк кеңдик, тездик, учкулдук жаңы философия тууралуу жүрүп жаткан. Уитмендин, Мистралдын, Неруданын,  Верхарндын, Аполлинердин, Элюардын, Хикметтин, Межелайтистин ж.б. жаңы формага эриштелип өткөн жаңы мазмундуу кубаттуу духун улут поэзия айдыңына агызып буруп келүүдө турган. Сап башында Р.Рыскулов, С.Эралиев, С.Тургумбаев, кийинкилерден Т.Муканов, Р.Карагулова, С.Акматбекова, А.Токтомушевдер турган жигердүү ага-ини  муун акыры жаңы поэзияны кыргыз кыртышына байырлатып тынышты. Мындагы артыкча орун, дагы кайталайлы, эркин, ак  ыр формасын «Отузунчу станция» жыйнагында эле жете өздөштүрүп, аны «улуттук классикалык» дегидей даражада ийине жеткире  иштеп салган дал бүгүнкү маараке ээси — Омокеңе таандык!

Кийинки «Чарчоонун жүзүнчү ыры»  поэтикалык цикли жана соңку жыйнактары “Отузунчу станциянын” демин уланткан, автордун кыргыз улуттук  поэзиясын формалык да, мазмундук да  жактан жаңы деңгээлге аргытып чыккан китеп болду!

Сүрөткер чыныгы устаттыктын (мастерликтин) сересине  көтөрүлгөн кезде ал эмне жөнүндө гана жазбасын, эски-жаңы формаларга кайрылбасын — улуттук, не эл аралык темаларды ырдабасын аларды кыргыз рухуна чайып, “арыстандын изи” ачык түшкөн личносттук деңгээли дайым ачык көрүнүп турат.

Бая, Омор Султановду кыргыздын өз кыртышынан өнүп чыккан нагыз улуттук акын деген элек. Омокеңдеги  мына ушул касиет, колдонбосун, кыргыздын дилинде, тилинде гана айтууга мүмкүн болгон ой туюнтмалары – ай караңгысында оморкыргыз омогун, же улут колоритин таанытып турат. Маселен: Отелде, Париждин чет жагында ал түнү уктап жатсам уйкуну сүттөй жутуп Ала-Тоом түшкө кирди (От. стан. 301-б).

Омокеңдин поэзиясындагы эң бир айжаркын барак  — бул арзуу лирикасы. Арзуу ыр — акындын анык ички күзгүсү болот. Анткени чыныгы поэзияда жалган жасалмалуулук деген болбойт. Чыныгы сүйүү да дал ошондой — ал БАР же ЖОК. Арасат абал жок мында. Сүйүүдө жалган айтуу эч мүмкүн эмес. Арийне, эки ортодо сүйүү сымак жалган абал да жашайт.

Бирок бул, акындын өзүнүн бир сабы менен айтканда, «балыктын мала, шүйшүн, мээлүүн, өлүмсөк канына» окшош алдамчы, иллюзия абал. Сүйүүнү мала шүйшүн, шүйшүнүп эмес, кыпкызыл оттой жалындап, чоктой чачырап,  чак түшкү Күндүн Жерге үзүлүп түшкөн бир сыныгындай жанкуурал азабына азаланып да, жанжыргал кумарына жазаланып да ырдап берет, ыйлап берет. Акындын арзуу ырлары, анын анабашы «Сен жөнүндө поэманын»  сүйүүнүн чыныгы гимнине айланып калганы ошол. Сүйүүгө чындап кабылган жан өзүнө чейин сүйүүнү эч ким  мынчалык билелектей, эч ким мынчалык элжиреп сүйөлектей, бу зор Аалам экөөнүн энчисине гана жаратылып калгандай, бу карт дүйнө  экөөнү жолуктуруш үчүн гана  кыйрап кетпей эмкиге  эсен келгендей сезет — өзүлөрүн! Омокеңдин ырларында дал ушул дем, ушул ишеним, ушул кубат, ушул биринчилик!

«Сен жөнүндө поэма» – бул Омор Султановду арзуу ырларын дүйнөлүк дулдулдарынын катарына кошот!

«Сен жөнүндө поэма» – бул кыргыз поэзиясынын дүйнөлүк адабиятка кошкон салымы!

Автордун эң соңку олуттуу чыгармасы -»Адамдын турмушу» ыр романы.  Бул бир кыргыз адабиятындагы эле эмес, жалпы түрк асманындагы, кала берсе дүйнө мейкининдеги эң бир кызык, уникалдуу чыгарма. Нагыз ыр-роман. Уникалдуулук мында эмнеде?..

Эрксизден эл эркеси Байдыкеңдин — Сарногоевдин:

«Эгерде, тоолорумду жазып-жайып жиберсем,

Ашып кетет Азияңдын теңинен», - деген тамашалуу ыр саптары жадыбызда жаңырып өтөт.                 Ырас эле, ушул тамашаны чынга айландырып «Адамдын турмушу» ыр-романын ушул турушундагы ыр саптарын жазып-жайып жиберип, туташ кара сөзгө айлантып ийип окусак, анда, өтө кызык бир көрүнүшкө туш болор элек. Чыгарма — муун саптарынын сындырылып, сөздөрүнүн уйкашталып эле турганы болбосо, ал кара сөздө ыргакталып жазылган кадимки зор көркөм полотнону көз алдыга тартат. Мында, анын «Ак Жол, Көк Асман» прозасында шаңкая ачылган кашкая реализм, болушунча, эми, поэзияда ишке ашкан. Сүрөттөлүп жаткан окуялардын кармалап көрсөң болгудай деталдарга ушунчалык жыш ширелгендиги, образдардын жасалмасыз нукуралыгы,  турмуштук тактык — мына ушунун баары  элдик тилдин ширесинде берилиши — чыгарманы кадимки кара сөздө жазылган эпос-романды окуп жаткандай таасир калтырат. Кара сөздө гана берилиши мүмкүн болгондой ээн-жайкын турмуш картиналарды акындык керемет талант аркылуу жандуу поэзияга айландырылып салынат. Дүйнөлүк адабияттын тарыхында мынчалык поэзиялашкан прозаны, же тескерисинче, прозалашкан поэзияны табуу кыйын. Ич менен сырттын, лирика менен эпиканын мынчалык жыш  синтезинен бүткөн ушул касиет «Адамдын турмушу» ыр-романын бая айтылган кайталангыс уникалдуулукка чайып турат.

Дале салыштыра айтпасак, түшүнүксүз калат. Маселен, Пушкиндин атактуу «Евгений Онегин» ыр романы, сөз жок, дүйнөлүк поэзиянын эң ири  көркөм туундуларынын бири болуп саналат. Ошону менен бирге чыгарманын чыныгы орду — орус рух мейкининде гана чындап билинет, бааланат, өзүнүн айжаркын поэтикалык ажарын ачат. «Евгений Онегин»  нукура орустук көрүнүш-кубулуш, улуттук колоритке нагыз улуттук чыгарма. Дал ушунусу сыңары, Омор Султановдун «Адамдын турмушу» ыр романы чачынан тырмагына чейин нукура төл кыргыздык кубулуш. Бул да «Евгений Онегин» сыяктуу кыргыздык колоритке  белчесинен эмес, кокодон карк! (баса, Омокеңдин ыр романы «онегиндик ыкманы» толук колдонуп жазылгандыктан, мында да ал «мына эмесе!» деп чоң Пушкиндин өзү менен маданияттуу  эрегишке (эрөөлгө!) чыгып койгонбу дейсиң). Бул чыгарманы нагыз кыргыз турмушунун поэзиядагы  энциклопедиясы деп койсоң жарашат. Бул чыгарманын баасы бүгүнкүдөн да артылып эртең күчтүү билинет. Эсеби, биз бүгүн өткөн XIX кылым аягы, XX кылым башындагы тартылган документ фото сүрөттөргө, кинохроника материалдарына кандай суусап кайрылсак, кырк жылдан кийинки кыргыз мууну «Адамдын турмушу» ыр-романына дал ушундай, же көркөм-хроникага кайрылгандай эле кайрылат. Андан кыргыздык рухий азык алат. Анткени мында кыргыздын боелбогон, сырдалбаган, апыртылбаган, кемитилбеген накта турмуш чындыгы кыргыздык нукура тилде, дилде, зилде ташка тамга баскандай таамай мөөрлөнүп калган. Бир сөз менен айтканда, «Адамдын турмушу»  ыр романы кыргыз баласы жер үстүндө жашап турганда түбөлүк окулар чыгарма.

Жакында Астанада түрк мамлекеттери баш кошкон саммитте: «Кыргызстан – көчмөн цивилизациянын борбору» деп таанылды. Көчмөндөр цивилизациясына жалпы дүйнөлүк көңүл улам кызуу бурулууда. «Көчмөндөр цивилизациясы» деген түшүнүк азырынча «этнографиялык» пландан анча аша албай турат. Алдыда байыркы көчмөндөр философиясынын,  көчмөндөр адабиятынын, анын ичинде поэзиясынын жаңы негизде кайрадан жаралуусу күтүп турат. Накта «улуттук» жана «дүйнөлүк» маани-маңызга канык жаңы адабият өсүп чыгууга тийиш. Улуттук духтун өнүгүүсү ушул тегиздикке бурулууга тийиш.

Айтматов өмүрүнүн соңку жылдарында: «мен космополит жазуучумун» деп көп айта баштаган. Бул эми сөздүн жакшы маанисиндеги «космополитизм», же жалпы адамзаттык темалар, проблемалар мени улам көбүрөөк оп тартып, соруп баратат дегени эле залкардын.

Алдыда ушул соңку айтматовдук жалпы адамзаттык адабият же сөздүн эң жакшы маанисиндеги космополитизм мындан да эң жакшы маанидеги чыныгы кыргыз улуттук турмушу, психологиясы, колорити, этнографиялык-хроникалык дегидей тактык тереңдиктери менен байытыла баштоого тийиш. Ушунда биздин көңүлүбүзгө кайрадан Омокеңдин айтылган «Адамдын турмушу» ыр романы оролуп келет.

Бу роман поэзиядагы жаңы багыт берип турган алгачкы карлыгач чыгармалардан болуп саналат. Демек, Омор Султановдун белгиленип жаткан 80 жылдык мааракеси – бул анын чыгармачылык жолуна карата чыгарылган белгилүү тыянактар гана эмес, жалпы кыргыз адабиятынын, анын ичинде поэзиясынын алдыга өнүгүү багытына карай нускоо дагы.

Эгерде мындай болбосо ар кандай мааракелер өзүнүн идеалдуу максатына жетпей калат. Утурумдук дата менен чектелип калат. Омокеңдей залкардын мааракеси бизди жогорудагыдай улут адабиятынын алгы проблемаларынын тегерегинде өтө терең ойлондурганы, толгондурганы менен да баалуу.

Омокеңдин жүзү кең келечекке бурулган. Ал нагыз улуттук калемгер сүрөткер катары алгы муундар тарабынан улам терең тааныла жана ачыла берет!

Чоюн Өмүралиев,

 Кыргызстан мамлекеттик жаштар сыйлыгынын лауреаты, Эл аралык коомдук Ч.Айтматов жана «Манас» академиясынын академиги

Кыргызстандын советтик соңку тарыхындагы белгилүү мамлекеттик ишмер, педагог, профессор Карыбек Молдобаев тирүү болгондо бул күндөрү 83 жашка чыкмак. Ал эгемендүү Кыргызстандын тарыхында Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин биринчи ректору, уюштуруучусу болгон.

Жетимдикти сездиртпей чоңойтту

 Карыбек Молдобаев бала кезинин алгачкы жылдарын эстегенде баалуулугу эч качан өчпөй турган эки ыйык нерсени: апасы менен туулган жерин жазат. «Апам карапайым аял болгону менен табиятынан жаратуучулук шыкка ээ эле. Аты Уулжан болчу. Балдарым небере кыздарымдын биринин атын өзүмдүн өтүнүчүм менен апамдын атынан коюшту» деп эскергенин окуйбуз.

Атасы менен апасы 10 балалуу болушат, алардын бешөө кичине кезинде эле чарчап калат. Карыбек алты жашка келгенде кырктын кырынан ашып турганда өпкөсүнө суук тийип атасы каза болот. Апасы Уулкан өтө мээнеткеч эле, балдарына жетимдикти сездиртпей чоңойтконго болгон күчүн  жумшайт. Оор турмуштун айынан бир туугандар таекелеринде бир топ жыл жашап, алардын көмөгүн, тарбиясын көп алат. Апасынын кеңеши менен балдары бой көтөрүп келатканда атанын турагына үй салышып, өз алдынча түтүн булатышат.

«Апам өтө терең ойлонуп иш кылган экен көрсө, биз өз тегибизди унутпай, өзүбүзчө бир үй-бүлө болуп жашашыбызды каалаган экен, аны кийин түшүнүп олтурам», -  деп эскерет Карыбек агай өз китебинде.

Карыбек агай Улуу Ата мекендик согуш башталганда  тогуз жашта болгон, анын балалыгы жашоонун оор күндөрүөкүм сүргөн кыйынчылыктарга туш келген.

Алгачкы билимди Кочкордун Кызыл-Дөбө айылындагы мектептен алып, онунчу классты Тоң районундагы М. Горький атындагы мектептен «эң жакшы» окуп бүтүрөт. Тоңго барып калганынын себеби, бир тууган улуу агасы Токуш ал райондо аткаруу комитетинин төрагасы болуп иштечү.

Агай өз эскерүүлөрүндө жазгандай, агасы Токуштун досу кыргыз профессионал музыкасынын негиздөөчүсү Абдылас Малдыбаевдин кеңеши менен 1951-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин филология факультетине тапшырып, беш жыл бою төрт албай окуп, окуу жайдын коомдук турмушуна да активдүү катышкан алдыңкы студенттерден болот.

 Илимдин жолуна түшүп…

 Карыбек агай студент кезинде эле философия илимине кызыгып, ага байланыштуу китептерди көп окуп, өзгөчө эстетика тармагы боюнча эмгектерге көбүрөөк көңүл бура баштайт.  Философия боюнча өткөрүлгөн ар кандай талкууларга активдүү катышып жүргөндө илимге болгон шыгы бар экендиги профессор-окутуучулардын көзүнө көрүнө баштайт. Жаш, дилгир Карыбектин жөндөмүн байкаган профессор  М. Жунусов кафедрада уюштурулган илимий талкууларга чакырып, такшалткан, таптаган, жол көрсөткөн илимдеги биринчи саяпкери болгон.

Өз дилгирлиги, каныга алган билиминин аркасы менен Ломоносов атындагы Москва мамлекеттик университетинин аспирантурасына далайларды артка таштап, конкурс аркылуу өтөт. Конкурска катышкандардын арасынан жалаң «эң жакшы» деген баага тапшырган жалгыз Карыбек болгон. Ал кезде бул окуя кыргыз жаштары үчүн чоңүлгү болорлук жаңылык эле.

Ошентип, алдыга суурулуп чыккан кичинекей Карыбек айтылуу университеттин философия кафедрасына профессору М.Ф. Овсянниковдун жетектөөсү менен илимий изденүүчү катары кабыл алынат. Кафедранын жамаатындагы абройлуу окутуучу-профессорлор, алардын ак пейилден жасаган мамилелери, илим жаатындагы баалуу кеңештери жаш илимпозду дагы көптү билүүгө шыктандырган, ой-дүйнөсүн байыткан.

Жаш философтун ой чабытынын кеңейишине, ички көрөңгөсүнүн тереңдешине Москвадагы орустун көркөм дөөлөттөрү болгон айтылуу театрлар, музейлер, китепканалар, көргөзмөлөр өзгөчө таасир берген.  Ал жеке эле орус маданияты эмес, дүйнөлүк көркөм баалуулуктардын эң мыкты жетишкендиктерине  сугарылганын байкоого болот.

Илимдин түйшүктүү жолуна аттанган Карыбек Молдобаев 1956-жылы ММУнун философия факультетинин аспирантурасын аяктап, философия илимдеринин кандидаттыгы үчүн жазылган диссертациясын ийгиликтүү коргоп, Кыргызстанга кайтып келет.

Кыргыз мамлекеттик университетинин философия кафедрасына окутуучу болуп жаңы кабыл алынганда эле Карыбек сабактарына жаңычылдык менен мамиле кылган, жоопкерчиликтүү, жигердүү окутуучу катары өзүн көрсөтө билген. Көп өтпөй 200-300 студент сыйган чоң залда лекцияларды окуганга уруксат беришет. Бир жылдан кийин улук окутуучулук кызматка дайындашат, дагы эки жылдан соң доценттик даража алат.

Саясий карьерасынын кырлары

 Карыбек агай университеттин окутуучулук-педагогдук гана эмес, коомдук турмушунда өзүнүн ар тараптуу, билгичтик, уюштуруучулук жөндөмүн да көргөзө баштайт. 1959-жылдын сентябрь айында Кыргызстандын эң чоң жогорку окуу жайынын партиялык комитетинин катчылыгына шайлашат. Бул анын алдыңкы коммунист катары мамлекеттик кызматка болгон алгачкы кадамы, саясий карьерасынын башталышы болуп калды.

Карыбек Молдобаевдин саясий ишмердүүлүккө келишине ошол учурдагы Кыргызстан компартиясынын биринчи катчысы Исхак Раззаков менен болгон эки жолугушуу, анын сүйлөгөн сөздөрү чоң түрткү берген.

«Бул кишинин мыкты дикциясы жана оюн так билдиргендиги мени өтө таң калтырды. Мен Исхак Раззаковичтин бет түзүлүшүн өтө кунт коюу менен карап, ал кишинин сүйлөө манерасын эстеп калууга аракет кылдым. Ал киши абдан мыкты оратор эле», -  деп жазат Карыбек агай өз китебинде.

Жаш коммунист, философтун саясий карьерасынын өр алышына ал кезде Кыргызстандын КП БКнын катчысы Бейшен Мураталиевдин жардамы зор болгон, анын үстүнө ал экөө жакшы жолдош, дос эле. Университеттин партиялык комитетинин катчылыгынан Кыргызстан компартиясынын Борбордук комитетинин илим жана маданият бөлүм башчылыгына сунуштаган, ал кездеги Кыргызстандын биринчи жетекчиси Турдакун Усубалиев менен тааныштырган да Б. Мураталиев болгон.

Карыбек Молдобаев Борбордук комитеттин бөлүм башчысы катары илим, билим жана маданият тармагын өнүктүрүү боюнча келечектүү пландарды иштеп чыгууга жетишет. Анын негизинде жогорку билим берүү багытындагы артыкчылыктуу маселелердин бири — инженердик-техникалык тармактагы адистердин сапатын жогорулатуу, мектептеги билим берүү айдыңында физика-математика жана химия-биология сабактарын окутуунун деңгээлин учурдун талабына ылайык жүргүзүү жана маданият тармагында борбордук жана аймактардагы театрлар менен музыкалык мекемелердин материалдык-техникалык базасын чыңдоо жана байытууда чоң иштер аткарылган.

 10 жылда 12 сыйлык

 Кыргызстан компартиясынын биринчи жетекчиси Т. Усубалиевдин сунушу жана ишеними менен Карыбек Молдобаев 1973-жылдын майында Фрунзе шаардык комитетинин биринчи катчысы болуп дайындалат.

Шаарды башкарып турганда Карыбек Молдобаев бел чечпей мыкты иштеди десек болот. Борбордун ал учурдагы жашоочуларынын пикирин тыңдасак, шаардын инфраструктурасы жакшырган, жаңы жолдор салынган, бир топ завод-фабрикалардын  өндүрүштүк көлөмүөскөн. Карыбек Молдобаевич жетектеп турган 1974-1985-жылдары азыркы Бишкек шаары Бүткүл союздук же республикалык болуп, жогорку даражадагы 12 сыйлыкка татыктуу болгон. Дал ушул жылдары К. Молдобаев Эмгек Кызыл Туу, Октябрь Революциясы ордендери менен сыйланып, СССРдин эки жолку, Кыргыз ССР Жогорку советинин төрт жолку депутаты болуп шайланган.

Карыбек Молдобаевдин 1985-жылы Кыргызстан коммунисттик партиясынын Борбордук комитетинин катчылык кызматында дайындалышы анын саясий карьерасынын эң бийик сереси болду. Бийик эле эмес агайдын саясий ишмердүүлүгүндө карама-каршылыктуу оор күндөрү ошол кайра куруу жылдарына туура келет. Анткени өзүн тарбиялап өстүргөн, жетилткен, 25 жыл республиканы башкарып келген Т. Усубалиевдин кызматтан кетиши менен кайра куруу желаргысы менен бийликке келген А. Масалиевдин командасында иштөөдө Карыбек Молдобаев бир топ интригалуу оюндардын, психологиялык чыңалуулардын «каарманы» болууга аргасыз болгону көп айтылат. Ошол учурдагы кыргыз саясий элитасында бөлүнгөн, ириген, тирешкен учурлар көп болгон. Тирешкен дегенде Карыбек Молдобаевге кыргыз билермандары менен эле эмес, Кыргызстанды башкарууга жөнөтүлгөн Москвадан түшкөн         М. Василенко, В. Рябоконь, Г. Иванцов, В. Гончаров сыяктуу «десанттар» менен кармашууга туура келген.

Мына ушундай кыйын учурда Карыбек Молдобаевдин СССРдин Министрлер советине караштуу Дин иштери боюнча кеңештин төрага орун басары болуп дайындалып Москвага кетиши көбүүчүн күтүүсүз болгон, анын себеби азыркыга чейин түшүнүксүз бойдон келатат.

«Манастын» биринчи ректору

 Советтик доордогу кыргыз жетекчилеринин бири Карыбек Молдобаевдин уюштуруучулук, педагогдук, билермандык чеберчилиги, башкаруучулук тажрыйбасы Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин ректору болуп дайындалганда даана ачылды. Жайдак жерде уюштурулган жаңы жогорку окуу жайынын биз бүгүн мактанып жүргөн жетишкендиктерин айтканда Карыбек агайдын талбаган зор эмгегин мактаныч менен эскеребиз.

Университетти түзүү боюнча расмий документтерди даярдоо, ага ылайыктуу, татыктуу имаратты табуу, аны оңдоп түзөө, түрк өкмөтү менен байма-бай сүйлөшүүлөрдү жүргүзүү, алар менен тил табыша билүү, Бишкек-Анкаранын ортосунда байма-бай учуу, тиешелүү материалдык-техникалык базаны куруу, заманбап окутуучу-профессорлук кадрларды, алдыңкы адис-инженер кызматкерлерди табуу, тандоодо Карыбек Молдобаевдин далай түн уйкусу бузулуп, түмөн түйшүгү менен маңдай тери төгүлгөнүн айтпасак болбос.

1995-жылдын 30-сентябрында эки боордош өлкөлөр ортосунда «Манас» университетин ачуу тууралуу документке кол коюлат. Салтанатка келген Түркиянын Президенти Сулайман Демирел «Манас» университети Орто Азиядагы Гарвард университети болуп калышы керек» деген каалоо-ниетин айтып, ректор К. Молдобаевден «университет үчүн кайсы моделди тандадыңар?», — деп сураганда,  «Заманбап Европа моделин тандайбыз»,- деп жооп берет,  «демек, бул маселе боюнча бизде толугу менен бир пикирде жана бир түшүнүктө экенбиз»,- деп С. Демирелдин канааттануу менен айтканы көпчүлүктүн эсинде.

Ошентип, 1996-жылы жаңы окуу жылында Кыргыз-Түрк «Манас» университети биринчи студенттерди кабыл алып өз ишин, өз тарыхын баштаган. Андан бери далай суу акты, жылдар жылга алмашып, убакыт учкул экен университеттин 20 жылдык тарыхы артта калды. Университет эки өлкөнүн эле эмес, жалпы түрк дүйнөсүнүн кызматташтыгынын үлгүсүнө, алтын көпүрөсүнө айлана алды. Дүйнөнүн ондогон өлкөлөрүнөн жаштар билим алууда. Сулейман Демирел тилек кылгандай, «Манас» университети Борбордук Азиядагы эң мыкты жогорку окуу жайларынын бири болду. Заманбап студенттик шаарча пайдаланууга берилди, алдыңкы материалдык-техникалык жабдууларга ээ болууда. Баарыбыз мактанган бүгүнкү «Манас» университети жөнүндө кеп кылганда, анын алгачкы пайдубалын түптөгөн, кышын койгон, чатырын жаап пайдаланууга берген, өркүндөткөн биринчи ректорубуз, профессор Карыбек Молдобаевдин опол тоодой эмгегин дайым эстейбиз, урматтуу агайыбыз менен сыймыктанабыз.

Бакыт Орунбеков,

Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин журналистика бөлүмүнүн башчысы, саясий илимдеринин кандидаты

Британский совет в Казахстане и Кыргызстане  и Министерство образования и науки Кыргызстана реализуют проект по поддержке учителей английского языка. Суть проекта — это разработка пособия по использованию цифровых ресурсов Британского совета при обучении английскому языку в школах Кыргызстана. Данный уникальный в своем роде проект преследует цель — снабдить учителей английского языка цифровыми ресурсами в качестве дополнительного материала для использования на уроках.  Проект  реализуется в Кыргызстане впервые.

Менеджер  по развитию партнерств Британского совета  Ардак Бектурова рассказала о том, как в данный момент реализуется проект.

- Каковы практические шаги по реализации данного проекта?

- Летом этого года был проведен тренинг, целью которого стала подготовка десяти разработчиков пособия, представляющих средние школы регионов республики, а также Ассоциацию преподавателей иностранных языков «Форум», путем детального ознакомления с цифровыми ресурсами Британского совета. Тренинг имел практическую основу, во время которой учителя подготовили и провели микроуроки с использованием ресурсов на сайтах Британского совета Learn English, Learn English Teensи Learn English Kids. Необходимо отметить, что аналогичный проект имел успешный результат в Республике Казахстан, плодом которого стал выпуск пособия, представленного участникам проекта во время тренинга. После прохождения обучения при составлении пособия специалисты подбирали материалы согласно предметному стандарту по иностранному языку, принятому Министерством образования и науки КР.

Следующим этапом стало проведение обсуждений в фокусных группах для учителей английского языка средних школ КР, на которых они получили представление об использовании цифровых ресурсов Британского совета, через знакомство с пособием. Затем учителя апробировали их на своих уроках и дали свои устные и письменные отзывы.

- Какие результаты мы ждем от данного проекта?

- Одним из ожидаемых результатов проекта, является использование учителями интерактивных методов обучения на уроках, что в свою очередь повысит интерес и знания учащихся в изучении английского языка.

В перспективе, хотелось бы, чтобы проект мотивировал учителей и их учащихся к более широкому использованию интернет-ресурсов среди учителей сельских школ,  что в свою очередь будет способствовать более качественному преподаванию в школе с использованием современных технологий.

- Что представляет собой Концепция проекта по электронному обучению?

- Как нам сообщили в Минобразования КР, согласно статистике в настоящее время в Кыргызстане охват средних школ, имеющих доступ в интернет, сравнительно небольшой (2.4% школ в 2011 году). Однако правительство ставит своей задачей увеличить количество таких школ до 20% в 2020 году и создать 100 инновационных школ, оснащенных современным оборудованием и инновационными технологиями, так же как и высококлассными специалистами (Стратегия развития образования Республики Кыргызстан на 2012-2020 гг.).

Поэтому,  для увеличения доступа к электронным обучающим материалам по английскому языку, как учителям, так и учащимся, Министерство образования и науки Республики Кыргызстан совместно с Британским советом решили запустить проект по электронному обучению, чтобы решить поставленные правительством задачи. Мы думаем, что предлагаемый проект будет способствовать развитию навыков электронного обучения учителей и применению их в учебном процессе через использование онлайн ресурсов Британского совета, соответствующих учебным программам средних школ по английскому языку, что в свою очередь поднимет языковой уровень и повысит мотивацию учащихся к изучению английского языка.

Как считают наши партнеры в Минобразования КР, в настоящее время существует огромное количество разнообразных он-лайн ресурсов по английскому языку для учителей, преподающих в начальных, средних и старших классах. Однако, чтобы разобраться в этом многообразии и не тратить время на поиск необходимого материала, учителям необходима помощь в создании и обеспечении общей системы интернет ссылок на качественные образовательные ресурсы, соответствующие учебным программам, а также обучение тому, как ими пользоваться. Очень часто молодые и неопытные учителя, владеющие ИКТ навыками, не имеют достаточного опыта применения этих навыков в учебном процессе, а опытные учителя не всегда знакомы с информационными технологиями. Те же учителя, которые владеют навыками электронного обучения, тратят уйму времени при подготовке к уроку, подбирая материал из дополнительных интернет источников, чтобы сделать урок эффективным и интересным, так как хорошо продуманный и подготовленный урок ведет к полной отдаче на уроке, как учителя, так и ученика.

- Таким образом, проект сузит для учителей поиск нужной им информации?

- Проект по электронному обучению поможет  учителям развить необходимые навыки и упростит процесс поиска необходимых онлайн ресурсов, направленных на развитие у учащихся языковых навыков (аудирование, речь, чтение и письмо) через выполнение увлекательных и познавательных коммуникативных заданий. Проект предполагает обучение учителей с целью развития необходимых э-навыков и применения полученных навыков на уроках через использование онлайн ресурсов Британского совета.

- Значит, основные цели данного проекта это…

- Проект по электронному обучению ставит своей целью обеспечить равный доступ, как учителей, так и учащихся и их родителей к образовательным ресурсам и технологиям, повысить квалификацию педагогов по применению системы электронного обучения.

В целом, в ходе проекта рабочая группа изучила, проанализировала, отобрала необходимые онлайн-ресурсы в соответствии с учебными программами, разработанными Национальной академией образования Республики Кыргызстан по изучению английского языка на всех уровнях образования с 3 по 11 кл. Результаты работы отражены в пособии «Методические указания по использованию онлайн ресурсов на уроках английского языка с 3 по 11 классы» и включают программу, сопроводительную карту со ссылками на онлайн ресурсы, рекомендации по регистрации на вэбсайте и использованию ресурсов в учебном процессе. В скором времени после доработки это пособие появится на сайте Министерства.

Что касается проектной команды, то она включает координатора проекта со стороны Министерства образования и науки Кыргызстана, менеджера проекта со стороны Британского совета, а также рабочую группу из 10 учителей английского языка средних школ, отобранных на конкурсной основе (3 учителя — начальные классы; 3 учителя — средние классы; 3 учителя — старшие классы).

- На какой срок рассчитан проект?

- Проект рассчитан на период с июня 2015 года  по март 2016 года и охватывает 3 образовательных уровня.

Рабочая группа отобрала онлайн ресурсы, соответствующие лексическим и грамматическим темам учебных программ по английскому языку, с образовательных сайтов Британского совета. Результаты работы нашли свое отражение в пособии «Методические указания по использованию онлайн ресурсов на уроках английского языка с 3 по 11 классы». Пособие было апробировано учителями в Бишкеке, Нарыне, Оше и других регионах. Учителям была дана возможность апробировать материалы в классе и дать отзывы и рекомендации по улучшению качества содержания пособия. После доработки пособие будет размещено на официальном сайте  Министерства образования и науки Республики Кыргызстан, для того чтобы все учителя имели возможность бесплатно скачивать, использовать материалы на уроках и оставить свои отзывы и комментарии.

Планируется, что 10 авторов пособия будут проводить дальнейшую разъяснительную работу среди учителей английского языка, обучая их через презентации и каскадные тренинги тому, как регистрироваться на сайтах, как использовать ссылки на онлайн ресурсы по определенным лексическим и грамматическим темам учебных программ по английскому языку. Семинары для учителей будут носить практический характер с интернет-заданиями, где учителям будет предложено составить планы и провести мини-уроки по одной из заданных тем учебной программы.

Пользуясь случаем, хочу выразить благодарность всем, кто участвовал в создании пособия, оказывал поддержку и давал отзывы по улучшению содержания пособия. Надеюсь, что учителя оценят эффективность пособия, и  оно будет активно использоваться, как на уроках, так и для самостоятельной работы учащихся.

Айнура КАНИМЕТОВА, «Кутбилим»

 Бишкек шаарындагы Т.Сатылганов атындагы №69 комплекс-гимназия гуманитардык багытта, т.а. кыргыз тили жана адабияты, кытай жана немис тилдери боюнча тереңдетип окутат. Кытай тилин мыкты билүү боюнча дүйнө жүзү боюнча өткөрүлгөн сынакта бул гимназиянын окуучулары 3-орунду багынтып келишсе, немис тилин өздөштүрүү боюнча өткөн дүйнөлүк сынакта гимназиянын 11-классынын окуучусу Назира Эшенкулова 1-орунду жеңип, Германиянын тогуз шаарын кыдырып, семинар-тренингдерге катышып келди. Окуу жайдагы ийгиликтер тууралуу мектептин директору, Бишкек шаардык кеңешинин депутаты Сайрагүл АТАЕВА өз оюн ортого салат.

Максат — европалык стандарттагы дипломдорго ээ болуу

Профилдүү окутууну жүргүзбөсөк, статустуу мектеп өзүнүн жүзүн жоготот. №69 гимназия Бишкек шаарында, республикада чет тилин тереңдетип окутуу менен белгилүү болуп калдык.  Биздин негизги максатыбыз — кыргыз тилин өнүктүрүү, балдарга тилди жогорку деңгээлде окутуу. Кыргыз тилин жана адабиятын тереңдетип окутуу боюнча бир класс комплекти бар.  Гимназияда гуманитардык багытта иш жүргүзүлүш керек деп айтылат. Биз болсок ошол нукка өзүнөн өзү эле түшүп калыптырбыз.

Биринчи гуманитардык багытта кыргыз тили жана адабияты, андан соң кытай жана немис тилдерин тереңдетип окутуу  каралган. Тилдерди өздөштүрүү жаатында сөзгө алаарлык жетишкендиктерди айтсак болот.

№ 69 окуу-тарбия гимназиясында  немис тили 2004-жылдан бери тереңдетилип окутулат  жана  ZFA , DAAD, PAD  өкүлчүлүгү менен биргеликте иш алып барат.  Кыргызстанда Германиянын чет өлкөдөгү немис тилин берүү борборуна караштуу сегиз эле мектеп бар. Ал эми дүйнө жүзү боюнча 1000 мектеп бар экен. Азыр немис тили талапка ээ болбой жаткан учурда бизде бул маселе турган жок. Балдар өздөрүнүн каалоосу менен барып окушат. 11-класска келгенде окуучулар бул тилде эркин сүйлөп калышат.

Тереңдетип окутуунун негизги максаты — 9-класста европалык стандарттагы А2 В1 орто даражадагы тил дипломуна  экзамен тапшыруу жана  тил диплому сертификатына, 11-класста В2 С1 жогорку даражадагы тил дипломуна ээ болууну көздөйт. 2014-2015-окуу жылында 11-класста 10 окуучу экзамен тапшырып В2 деңгээлиндеги тил дипломуна ээ болушту. 9-класстарда  22 окуучу  В1 даражасындагы тил дипломун алышты. Биздин бүтүрүүчүлөр  Кубанычбеков Эрмек жана  Амантуров Темирлан   Ганновер шаарындагы жогорку окуу жайынын алдындагы Studienkolleg билим алып жатышат, мындан тышкары эки окуучубуз FSJ программасы боюнча иштөөдө.

Биздин гимназия Германия мамлекетиндеги Бремен шаарындагы Линкс дер Везер гимназиясы менен «Окуучуларды алмаштыруу»  проектиси алкагында тыгыз иш алып барабыз, жана жыл сайын немис окуучулары бизде конокто болуп, ал эми биздин окуучулар дагы Бремен шаарына барып турушат.

Немистер тарабынан уюштурулган ар кандай проекттерге окуучулар активдүү катышып, былтыркы окуу жылында 11-г классынын окуучусу Эшенкулова Наргиза бир айлык Германияга жолдомо утуп алып, июль айында Германия мамлекетинин тогуз  шаарында окуу-семинарында болуп келди. Немис тили бирикмесинде жыл сайын Германия мамлекетинен келген волонтер-мугалимдер дагы сабак беришет. быйылкы окуу жылында  Толкун Минуе  тандем сабактарын берип, окуучуларды тил диплом экзаменине даярдоодо.

Жыл сайын немис тили бирикмесиндеги мугалимдер тажрыйба алмашуу программасы боюнча Германия мамлекетинен өз билимдерин өркүндөтүшөт.

Тилди бүткөндөн кийин деңгээлине жооп берсе, атайын диплом алышат. Деңгээлин волонтер- мугалимдер текшеришет. Жазуу иштери атайын Германияга жөнөтүлөт. Ошол жерден гана диплом ыйгарылат. Тиешелүү деңгээлге чыккан окуучулар Германиядан окуганга мүмкүнчүлүк алып жатышат. Өткөнгө шарт түзүлүп жатат.

Тил — Кытайга жеткирет

Кытай тили  2004-жылдан бери киргизилген. Ага Кыргызстандагы Кытай элчилиги көмөк көрсөткөн. 2009-жылдан баштап Жусуп Баласагын атындагы улуттук университетинин алдындагы Конфуций институту менен келишим түзүлүп, Конфуций класстары ачылган.  Волонтерлор ыктыярдуу түрдө келишип, окуучуларды кытай тилинде эркин сүйлөөгөүйрөтүүдө. Учурда  11 класс-комплект  кытай тилин тереңдетип окуйт. Азия континенти боюнча Конфуций класстары 2012-жылы биринчи жолу № 69 окуу-тарбия комплекс-гимназиясында  ачылды.

Кытай тили бирикмесинин башкы максаттары — окуучуларга сапаттуу билим алууга  шарт түзүп берүү, окуучулардын  жеке кызыгуусуна ылайык дифференциалдуу окутуу жүргүзгөнгө шарт түзүү, кытай тилин эркин сүйлөө  менен бирге зарыл чөйрөдө колдоно билүүгөүйрөтүү.

Кытай  тили усулдук бирикмесинде жалпы  тогуз мугалим иштейт.  Анын  ичинен   Кытай мамлекетинен келген бир мугалим, бир волонтер, беш жергиликтүү мугалимдер бар.

Конфуций институту тарабынан берилген китептердин негизинде тилге окутулат. Кытай тили бирикмесинде предметтик ийрим жана элективдүү курс 5-11-класска чейин өтүлөт  жана кытай тилин тереңдетип окутууга көмөк көрсөтөт.  Конфуций институту тарабынан  ТСО (компьютерлер, парталар, интерактивдүү такта ж.б.)  жана  окуу материалдар менен жабдылган. Кабинеттердин бардыгында  дидактикалык материалдар, көргөзмө куралдар, мамлекеттик бурч жана ар түрдүү  тиркемелер,  интерактивдүү такта, магнитофон, компьютерлер, принтер менен жабдылган.   Ошону  менен бирге кытай тилин жогорку деңгээлде окутуусунун далили болуп, Кытай мамлекети тарабынан алынган билим  деңгээлин текшерүү тесттери, сертификаттары аныктайт.

Окуучулардын билим деңгээлин текшерүү  максатында Конфуций  институту  тарабынан HSK, YCТ  тесттери алынып, Кытай Эл Республикасынан текшерилип келүүдө. Тесттерди 4-11-класстын окуучулары кызыгуу менен тапшырышууда. HSK-5 деңгээлин алган окуучуларыбыздын саны жыл сайын көбөйүүдө.  Бул алынган сертификаттардын жыйынтыгы менен Кытай Эл Республикасынын жогорку окуу жайларына акысыз билимдерин улантууга мүмкүнчүлүк алышат.

Ушундай көрсөткүчтөрдүн жыйынтыгы менен 2013-2014-окуу жылынын бүтүрүүчүлөрү: Абдибаитова Бактыгүл, Дүйшөналиева Алтынай Тянжинь шаарынан, Бекназаров Бекзат, Ташматова Алина, Черикбаева Нуркыздар  Харбин шаарынан, Исмаилова Эркайым Жинхуа шаарында, ал эми 2014-2015-окуу жылынын 11-классынын бүтүрүүчүлөрү: Бактыбек кызы Раиса, Бейшеналиева Эркайым, Мамытбек уулу Бекдөөлөт, Нурлан кызы Нураида КЭРнын Шанхай шаарына төрт жылдык акысыз окууга жолдомо алып, окуп жатышат.

Мугалимдердин окутуу иши предметтик декадасы менен коштолот. Декада учурунда ачык сабактар жана сабактан тышкаркы кечелер өткөрүлөт. Мындай кечелер окуучулардын кытай тилине болгон кызыгуусун арттырат, мугалимдин профессионалдык чеберчилигин  көрсөткөнгө мүмкүнчүлүк берет. Бирикмеде иштеген мугалимдер үйрөнүү, изденүү жолунда. Жыл сайын жайкы каникулда окуучулар жана мугалимдер өз билимдерин жогорулатуу максатында Кытай Эл Республикасынын  шаарларынан окуп келишет. Жайкысын Конфуций институту тарабынан уюштурулган кытай тилин окуган мекемелердин жетекчилерин окутуу боюнча атайын бир айлык семинар Урумчи шаарында, Сяменге, Пекинде уюштурулуп, ал семинарга барып, доклад окуп келүүдөмүн.

2013-2014-окуу жылын ноябрь айында өткөрүлгөн дүйнөлүк «Достук көпүрөсү» кароо-сынагынын  жыйынтыгы менен Куньмин шаарындагы дүйнөлүк кароо-сынакка  Бактыбек к. Раиса  катышып,   III орунга ээ болду. Дүйнөлүк «Кытай достук көпүрөсү» кароо-сынагы өткөрүлгөндөн бери Орто Азия боюнча биринчи ирет мындай ийгилик болгондугу айкын болду. Бактыбек кызы Раиса Кыргызстандын желегин желбиретип келди десек туура болот. Ал Пекин шаарына акысыз алты айлык окууну жеңип,  2014-2015-окуу жылынын жарым жылдыгын Пекин шаарында өз билимин өркүндөтүп келди.

2014-2015-окуу жылында 11-класстын окуучусу Бекназаров Бекзат дүйнөлүк «Кытай достук көпүрөсү» чечендик өнөр боюнча кароо-сынагында 76 мамлекеттен барган 390 катышуучунун ичинен III орунга ээ болду.

2015-2016-окуу жылында 11-класстын окуучусу Алмазбек Алияр октябрь айында өткөрүлгөн  дүйнөлүк «Кытай достук көпүрөсү» чечендик өнөр боюнча кароо-сынагында 79 мамлекеттен барган  400 адамдан ашуун катышуучунун ичинен  Азия континенти  боюнча Кыргызстанга III орунду алып берди. Бул жерде да Азия континенти боюнча мындай ийгилик болбогондугун баса белгилөөгө болот.

2014-2015-окуу  жылында шаардык деңгээлде биринчи ирет кытай тили боюнча предметтик олимпиада уюштурулду.  1-орунга 10-класстын окуучулары  Алмазбек Алияр, Ишеналиев Нурхан 2-орунга, 11-класстын окуучулары  Бактыбек кызы Раиса 2-орунга,   Бейшеналы кызы Эркайым 3-орунга ээ болушту.

Гимназия жыл сайын тереңдетилген кытай тили боюнча республикалык, шаардык деңгээлдеги  Ж.Баласагын атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин алдындагы  Конфуций институту тарабынан уюштурулган мектептер арасындагы ар түрдүү  кароо-сынактарда байгелүү орундарга ээ болуп келишүүдө.

2015-жылдын 26-майында республикалык деңгээлде кытай тилин окуткан мектептин жетекчилери үчүн Ж.Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин алдындагы Конфуций институту жана № 69 окуу-тарбия комплекс-гимназиясы биргелешип , “Мектеп-Конфуций институту: Кытай тилин окутуунун кыйынчылыктары жана чечүү жолдору” илимий-методикалык конференцияда мектеп жетекчилери тарабынан ар түрдүү темадагы талкуу жүргүзүлдү. Кытай тилин окутууну мамлекеттик стандартка киргизүү, программаларды иштеп чыгуу, окуу пландарга киргизүү, окуу китептери менен Конфуций институту тарабынан толук камсыздалышы сыяктуу маселелер коюлду. Кытай тилин окутуу — окуучулардын келечеги үчүн, замандын талабы болуп жаткандыгын баса белгилешти.

Ж.Баласагын атындагы улуттук университетинин алдындагы Конфуций институту тарабынан жайкы каникул учурунда 15 күндүк курска өз билимдерин жогорулатып келүүүчүн гимназиянын мыкты окуучулары тандалып, 15 күндүк окуу курсуна барып келишти. Алар: 10-д классынын окуучулары Жолдошбекова Айжамал, Кубатбекова Нурсел, Темирбек уулу Бакытбек, 9-ж классынын окуучусу Исакова Венера.

Конфуций институту тарабынан борбор калаабыздагы №31, №2 жана бизде Конфуций класстар ачылган. Бирок ошол мектептердин ичинен №69 мыкты деп айтып жатышат. Анткени биз инновациялык мектеп катары мүмкүнчүлүктөрүбүз арбын. Маселен, немис менен кытай тилдерин тереңдетип окутууга кошумча сааттарды, чектөө сааттарды жогорураак кабыл алып, аны гимназиялык компонент  аркылуу өткөрүп жатабыз. Ошол сааттардын эсебинен биздин мүмкүнчүлүк жогорулады.

 Гүлнара Алыбаева, «Кутбилим»

СӨЗ БАШЫ

Кытай Эл Республикасынын Шинжаң Уйгур Автоном районунун борбору Үрүмчү шаарындагы Шинжаң педагогикалык университетинин «Арашан» окутуу районундагы Кунлун залында 24-25-октябрда «Манас» жана кыргыз салты» деген темада эл аралык илимий талкуу жыйын болуп өттү. Анын салтанаттуу бөлүгүндө СУАРдын өкмөтүнүн атынан Өргүл Жапар кызы чыгып сүйлөдү. Бул иш-чара Кытай өкмөтүнүн жана коммунисттик партиянын жетекчилигинде жогорку деңгээлде уюштурулган. Уюштуруучулары – Шинжаң педагогикалык университети менен Шинжаң «Манас» изилдөө борбору, Шинжаң педагогикалык университетинин Адабият институту, КЭРдин Кызыл-Суу Кыргыз автоном облусунун Адабият жана көркөм өнөрчүлөр бирикмеси, Кызыл-Суу Кыргыз автоном облусунун заттык эмес маданий мурастарды коргоо борбору, Кыргыз Республикасынын Президентине караштуу «Мурас» коомдук фонду, Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин Конфуций институту. Жыйын башында окуу жайдын ректору Вали Барат, Кыргыз Республикасынын Президентине караштуу «Мурас» фондунун башкармалыгынын төрагасы Тынчтыкбек Чоротегин, Кызыл-Суу Кыргыз автоном облусунун Адабият жана көркөм өнөрчүлөр бирикмесинин төрагасы Жумак Кадыр куттук сөздөрүн айтты.
Андан соң ушул жерде иштей баштаган тарых илимдеринин доктору, түрк элдерине таанымал фольклорчу Сулайман Кайыповго жана педагогика илимдеринин доктору, экс-ректор Искендер Исамидиновго окуу жайынын профессору күбөлүгү тапшырылды. Бул эки окумуштууга окуу жайынын жетекчилери элиталык үй, автомобиль бөлүп берип, иштөө үчүн бардык шарттарын түзүшкөн.
Пленардык жыйында Бээжинден келген профессор Лаң Йиң айым «Кыргыздардын бет тилүү салты жана анын «Манас» эпосунда чагылышы» деген темада баяндама жасап, кыргыз фольклорун жана салттарын эң мыкты биле тургандыгын көрсөттү. Сулайман Кайыпов «Манас» – кыргыз маданиятынын гипертексти» аттуу баяндама жасап, бул улуу жомоктун тексти кагазга түшкөн тамгалардын жыйындысы гана эмес, андагы айтуучунун үнү, мимикасы сөзсүз керектигин айтып, бир тексттин ичинен башка бир текст тамырлап кете тургандыгына мисалдар менен токтолду жана бул багытта аткарылууга тийиш болгон пландарды алдыга таштады. Дагы бир баяндамачы, немец окумуштуусу жана котормочу Карл Райхл эпосту англис тилинде которуп жаткан адис катары чыгармадагы чарайна, бадана, соот, ак олпок ж.б. сөздөрдүн маанисин жана аларды которуу проблемаларын ортого салды. Жапониянын Нагоя университетинин профессору Нишиваки Такао «Манас» эпосунун өз өлкөсүндө изилдениш абалы тууралуу айтып берди. Ал бул эпосту жапан тилине которууда. Түркиянын Ардахан университетинин профессору Эрдоган Алтынкайнак түрк элдеринин аза күтүү салты менен «Манас» эпосун байланыштыра караган. Ал-Фараби атындагы Казак улуттук университетинин профессору Булдырбай Анарбайдын сөзү Ч.Валиханов жазып алган эпостун алгачкы кагазга түшкөн вариантындагы салт-санаалардын чагылдырылышына арналды. Кытайлык кыргыз профессору Адыл Жуматурду жогорудагы баяндамалар тууралуу жыйынтык сөзүн сүйлөдү.

ЭКИ КҮН ТӨРТ СЕКЦИЯДА 48 БАЯНДАМА ЖАСАЛДЫ

Ал баяндамачылар Орусия, Япония, Кытай, Казакстан, Түркия, Кыргызстан сыяктуу өлкөлөрдөн келген. Биздин өлкөдөн академик А.Акматалиев, профессорлор Ж.Бөкөшев, А.Муратов, Б.Сагынбаева, Ж.Орозобекова, А.Мурзакметов, Ж.Дүйшеев ж.б. окумуштуулар катышты. Адабиятчылар, тилчилер, философтор, педагогдор ж.б. манас таануу багытындагы адистер «Манас» жана улуттук ишеним, кыргыздардын түлөө өткөрүү кыймылы, сыйкырчылык жана бакшылык, тыйымдар, сырдуу белгилер (сан, түс, ж.б.), байыркы кыргыздардын өндүрүш, дыйканчылык, малчылык, аңчылык салттары, элдик билимдер, элдик оюндар, тамак-аш, турак-жай, кийим-кече салты, кол өнөрчүлүгү ж.б. проблемалардын тегерегинде кеңири сөз кылды. Жыйындын материалдарын даярдоодо Шинжаң «Манас» изилдөө борборунун башчысы профессор Мамбеттурду Мамбетакун жетектеген Гүлбаар Кожеш кызы, Мамбетайса Мамбеттурган уулу ж.б. окутуучулар көп иштерди жүргүзгөн.

ЖУҢГО КЫРГЫЗДАРЫНЫН АКТИВДҮҮЛҮГҮ

Эки күн бою жыйындан бир да киши чыгып кетпей, талкуулар абдан кызыктуу жана майнаптуу болду. Баарынан да бул иш-чарага Жуңго кыргыздары Жусуп Мамайдын вариантынан алынган мисалдар менен активдүү катышты, эпосту терең билерин далилдешти. Бээжинден профессор Адыл Жуматурду мырза, илим доктору Токтобүбү Ысак кызы, булак таануучу Жаркын Турсун, Үрүмчүдөн «Тил жана котормо» журналынын редактору, филология илимдеринин доктору Макелек Өмүрбай Кармыштегин, доцент, философ Токтокан Ысмайыл кызы, котормочу, адабиятчы Мамбет Аамат, Кашкар шаарынан Сайыпбек Аалы уулу, Амирбек Сатыбалды, Ланжов шаарынан магистрант Эрзат Адыл уулу, Кызыл-Суудан жазуучу жана аалым Амантур Абдырасул, мугалим Жаңыбак Мамбеталы, Алымжан Абдыкерим, Токтонур Аамат, Токтосун Асанбек, Амирбек Сатыбалды уулу, Аалы Сүйүнбай уулу, Токобай Бостонтегин, Иледен текестик мугалим Токтосун Асанбек ж.б. изилдөөчүлөрүн баяндамалары манас таануунун жаңы барактарын ачкандай болду.

ШИҢЖАН (СИНЬЦЗЯН) ПЕДАГОГИКАЛЫК УНИВЕРСИТЕТИ

Окуу жайы Улуу жибек жолунун тоому болгон Тянь-Шань тоолорунун түндүк этегинде жайгашкан Үрүмчү шаарында 1978-жылы ачылган. Анын ачылышынын бирден-бир максаты ШУАРдагы майда улуттарга билим жана илим берүү болгон. Ал кезде бул аймактар артта калган. Кызыл-суулуктардын айтуусунда, ошол кезде студенттер Артыштан Үрүмчүгө советтер берген жүк машиналар менен бир жумада араң келишчү экен. Азыр Кашкарга чейин учактар жана өтө ылдам жүрүүчү поезддер менен тез эле жетип барышат. Университетти 30 миңден ашык адис бүтүрүп чыкты. Учурда 11 институту бар, аларда жогорку билим берет, адистик жогорулатат. Ушул тапта 23 миң студент билим алууда, алардын ичинен 800 магистрлик диплом алууга талапкерлер. Аймактык деңгээлдеги эки предмет – эл таануу жана дин таануу, оазистик изилдөө, андан башка да окуу жайдык деңгээлдеги жети предмет окутулат, алар: педагогика, этникалык тил жана адабият, Кытайдын батыш аймагынын тарыхы жана адабияты, спорт, музыка таануу, математика жана прикладдык математика, маркстик теория. Университеттин курамында төрт илимий-изилдөө борбору, 10 изилдөө секциялары, 16 илимий-изилдөө институттары орун алган, демек, ал жерде окутуу гана эмес, илимий изилдөө да башкы орунда турат. Ошол борборлордун бири «Манас» изилдөө борбору. Окуу жайынын китепканасында 1,2 миллион китеп бар.
1992-жылы Чет элдик иштер боюнча мамлекеттик акимчилик окуу жайына А классындагы квалификация ыйгарып, башка өлкөдөн студенттерди алууга укук берген. 1994-жылы чет элдиктерди окутуу укугу бар 200 университеттин катарына кирген. 1995-жылы ЮНЕСКОнун эл аралык университеттеринин бирикмесинин тизмесине кирип, эл аралык даражасына (Xinjiang Normal University) жетишкен. Университет биздин Ош мамлекеттик университети менен байланыш түзүп келе жатат. КЭРдеги кыргыздарды кыргыз тили жана адабиятынан окутуучу мугалимдерди даярдоочу топ түзүлгөн. Окуу жайынын жалпы аянты 611,7 кв.м. Азыр эми адырлар арасындагы кампуста улам жана имараттары курулуп жатыптыр. Бул жагынан Шинжаң педагогикалык университети Борбор Азиядагы окуу жайларынын алдыңкы сабында турат, дүйнөлүк мыкты окуу жайлары менен атаандаша алат.

МАНАС ТААНУУ БАГЫТЫНДАГЫ ИШТЕР АЛИ АЛДЫДА ЭКЕНДИГИ АЙТЫЛДЫ

Алар кыргызча биринчи чыккан китеп катары В.В.Радлов жазып алган варианттын басылышынын 130, Ч.Валихановдун эпостун үзүндүсүн жазып алышынын 160 жылдыгын белгилөө, чыгарманын толук тексттин мимикалары, жесттери, обондору менен электрондук талаага киргизүү, кытайлык манас изилдөөчүлөрдүн текстерин кириллицада чыгаруу жана тескерисинче, манас таануу борборлорунун ишин координациялоо, дастан таануу жыйындарын жыл сайын өткөрүү. Тарбагатай, Такла-Макан, Шайдылда Базар, Лопнор ж.б. аймактарга этнографиялык саякаттарды уюштуруу. «Манас» эпосун эл аралык деңгээлде таанытуу.
Мына ушул алкакта Т.Чоротегин кийинки жылы июнь айында КР Президентинин колдоосу менен Жусуп Мамайдын мурасын жана жалпы манасчылык өнөрүнүн маселелерин изилдөөгө арналган үчүнчү эл аралык илимий-тажрыйбалык жыйын Жалал-Абад мамлекеттик университетинде өтөрүн билдирсе, коомдук ишмер жана котормочу Жумак Кадыр 2016-жылы августта Кызыл-Суу Кыргыз автоном облусунун борбору Артыш шаарында «Манас» эпосуна арналган жыйындын экинчиси өтөрүн белгиледи.
Маомаонун «Менин атам Ден Сяопин» аттуу чыгармасынын кыргызча басылышы ШУАРдын өкмөт жетекчилерине, Жусуп Мамайдын биздин арибде чыккан томдуктары жана окумуштуулардын ала барган китептери «Манас» борборуна тапшырылды.
«Манас» жана кыргыз салты» деген темада өткөн эл аралык илимий талкуу улуттук маданият тармагындагы ири окуя болуп калды.

Абдыкерим МУРАТОВ,
Бишкек – Үрүмчү

Өткөн жумада Бишкек шаарында белгилүү коомдук ишмер, окумуштуу, педагог Карыбек Молдобаевдин бул дүйнөдөн өткөнүнүн бир жылдыгы белгиленди. Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин  “Жал” студенттик шаарчасында эскерүү аземи өткөрүлүп, ага маркумдун өмүр жолундагы үзөнгүлөш шакирттери – экс-президент Роза Отунбаева баш болгон бир топ мамлекеттик ишмерлер катышышты. Карыбек Молдобаев жөнүндө «Мезгил канатындагы өмүр» (авторлору: Станбулбек Мамбеталиев, Абды Сатаров, Артыкпай Сүйүндүков) аталыштагы видеофильм көрсөтүлдү. «Карыбек Молдобаев» атындагы дарскана ачылды. “Мезгил жана өзүм тууралуу ой жүгүртүүлөр” деген Карыбек Молдобаевдин мемуардык китебинин бет ачары өткөрүлдү. Кыргыз-Түрк «Манас» университетин ийгиликтүү студенттери үчүн Карыбек Молдобаевдин неберелери тарабынан уюштурулган «Карыбек Молдобаевдин стипендиясы» аталыштагы сыйлыгы, аталган университеттин алдынкы үч студентине тапшырылды. Бул жөрөлгө ар жыл сайын Карыбек Молдобаевдин туулган күнүндө 14-ноябрда тапшырылары айтылды. Эртеси Ала-Арча Мамлекеттик Мемориалдык көрүстөнүндө Карыбек Молдобаевдин келишимдүү эстелиги ачылды жана “Алтын казына” ресторанында аш-куран окутуу тамагы берилди. Ошол куран окутуу аземинин алдында атайын ушул иш-чараларга катышыш үчүн Түркиядан келишкен эки кесиптеш шакирттерине сөз берилди. Бири — Карыбек Молдобаевдин ректорлук мезгилинде анын орун басары болуп иштеген профессор, доктор Сейфулах Чевик, экинчиси — он жыл бою Гуманитардык факультеттин деканы катары эмгектенген, кыргыз билиминин артыкчылыгы төш белгисине татыган, профессор, доктор Ильхан Шахин. Экөө тең Карыбек Молдобаев жөнүндө омоктуу эскерүү пикирлерин айтышып, аземге катышкандардын көңүлдөрүн ыраазы кылышты. Бул жерде, мына ошол эскерүү  аземинде айтылган пикирдин бирөөсүн газета окурмандарыбызга жарыялап коюуну туура көрдүк.

Ильхан Шахин, профессор, доктор:

«Карыбек Молдобаев Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин түзүлүшүнө жана өнүгүү багытына чоң салым кошкон”

 - Урматтуу Карыбек Молдобаевдин үй-бүлөсү, бир туугандары, достору жана кесиптештери, Түрк дүйнөсүнүн акылманы, аксакалы, даанышман окумуштуусу болгон Карыбек Молдобаевдин бул дүйнөдөн кеткенине, мына бул күндөрү бир жыл болду.

  Убакыт ушунчалык тез өттү. Адамзаты бул дүйнөгө келген бир конок. Бирок адам артында кандай из калтырат, бул өзгөчө бир маселе. Менин оюмча, Карыбек агай бизге эле эмес, бүтүн Түрк дүйнөсүнө ата сыяктуу болду, өрнөктүү мугалим болду, кеменгер даанышман болду, ал ар дайым иштин көзүн билчү.  Агайыбыздын кыраакы көз карашы менен Кыргыз-Түрк «Манас» университетинде бир далай эл аралык деңгээлдеги иштер аткарылды. Бул эл аралык иштердин бир-экөөсүн айта кетейин. Биринчиси, Карыбек агай Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин түзүлүшүнө жана өнүгүү багытына чоң салым кошту. Экинчиси, балким, менимче эң маанилүүсү, Түрк цивилизациясы изилдөө борборун негиздеп, ал жөнүндө эл аралык өтө маанилүү иштерди аткарды. Ыраматылык агайыбыз Түрк цивилизациясына байланыштуу иштер университеттин түзүлүшүндөгү негизги максат экендигин бизге ар дайым айтып келди. Үчүнчүсү, дүйнөлүк жазуучулардын катарын толуктаган Чыңгыз Айтматов Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин даанышманы жана анын ардактуу профессору болушуна түздөн-түз таасир этти. Төртүнчүсү, дүйнөлүк деңгээлде таанылган белгилүү окумуштуулар ушул университетке чакырылып чыгармачылыкта иштешти. Бешинчиси, Япония, Америка, Россия жана Батыш мамлекеттериндеги университеттер менен байланыштар түзүлүп, илимий изилдөөлөр үзүрлүү жүргүзүлдү.    Карыбек агайыбыз раматылык болгондон кийин анын коллегалары жана шакирттери Карыбек агайдын баскан жолун эстеп, Түрк цивилизациясы жөнүндө сериал китептердин чыгышын колго алдык. Бул сериал китептер Turkic Cilivization Studies (Түрк цивилизациясын изилдөө) аталды. Мунун биринчи томун Карыбек Молдобаевди эскерүүгө арналып, жакында стамбул шаарында басмадан чыгардык. Китепте Америка, Түркия, Кыргызстан, Казакстан, Кореядан, Япония жана башка өлкөлөрдөн 23 адис-окумуштуулардын Карыбек Молдобаев жөнүндөгү эскерүүлөрү жана Түрк цивилизациясынын орчундуу маселелерин изилдөөгө арналган макалалары басылды. Бул китеп Стамбулдагы (Түркия) Ишкерлер биримдиги тарабынан каржыланып басылды. Мындан тышкары «Түрк цивилизациясы жана Карыбек Молдобаев» аталыштагы эл аралык симпозиумун уюштуруп өткөрүү даярдыктарын көрүп жатканыбызды айтып кетким келет.  Карыбек агайыбыз бул дүйнөдөн кетсе дагы, анын жасаган иштери мындан ары дагы уланарына ишенебиз. Агайыбыздын жаны бейиштен орун алсын, үй-бүлөсүнө жана бир туугандарына көңүл айтуу менен ыраазычылык билдирем.

Майрамбек Токторов, «Кутбилим»

Дүйнөлүк педагогикадагы жылдызы жарык жанган улуу инсандардын бири чех элинин кулуну, педагог-гуманист Ян Амос Коменский болуп эсептелет. Бул акылман адам азыркы билим берүү системасынын өзөгүн түзүп кеткендердин көч башында турат десем аша чапкандык болбос. Педагог катары өзүнүн ак эмгеги менен дүйнөнүн тарых китебинде, анын ичинен элге билим берүү беттеринде алтын тамгалар менен жазылып калды. Менин оюмча, ар бир педагог, ар бир мугалим бул инсан туурасында азыноолак болсо дагы маалыматтарга ээ болууга тийиш. Ошондуктан мугалимдер күнүн утурлай, Я. А. Коменскийдин өмүр жолу, жасаган эмгектери туурасында жазып кетүүнү туура көрдүм.

Ян Амос Коменский 1592-жылы 28-мартта Чехия мамлекетинин Нивница шаарчасында жарык дүйнөгө келген. Ата-энеси жогорку билимдүү эмес, жөнөкөй адамдардын катарын толукташкан. Болочок педагог 12 жашка чыкканда, башына адам көтөрө алгыс кайгы түшүп, чума оорусунан атасы, апасы жана эки бир тууганы каза болуп калышат. Ал эми өзү алысыраак эжесинин колунда тарбияланган.

Мектеп босогосун аттап, аны ийгиликтүү аяктаган соң, 1611-жылы Герборн университетине тапшырат. Ушул эле жылы диний көз караштарга ылайык чокунтуу жөрөлгөсү (крещение) болуп, жаңы ысым – Амос экинчи атына ээ болот. Окуусун андан ары улантып, ошол мезгилдин абройлуу Гедельберг университетине тапшырат. Мына ушул окуу жайда окуп жүргөн мезгилинде чыгармачылыгынын алгачкы кадамдарын баштап, «Бардык нерселердин театры» («Театр всех вещей») деген оригиналдуу энциклопедиясын жазып чыгат.

1627-жылы көптөгөн тажрыйбаларды топтоп алуу менен жалпы билим берүүнүн теориясы туурасындагы эмгегин жаратууга киришет. Туура беш жылдан кийин, ал эмгегин «Дидактика» деген аталышта чех тилинде басып чыгарып, ал эми 1638-жылы жазган китебин кайрадан иштеп чыгып, көптөгөн толуктоолорду киргизип, латын тилине которуп «Улуу дидактика» деген ат менен окурмандарына сунуштаган. Бул эмгек Я. А. Коменскийдин эмгек жолундагы эң чоң жетишкендиги болуп саналат. Себеби, мына ушул эмгеги окумуштууга улуулукту, абройлуулукту алып келген. Бүгүнкү күндө дагы «Улуу дидактика» өз сынынан кетпей, дүйнөнүөзгөртүп, аны башка нукка бурган китептердин катарынан орун алып, арадан канча жылдар өтсө дагы, маани-маңызын жоготпой келе жатат. Бул өз учурунда улуу ойчулдун тапкычтыгы, келечекти көрө билгендигинен кабар берет.

Я. А. Коменский «Улуу дидактика» эмгегинде окутуунун жалпы теориясындагы көптөгөн суроолордун тегерегинде ой жүгүртүп, аларга теориялык жана практикалык негизде, терең талкуулоо менен жооп бергенге аракет кылган. Китеп, башка эмгектерден айырмаланып, бир нече бөлүктөрдөн турган киришүү менен башталат. Биринчи бөлүгү дидактиканын коомго тийгизген жакшы жактарына, экинчи бөлүгү жалпы окурмандарга, ал эми үчүнчү бөлүгү жогорку постто турган (өкмөт башчылары, чиркөө башчылары, ректорлор ж. б.) адамдарга кайрылууга арналган. Кийинки бөлүмдөрүндө окутуунун жалпы принциптери кенен берилген. Андан ары барактаган болсок, автор кийинки сөзүн мектеп дисциплиналары, мектептин түзүлүшү, мектепке чейинки тарбия, тилдик билим берүүлөр (эне тили жана башка тилдер) туурасында улаган. Ал эми китептин акыркы бөлүмүн Я. А. Коменский өздүк идеяларды, ойлорду жашоодо ишке ашыруунун шарттарын, жолдорун теориялык жана практикалык жактан көрсөтүп берүүгө арнаган. Ошондой эле автор китебин аяктап жатып, педагогика жалпы илим, аны тек гана окутуучулар, мугалимдер гана билбестен, ата-энелер дагы билүүгө тийиш, ошондо гана натыйжалуу тарбия жана билим берүү процесси жемишин бере тургандыгын баса белгилеп кеткен. «Ар бир бала туура тарбия жана билим алгандан кийин гана бакубат жана өнүккөн өлкөнү түзө алабыз, ал эми бул үчүн, албетте, баарыбызга ийкемдүү, түшүнүктүү болгон педагогика керек…» дейт автор.

«Педагогиканын атасынын» өмүрүнүн ар бир жылында удаасы менен баа жеткис эмгектери жарык көрүп турган. Алсак, «Тилдерге ачык эшик», «Астрономия», «Физика» жана дүйнөдө биринчи жолу үй-бүлөлүк тарбиялоого арналган  «Эне мектеби» («Материнская школа») китептери. Я. А. Коменский «пансофия» деген аталыштагы философиясын иштеп чыгуунун жана жайылтуунун үстүндө көп аракеттерди жасаган. Пансофия – баарына бардыгын окуп-үйрөтүү деген багыттагы агым болуп, инсанды өнүктүрүүнүн комплекстүү ыкмаларын камтыган. Бул идея европа окумуштууларынын дагы кызыгууларын арттырып, айрым сынчылардын талаш-тартыштарын жараткан.

Я. А. Коменский коомчулукка педагог, калктын мугалими гана эмес, саясий чөйрөгө аралашкан инсан катары да маалым. Дегеним, Англия менен Нидерландия аянычтуу согуш башташканда, улуу ойчулдун даанышмандыгы жана дүйнөлүк аброю чоң таасир этип, Я. А. Коменскийдин катышуусунда чоң жыйын болуп, окумуштуунун маңыздуу, адилеттүү сөздөрүнөн кийин, каршылашып жатышкан эки тарап тынчтык келишимине кол коюшкан.

Улуу педагог түзгөн мектептердин башка мектептерден болгон өзгөчөлүгү окутуунун системалуулугунда эле. «Окутуу процессинде дайыма системалуулук орун алышы керек, болбосо окуучунун алган билимдери эч натыйжа бербейт» деп санаган Я. А. Коменский. Ал көрсөткөн ыкма боюнча мугалим окуучуга билим берүү учурунда фактыдан жыйынтыкка, мисалдардан эрежелерге, конкреттүүлүктөн абстрактуулукка, жеңилден татаалга, жалпыдан жеке түргөөтүшү керек. Мына ушундай өңүттөгү системалуулук орун алганда ар бир окуучунун аң сезиминде түшүнүктөр туура калыптанып, мугалимдин берген билими эффективдүү болот.

Я. А. Коменскийдин эмгектеринин көпчүлүгүндө мугалим жөнүндө түрдүү, маңыздуу ой толгоолор берилген. Жада калса анын «Пампедия» деген эмгегинин бир бөлүмү толук мугалимдерге арналган.        Я. А. Коменский: «Мугалим деген педагогикалык чеберчиликке ээ болгон, өз ишин чексиз сүйгөн, чыгармачыл, окуучулардын өз алдынча ой жүгүртүүсүн, билимге болгон кызыгуусун өстүргөн, окуучулардан коомго пайдалуу адамдарды тарбиялап чыгарган инсан, эмгекчил жана билимдүү адамдын үлгүсү болууга тийиш» деп жазып кеткен.

  Улуу ойчул өмүрүнүн акырына чейин өзүнүн илимий чыгармачылыгын токтоткон эмес. Анын акыркы эмгектерин атайын жардамчылары жазып берген. Я. А. Коменскийдин доорунан бери төрт кылымга жакын убакыт өтсө дагы, дүйнө эли   Я. А. Коменскийди педагогика илиминин негиздөөчүсү, атасы катары таанып, сыйлап келишет. Анын теориялык жана практикалык табылгалары өз баркын, наркын жоготпой, дүйнөлүк заманбап окутуунун теорияларынын өзөгүн түзүп келе жатат. Жогорудагы кыскача анализдеп өткөн эмгектерин билбеген күндө дагы, унутуп калган күндө дагы                             Я. А. Коменскийдин билим берүү системасына киргизип кеткен класстык сабак, көрсөтмөлүү окутуу ыкмасы, эне тилде окутуунун артыкчылыгы, танапис, каникул, чейректерге бөлүп окутуу, мектеп сабактарынын жүгүртмөсү (расписание) ж. б. өңдүү табылгалары коомдун, анын ичинен мугалимдердин эсинен кетпейт болуш керек.

Айбек  ЭМИЛБЕК уулу,

УКГнын ИИ боюнча директорунун орун басары

Бишкек шаардык кеңештин төрагалыгына жаш саясатчы,  шаардык кеңештеги КСДП фракциясынын мурдагы жетекчиси Алмаз Кененбаев шайланганына аз гана убакыт болду. Анын ишке жоопкерчиликтүү караганы, бир эмес үч жогорку окуу жайын ийгиликтүү аяктаганы, ой чабытынын кенендиги, ички көрөңгөсүнүн тереңдиги, эң башкысы адамгерчилигинин бийиктиги, ошондой эле заманбап ой жүгүртүүсү төрагалык тактыга алып келди. Буга чейин эле Алмаз Кененбаев шаардагы билим берүү тармагына өзгөчө көңүл бөлүп келген депутаттардын бири. Анын демилгеси менен кароосуз калган бала бакчалар кайрадан ремонттолуп, ишке киргизилсе, айрым менчикке өтүп кеткен бала бакчалар кайтарылууда. Мына ушул өңдүү билим берүү тармагынын күн тартибинде турган айрым маселелер тууралуу маек курдук. Анда эмесе сөз башынан болсун.

- Алмаз Муканович, ордуңуз кут болсун! «Жаш келсе ишке, кары келсе ашка» дегендей, сиздин демилгеңиз менен шаардык билим берүү тармагында бир топ жакшы иштер аткарылып жатат. Мугалимдердин социалдык абалын мындан ары жогорулатууга, алардын сапаттуу иштешине кандай иш-аракеттер бар? Мындан кийинки кадамдарыңыз, максаттарыңыз тууралуу кеп баштасаңыз.

- Төрагалык кызматка чейин эле көп жумуштарды аткардык. Кыргызстан социал демократиялык партия социалдык тармактарга абдан чоң маани бурат. Мына жаңы окуу жылына карата өлкө башчыбыздын демилгеси менен Дордой жаңы конушунда жаркыраган, заманбап мектеп ачылды. Аны Алмаз        Шаршенович Атамбаев өзү ачып, бир топ жылуу сөзүн айтты. Ошондой эле анын демилгеси менен Көк-Жар кичирайонунда 280 балага ылайыкталган чоң бала бакча курулуп жатат. Мындан ары дагы бала бакчалардын сандарын көбөйтүү менен алардын сапатына өзгөчө маани бурабыз.

Жеке менин демилгем менен борборубуздагы №56 башталгыч мектеп окуп келген имаратты кайрадан бала бакчага кайтаруу маселесин эки жылдан бери көтөрүп келаткам. Анткени ал 2012-2015-жылга чейин кароосуз калып, эскирип, бүлүнө баштаган эле. Быйылкы жаңы окуу жылына карата жергиликтүү бюджеттен 19, 958 млн. сом бөлдүртүп, ал имарат реконструкциядан кийин №85 бала бакча болуп ачылды. Ички, сырткы көрүнүшү калыбына келтирилди. Балдардын татыктуу таалим-тарбия алышына бардык шарттар түзүлдү десем ашыкча болбостур. Менин айтайын дегеним, бөбөктөрдүн көксөгөн кыялдарына, бийик максаттарына жетүүүчүн колубуздан келип турган чакта бардык  шарттарды түзүп, күч-дареметибизди жумшообуз зарыл. Бала бакчадан балдар эмгекчилдикке, адамгерчиликке, мекенчилдикке тарбияланышы керек. Алар — Кыргызстандын келечеги.

Көптөгөн бала бакчалар кезегинде менчиктештирилип кетип, анын азабын өзүбүз жон терибиз менен тартып жатабыз. Фактыга кайрылып көрсөк, азыр шаар боюнча 79 муниципалдык мектепке чейинки билим берүү мекемелеринде 29252 бала тарбияланат.  Мисалы, бала бакчаларда бир топто 25-30 баладан ашпаш керек, бирок учурда 60-90 чейин балдар кабыл алынып жатканы коомчулукка белгилүү. Бул мамлекеттик билим берүү стандартына каршы келет. Албетте, балдардын көптүгү алардын коопсуздугуна, ден соолугунун чың болушуна терс таасир берип жатканы баарыбызга түшүнүктүү. Ошондуктан бала бакчаларды көп куруу керек.

Негизи алдыма койгон максатыма жеттим десем болот. Депутаттык чоң иш жасадым. Мындан сырткары, №78 бала бакча ачылды. Мурда ал жерде 1-Май райондук соцфонду жайгашып келген. Балдардын бул уясын дагы кайтарып бердик. Дегеле советтик мезгилде мектеп, бала бакча болуп курулган имараттар өз калыбына келтирилип, өз функцияларын аткарышы керек. Биз ушулардын үстүнөн тыкыр иштейбиз. Менчикке чыгып кеткен, кароосуз калган билим берүү мекемелерин кайрадан калыбына келтиребиз деп ойлойм.

- Ош шаардык мэриясы менен шаардык кеңеши мугалимдердин социалдык абалын жакшыртуу максатында бир топ алгылыктуу иштерди жүргүзүп келатышат. Сиздерде кандай?

- Бизде дагы жаман эмес. Менимче, буга чейин  шаардык мугалимдердин эмгек акысына 1000 сомдон кошумча берилип келатат. Мына жакында эле Өкмөт мугалимдердин эмгек маянасын дагы 50% көтөрдү. Дегеле биздин мугалимдерге болгон көз карашыбыз өзгөчө. Анткени ааламга таанылган кеменгер болобу, илимдин туу чокусун багындырган окумуштуу болобу, же мамлекетти башкарган өлкө башчы болобу, айтор, адамзатты суктандырган мыктылардын мыктылары да бир кезде Устаттын колунан таалим-тарбия алган. Нечендеген үлкөндөрдүн баары Мугалимге таазим кылып келишкен. Анткени ар бир баланын шык-жөндөмүн ачып, инсандыгын калыптандырып өстүргөн — бул Мугалим. Алардын эмгеги ары татаал, ары ардактуу! Мугалим үчүн мектеп менен окуучу — экинчи үй-бүлө. Бир эле шаардык мугалимдер эмес, жалпы мугалимдерге мен ыраазычылык билдирем жана таазим кылам. Кыйын кезде алар кызматын таштабай, жоопкерчилик менен аткарып келатышат. Жеке мен алардын ишин жогору баалайм. Келечекте эң мыкты деп аталган мугалимдерге батир берсек деп кыялданып жатам. Азырынча айтпай турайын, бирок келечекте мугалимдердин эмгегин баалоодо бир топ жакшы иштер аткарылат.

Шаардык мугалимдер — борбор калаабыздын элитасы. Баса, Бишкек шаардык кеңешинин чечими менен 2009-жылдан бери «Жаш мугалимдин депозити» программасы ийгиликтүү аткарылып келатат. Биринчи жылы жаш адистин эмгек акысына 2000 сомдон кошулат, экинчи жылы — 2500 сом, үчүнчү жылы — 3000 сом кошулуп берилет. 2015-жылга карата шаар боюнча ушул программанын алкагында 165 жаш адис эмгектенүүдө.  2011-жылдан тарта 90 миң сом ар бир катышуучуга берилип келатат. Ушул аралыкта  программанын 70 катышуучусуна 8,2 млн. сом төлөнүп берилди.

Негизинен шаарды өнүктүрүүгө, социалдык колдоого муктаж кызматкерлерге көбүрөөк каражат кароого, албетте, чамабыз чак болуп жатат.  Салыктын 50% Бишкек шаарында чогултулат, бирок анын 19% гана шаардын өнүгүшүнө берилет. Ал 7 млрд. сомдон ашыгыраак акча болот. Эгерде борбор калаада чогултулган каражаттын  30-35% шаардын бюджетинде  калса, анда ириде ошол мугалимдердин, дарыгерлердин социалдык абалын жакшыртууга болот эле.

- Өкмөт башчы Темир Сариев мамлекеттик ипотеканы баштоо боюнча айтып жатат. Борбор калаада мугалимдерге пайызсыз 10 жылга болобу, 5 жылга болобу батирлер салынабы?

- Бул абдан туура суроо. Мугалимдерден билим берүүнүн сапатын сурагандан мурда, алардын жашоо шартын жакшылап түзүп берүү керек. Бул жагынан алганда мына жакында эле Туңгуч кичи районунда 135 квартиралуу 9 кабаттуу үй мугалимдерге, дарыгерлерге, муниципалдык мекемелерде иштеген кызматкерлерге берилди. Бир бөлмөлүүүй 19 миң долларга турса, анын 30 пайызын  ириде төлөп, андан соңүйдүн ачкычын алгандан кийин дагы 30% төлөп, калган каражатты беш жылдын ичинде төлөп бүтөт. Азыркы базар экономикасында бул арзан деп ойлойм. Ооба, үйлөр курулат.

- «Жүрөгүм менин балдарда» аттуу шаардык сынактын жеңүүчүлөрүнө кезегинде бир бөлмөлүүүй берилип келген эле. Кийинки мезгилде эмнегедир токтоп калды. Ушундай жакшы жөрөлгөлөрдү кайрадан жандандыруу сиздин планыңызда барбы?

- Азырынча айта албайм. Бирок кезеги келгенде ошондой сыйлыктарды коюу керек. Азырынча сынактын жеңүүчүлөрү колдоруна 70 миң сомдой алышат.  Бирок жогоруда мен айтып кеткендей, мугалим жумурияты эң жогорку сыйлыктарга татыйт. Шаардын элиталарына батирлерди берүү максатыбыз да, оюбуз да бар. Буюрса, бир эле мугалимдер эмес, дарыгерлер, өзгөчө жаштар үчүн ыңгайлуу жашоо шартын түзөлү деп жатабыз. Кур эле сөздөрдү айтпай, буюрса баары аткарылгандан кийин айтсам болот.

- Билим берүү системасы эмнеден аксап жатат деп ойлойсуз?

- Менимче, системаны түп-тамырынан бери карап чыгуу зарыл. Советтик система жаман эмес болчу. Мына ошол системанын жакшыларын коркпой-үркпөй эле алуу керек.

Шаардык мектептерде эң мыкты мектеп директорлору иштейт. Ошолорду жоготуп албаш үчүн, алардын айлык акысын көтөрүү керек экенин айтып кетүү абзел. Мына караңызчы, республикалык бюджеттен мектептердин баарына бирдей каражат бөлүнөт. Иштерман, ишке жоопкерчилик менен караган мектеп жетекчисинин билим уясы зыңкыйып турат: мектептин кире беришинен баштап материалдык-техникалык базасынын чыңдалышына чейин чекчейет. Мисалы, борбор калаадагы Т.Сатылганов атындагы №69 комплекс-гимназиянын директору, биздин кесиптешибиз Сайрагүл Атаеваны айтып кетсем болот. Бул киши жетектеген мектепке киргенде жөн эле адамдын көзү ачылат. Экинчиден, балдарга билим-тарбия берүүгөөзгөчө көңүл бурулуп келет. Бул мектепте шахмат классы, Конфуций классы, кытай, немис тилдерин тереңдетип окутуп жатканынын өзү эле жетекчинин иштермандыгын айгинелейт. Мен муну менен эмнени айткым келет, Бишкек шаарында эң мыкты мектептер,  аны жетектеген мыкты жетекчилер арбын. Биз аларды кордобой, жоготпой, майдай сактап калышыбыз керек. Алардын тажрыйбаларын жайылтып, бардык мектептерди шаардын статусуна ылайык кылсак деген изги ой бар.

Ошондой эле кесипкөй, чыгармачыл мыкты жаш мугалимдерди чет өлкөлөргө кетирбей, алып калганга шарттарды түзүү керек.  Мыкты, билими күчтүү, өз кесибин сүйгөн мугалимдердин колунан, албетте, мыкты окуучулар чыгат. Билимдүү жаштардын колунда — биздин мамлекеттин келечеги. Мындан сырткары, чет мамлекеттердеги ири жогорку окуу жайларга өтүп, ошол жерде калып калган акылдуу жаштарды кайрадан Мекенге кайтарып келсек деген ойлор бар. Менимче, биздин интеллектуалдык потенциалы бийик жаштар чет жакадан тажрыйба топтоп алып, кийин баары бир Мекенине кайтып келип, Кыргызстандын өнүгүп-өсүшүнө салым кошушат.

- Албетте, коомчулукту сиздин жашоо-турмушуңуз кызыктырбай койбойт. Өзүңүз кайсы мектепте билим алдыңыз? Сиздин ушундай даражага жетишиңизге ата-энеңизден сырткары кайсы мугалим түрткү болду? Ал ким, катышып турасызбы?

- Мен Каракол шаарындагы математика боюнча тереңдетилген №11 мектепте, андан соң Н.Некрасов атындагы №3 мектепте билим алдым. Класс жетекчим    Валентина Константиновна   Кузнецова менин терең билим алышыма түрткү болду. Андан сырткары, чыгармачылыкка да из салып берген ошол киши.

Мектепти ийгиликтүү аяктагандан кийин бардык жаштардай эле борбор калаага келип Ж.Баласагын атындагы КУУнун кыргыз-европалык факультетине кирдим, аны бүткөндөн кийин жогорку билимдин негизинде юридикалык факультетти сырттан бүткөрдүм (азыркы КМЮА), андан соң Президенттин алдындагы Башкаруу академиясын да ийгиликтүү аяктадым. Эмгек жолумду жеке ишкерлик менен баштадым, өзүмдүн чакан юридикалык консалтинг компаниям бар. Мындан төрт жылын мурун шаардык кеңешке депутат болуп шайландым, КСДП фракциясын жетектедим. Мына ушул жылдын октябрь айынын ортолорунан баштап төрагалык кызматты аркалап келатам. Үй-бүлөм бар. Жубайым Назгүл Закирова мага чоң тирек. Ал дагы жогорку билимдүү, эки дипломдун ээси. Чет өлкөлүк уюмда иштейт. Улуу балам «Илим» жеке мектебинде окуйт, абдан интеллигенттүү азыртан эле. Бардык ишке жоопкерчилик менен карайт. Кичүүсү бала бакчага барат. Ал балам көбүрөөк айылга ыктап турат. Калпагын кийип, колуна кичинекей комузун алып, ат минем дей берет. Негизи ал кыргыздын каада-салтына жакыныраак.

Менин жакшы таалим-тарбия алганыма, албетте, ата-энемдин эмгеги зор. Атам Мукан Асанкожоевич Кененбаев Шевченко колхозунда көп жыл башкарма болуп иштеди. Апам мугалим болгон. Ошондуктанбы, айтор, мугалимдерди жакшы көрөм. Төрт бир тууганмын.

Гүлнара Алыбаева,

«Кутбилим»

18 ноября 2015 года в учебно-воспитательном комплексе школы-гимназии №6 г. Бишкек состоялось торжественное мероприятие, посвященное 74-й годовщине битвы под Москвой и 75-ой годовщине формирования 8-ой гвардейской, стрелковой Режицкой, ордена Ленина, Краснознаменной, ордена Суворова дивизии имени Героя Советского Союза генерал-майора И.В.Панфилова.

В акции, приуроченной также к годовщине смерти командира легендарной дивизии генерал-майора Ивана Панфилова 18 ноября 1941 года,  по приглашению руководства школы-гимназии  приняли участие начальник управления воспитательной работы Генерального штаба Вооруженных Сил Кыргызской Республики полковник Бакыт Джапаров, заместитель командира 8-й мотострелковой дивизии полковник Кубанычбек Искаков.

Мероприятие началось с митинга-реквиема и возложения цветов к памятнику нашему знаменитому земляку на территории школы-гимназии, участники которого почтили память всех погибших в годы Великой Отечественной войны минутой молчания.

В ходе мероприятия руководство и ученики гимназии организовали для гостей экскурсию в школьный музей Панфиловской дивизии, Комнату боевой славы и презентовали проекты “Я помню! Я горжусь!” и “Поклонимся великим тем годам”. В завершение мероприятия был организован телемост с учениками школы № 2 г. Волоколамск, Российской Федерации, где стоит монумент героям-панфиловцам.

Напомним, что в 2016, юбилейном для 8-й гвардейской Панфиловской дивизии  году, Генеральным штабом ВС КР запланированы масштабные  мероприятия по празднованию 75-й годовщины дивизии. В рамках этих мероприятий в начале сентября 2015 года на базе войсковой части 73809 был проведен День открытых дверей, посвященный Году памяти Панфиловской дивизии, а в конце октября в школе-гимназии №62 прошла акция “Год памяти Панфиловской дивизии”.

По материалам википедии:

 8-я гвардейская Панфиловская дивизия (Панфиловская дивизия, Панфиловцы) — формирование РККА ВС СССР, в настоящее время входит в состав Вооружённых сил Киргизии.

Сформирована в июне—августе 1941 года как 316-я стрелковая дивизия из советских граждан Казахской ССР и Киргизской ССР.

Прославилась в боях под Москвой, остановив наступление передовых частей немецкой группы армий «Центр» (командующий Федор фон Бок) на Москву в октябре и ноябре 1941 года. Известна подвигом 28-ми героев-панфиловцев из личного состава 4-й стрелковой роты 2-го стрелкового батальона 1075-го стрелкового полка, 16 ноября 1941 года в районе разъезда Дубосеково. 18 ноября 1941 года за мужество и героизм получила почётное звание гвардейская, а 23 ноября 1941 года стала именной, дивизии присвоено имя командира И. В. Панфилова, погибшего в бою 18 ноября.

Командир — генерал-майор И. В. Панфилов  занимал должность военного комиссара Киргизской ССР. Основной костяк дивизии составили жители города Алма-Аты — 1075-й стрелковый полк, жители станиц Надежденской и Софийской — 1073-й стрелковый полк, а также жители города Фрунзе — киргизский 1077-й стрелковый полк.

18 августа 1941 года дивизия была направлена под Новгород в распоряжение запланированной к формированию 52-й резервной армии. К 8 сентября дивизия, форсировав реку Усть-Вольму, прибыла в Крестцы, где заняла позиции во втором эшелоне армии и почти месяц оборудовала полосу обороны.

5 октября 1941 года дивизия погружена в эшелоны и переброшена под Москву, где вошла сначала в состав 5-й армии (11 октября 1941 года), а затем в состав 16-й армии. С 7 октября по 12 октября 1941 года разгружается в Волоколамске. Заняла полосу обороны протяжённостью в 41 километр от населённого пункта Львово до совхоза Болычево на волоколамском направлении.

16 ноября 1941 года немецкие войска вновь нанесли удар, в центре обороны дивизии и в стык 316-й стрелковой дивизии и группы генерала Доватора и в центре обороны дивизия вела бои в районе Волоколамского шоссе вместе с танкистами 1-й гвардейской танковой бригады. Именно в этот день произошли события у разъезда Дубосеково, положившие начало легенде о 28-ми героях-панфиловцах. В ходе боёв 16-20 ноября на Волоколамском направлении 316-я стрелковая дивизия остановила наступление двух танковых и одной пехотной дивизии вермахта.

17 ноября 1941 года дивизия награждена Орденом Красного Знамени, а 18 ноября 1941 года преобразована в 8-ю гвардейскую стрелковую дивизию. 23 ноября за успешные действия в ходе этих боёв дивизия получила почётное именование «Панфиловская». Наступление 2-й и 11-й танковых дивизий от города Клина в обход Истринского водохранилища через Солнечногорск на Москву развивалось стремительно. Для устранения этой критической ситуации советским командованием были переброшены силы с временно затихших участков. В частности, 26 ноября, 8-я гвардейская стрелковая дивизия также была переброшена на Ленинградское шоссе в район деревни Крюково (ныне в составе Зеленоградского административного округа города Москвы).

30 ноября Красная Армия перешла в атаку по всему рубежу обороны 16-й армии. Особенно жестоко стороны сражались за деревни Крюково и Пешки, в частности, Крюково переходила из рук в руки восемь раз; деревня была превращена вермахтом в опорный пункт с дотами и танковыми засадами. 7 декабря 1941 года деревня Крюково была освобождена от немецких войск (5-я танковая и 35-я пехотная) силами 8-й гвардейской стрелковой дивизии им. И. В. Панфилова и 1-й гвардейской танковой бригады.

Генерал-полковник Эрих Гёпнер, командовавший 4-й танковой группой, чьи ударные силы потерпели поражение в боях с 8-й гвардейской стрелковой дивизией, называет её в своих донесениях командующему группой Центр Федору фон Боку — «дикой дивизией, воюющей в нарушение всех уставов и правил ведения боя, солдаты которой не сдаются в плен, чрезвычайно фанатичны и не боятся смерти».

Дальнейшие боевые действия

В январе-апреле 1942 г. 8-я гвардейская стрелковая дивизия совместно с другими частями РККА вела бои с дивизией СС «Мертвая голова» и участвовала в Демянской операции («Демянский котел»).

В конце войны, с 17-го по 28-е марта 1945 года при наступлении на город Салдус в Латвии попала в окружение и потеряв за этот период почти весь состав погибшими и пропавшими без вести, выйдя из окружения в составе около 300 человек, больше на Курляндском фронте не появлялась.

Современный период

 В послевоенные годы дивизия дислоцировалась на территории Эстонской ССР. В мае 1967 года она была передислоцирована в Киргизскую ССР (по просьбе руководства этой республики) и вошла в состав 33-го армейского корпуса Туркестанского военного округа. Управление дивизии, основные воинские формирования находились в Киргизской ССР, а часть их — в Казахской ССР.

После распада СССР дивизия вошла в состав Северной группы войск вооружённых сил Киргизии. Некоторые части и подразделения, расположенные в Казахстане, были передислоцированы в Киргизию. В 2003 году Панфиловская дивизия была расформирована. 11 июля 2011 года в канун 70-летия со дня образования дивизия была сформирована заново как 8-я гвардейская мотострелковая Режицкая ордена Ленина Краснознамённая ордена Суворова дивизия имени Героя Советского Союза генерал-майора И. В. Панфилова , в настоящее время дислоцируется в г. Токмок (близ г. Бишкек), командиром является полковник Кирешеев Нурлан Исабекович.

В 1971 году часть дивизии стояла во Фрунзе и Рыбачьем Киргизская ССР и в Георгиевке (ныне — Курдай) КазССР, в то время отмечалось тридцатилетие дивизии. На празднование приезжали: дочь Панфилова, двое оставшихся в живых из 28-ми панфиловцев, Бауыржан Момышулы, писатель Снегин и Кривицкий, бывший корреспондент «Красной Звезды», с заметки которого началась слава 28-ми панфиловцев. Это всё описывается в воспоминаниях Кривицкого. Командиром дивизии в то время был генерал-майор Пиликов. В Георгиевке стоял 23-й полк, артполк, зенитчики, сапёрный батальон.

За проявленный героизм и отвагу в годы Великой Отечественной войны  34 воина 8-й гвардейской мотострелковой дивизии им. И.Панфилова были удостоены  звания Героя Советского Союза, 29 награждены орденом Ленина, 381 – орденом Красного знамени, 53 – орденом Александра Невского, 391 – орденом Отечественной войны 1-й степени,1783 – орденом Отечественной войны 2-1 степени, 4747 человек – орденом Красной звезды, 41 – орденом Славы 2-1 степени, 2061 – орденом Славы 3-й степени.

Айнура Каниметова, «Кутбилим»